Вікіпедыя

Іранскі Азербайджан

Азербайджа́н, Іра́нскі Азербайджа́н або Паўднёвы Азербайджа́н (перс.: آذربایجان, گونئی آذربایجان; азерб. Cənubi Azərbaycan, Güney Azərbaycan) — гісторыка-геаграфічная вобласць на паўночным захадзе Ірана, на ўсход ад возера Урмія[1], прыкладна адпавядае тэрыторыі трох сучасных іранскіх правінцый Ардэбіль, Усходні Азербайджан і Заходні Азербайджан[2]. Правінцыя Зенджан, хоць і не з’яўляецца адміністрацыйнай часткай Іранскага Азербайджана, аднак з пункту гледжання культуры лічыцца яго ўсходняй мяжой з прычыны перавагі азербайджанскага насельніцтва[3].

Азербайджан
перс.: آذربایجان
азерб.: Cənubi (Güney) Azərbaycan

Правінцыі паўночна-заходняга Ірана — Ардэбіль, Усходні Азербайджан, Заходні Азербайджан (Паўднёвы Азербайджан) і Зенджан
Іншыя назвы пехл. Āturpātākān;
класіч. перс. Āδarbāyagān або Āδarbāδāgān;
арм.: Ատրպատական [Atrpatakan],
грэч. ᾿Ατροπατήνη,
візант. грэч. ᾿Αδραβιγνων,
сірыйск. Aδorbāyγān.
Перыяд 320 да н.э. — нашы дні
Лакалізацыя паўночны захад суч. Ірана
Насельніцтва азербайджанцы, курды, талышы, персы, армяне
Плошча 100 887 км²
У складзе Ірана
Уключае Ардэбіль, Усходні Азербайджан і Заходні Азербайджан

Назва правіць

Асноўны артыкул: Азербайджан, назва

Назва «Азербайджан» (перс.: آذربایجان) з’яўляецца арабізаванай формай ад класічнага перс.: Āδarbāyagān (Āδarbāδāgān), які ўзыходзіць да пехл. Āturpātākān (Atrpatakan; пар. арм.: Ատրպատական (Atrpatakan), грэч. ᾿Ατροπατήνη, візант. грэч. ᾿Αδραβιγνων, сірыйск. Aδorbāyγān. Яно адносіцца да той катэгорыі харонімаў (і адпаведна этнонімаў), якія ўзыходзяць да імя меркаванага правадыра ці продка-эпаніма, у гэтым выпадку — да імя апошняга ахеменідскага сатрапа Мідыі Атрапата (Āturpāt), упершыню ў 320 годзе да н.э., пасля смерці Аляксандра Македонскага, які абвясціў сябе царом яе паўночнай часткі і стаў заснавальнікам незалежнага царства Малой Мідыі, ці Атрапатэны[4]. Тэрмін Āturpātākān утвораны з дапамогай сярэднеперсідскага патранімічнага суфікса -akān ад імя Āturpāt < стар.-іран. *Āturpāta (літар. «абаронены (святым) агнём»)[5].

У акадэмічнай[6] навуковай літаратуры ў дачыненні да Іранскага Азербайджана таксама выкарыстоўваецца абазначэнне «Паўднёвы Азербайджан»

Агульныя звесткі правіць

Іранскі Азербайджан займае значна большую тэрыторыю, чым каўказскі Азербайджан[7]. Тэрыторыя — 104 497 км²[8], насельніцтва — каля 7,7 млн (2006: Заходні Азербайджан — 2 873 459, Усходні Азербайджан — 3 603 456, Ардэбіль — 1 228 155 чалавек)[9]. Асноўнае насельніцтва — азербайджанцы. Паводле даных на 2002 год азербайджанцы складаюць 72 % агульнага насельніцтва вобласці, 20 % — курды, 6 % — персы, 2 % — іншыя народнасці[8]. Тэрыторыя кампактнага пражывання азербайджанцаў уключае таксама амаль усю правінцыю Зенджан на поўдзень ад Іранскага Азербайджана. Курды пражываюць галоўным чынам у правінцыі Заходні Азербайджан, акрамя абласцей, якія непасрэдна прылягаюць да возера Урмія — там жывуць азербайджанцы, як і ў астатніх правінцыях рэгіёна. У Тэбрызе пражывае невялікая колькасць армян, існуе армянская абшчына горада. Каля заходняга ўзбярэжжа возера Урмія пражывае каля 20 тысяч асірыйцаў[10].

Галоўныя гарады — Тэбрыз, Урмія, Ардэбіль, Мехабад, Марага, Хой і Мерэнд.

Геаграфія правіць

Іранскі Азербайджан займае шырокую тэрыторыю на паўночным захадзе Ірана. На поўначы вобласць мяжуе з Азербайджанскай Рэспублікай і Арменіяй, на захадзе з Іракам і Турцыяй, на ўсходзе і поўдні з іранскімі правінцыямі Гілян, Зенджан і Курдыстан[2]. Большую частку тэрыторыі вобласці займаюць горы, якія з’яўляюцца часткай Армянскага нагор’я і размешчаныя паміж Талышскімі гарамі на ўсходзе і Курдыстанскімі гарамі на захадзе[11]. Усходняя частка Загроскіх гор праходзіць з поўначы на поўдзень па тэрыторыі Іранскага Азербайджана[2]. У выніку шматвекавых тэктанічных працэсаў утварылася некалькі міжгорных катлавін, сярод якіх упадзіна Урмія з аднайменным салёным возерам, упадзіна Хой-Мерэнд і даліна ракі Карасу паміж гарадамі Ардэбіль і Ахар. Да найбольш буйных хрыбтоў належаць Мішудаг і Карадаг, якія аблямоўваюць даліну ракі Аракс, і далей на поўдзень — Себелан і Базкуш. Вулканічная актыўнасць звязана з разрыўнымі тэктанічнымі рухамі, галоўным чынам у раёне магутных вулканаў Херэмдаг (3710 м) і Себелан (4812 м).

На тэрыторыі вобласці працякае 17 рэк, галоўныя з якіх рака Аракс з прытокам Карасу на поўначы і рака Гезел Узан з прытокамі Гарангу і Айдыгюмюш на ўсходзе, а таксама размешчаны два возеры — Урмія і Акгёль.

Клімат кантынентальны, на паўночным усходзе вобласці субтрапічны, гарачае і сухое лета чаргуецца з халоднымі, снежнымі зімамі. У адрозненне ад большай часткі тэрыторыі Ірана, якая мае недастатковае ўвільгатненне, горныя вобласці Іранскага Азербайджана складаюць выключэнне, сярэднегадавая норма ападкаў складае ў сярэднім ад 300 да 900 мм. Азербайджан, такім чынам, з’яўляецца адным з нешматлікіх рэгіёнаў у Іране, у якім назіраецца дастатковая колькасць ападкаў, што дазваляе займацца земляробствам без выкарыстання штучнага арашэння[2].

Гісторыя правіць

Асноўныя артыкулы: Атрапатэна, Гісторыя Ірана і Гісторыя Азербайджана

Старажытная гісторыя правіць

 
Атрапатэна ў складзе Вялікай Арменіі

У першай палове I тысячагоддзі да н.э. на поўдзень і паўднёвы ўсход ад возера Урмія існавала дзяржава Мана, пра якую вядома вельмі мала, таму што яна дрэнна даследавана археалагічна, а пісьмовых помнікаў ад манеяў не захавалася. У VII ст. да н.э. гэтыя тэрыторыі заваёўваюцца мідыйцамі і іранізуюцца. У складзе Мідыі і пазней Ахеменідскай імперыі тэрыторыя Маны часта называлася Малой Мідыяй. У пачатку IV ст. да н.э., пасля падзення Ахеменідскай імперыі і нашэсця Аляксандра Македонскага, у паўночнай частцы Мідыі было створана незалежнае царства Мідыя Атрапатэна (перс. Мад-і-Атурпаткан, Мідыя Атрапатава) ці проста Атрапатэна, дзе валадарыў апошні ахеменідскі сатрап Мідыі, Атрапат (Атурпатак)[12].

У пачатку н.э. дынастыя Атрапата згасла, і Атрапатэна ўвайшла ў склад Парфянскага царства, затым Сасанідскай імперыі, прычым царом Атрапатэны прызначаўся звычайна спадчыннік прастола.

Пры гэтым, у часы існавання Вялікай Арменіі частка тэрыторыі на захад ад Урміі (частка Васпуракана), а таксама тэрыторыі да Каспійскага мора (Пайтакаран) уваходзілі ў склад гэтай дзяржавы.

Ісламская эпоха правіць

 
Атрапатэна ў перыяд Арабскага Халіфата.

У 816—837 гадах Азербайджан становіцца арэнай масавага анты-арабскага паўстання хурамітаў пад правадырствам Бабека.

У канцы IX стагоддзя ўзнікае эмірат Саджыдаў са сталіцай у Тэбрызе.

У сярэдзіне XI стагоддзя на тэрыторыю Азербайджана ўрываюцца плямёны цюркаў-агузаў — сельджукі, якія ў 1054 падпарадкавалі, а ў 1070 далучылі Азербайджан да сваёй імперыі. Гэта было першае масіраванае ўварванне цюркаў у вобласць, якая датуль была цалкам іранамоўнай і размаўляла на мове азеры — спадчыніцы мідыйскай мовы. Цюркскія качэўнікі вялікімі масамі абгрунтаваліся на пашах Азербайджана, пасля чаго пачалася цюркізацыя мясцовага іранскага (азерыйскага) насельніцтва, з асіміляцыі якога цюркамі да канца XV стагоддзя сфарміравалася азербайджанская народнасць[13].

З распадам імперыі Сельджукідаў Азербайджанам кіруюць так званыя «атабекі» з дынастыі Ільдэгізідаў, васальных сельджукскаму султану. Гэта эпоха (XII стагоддзе) была часам культурнага росквіту. Заступніцтвам Ільдэгізідаў карыстаўся класік персідскай паэзіі[14][15] паэт Нізамі Гянджэві, які жыў у суседнім Аране, у Гянджы.

На мяжы 1220—1221 гадах у Азербайджан упершыню ўрываюцца манголы пад правадырствам Джэбэ і Субутая, якія спустошылі яго. У 1225 годзе апошні харэзмшах Джэлал ад-Дзін захоплівае Тэбрыз, такім чынам паклаўшы канец існаванню Дзяржавы Льдэгізідаў; але ў 1231 годзе яго выганяюць адтуль манголы.

Пры распадзе Мангольскай імперыі Азербайджан разам з усім Іранам дастаўся Хулагу-хану і яго нашчадкам.

З распадам дзяржавы Хулагуідаў, у сярэдзіне XIV стагоддзеа, Азербайджан уваходзіць у склад дзяржавы Джалаірыдаў (правадыроў мангольскага племя джалаір), якія зрабілі сваёй сталіцай Тэбрыз. У канцы таго ж стагоддзя Джалаірыдаў выганяе Цімур.

 
Шах Ісмаіл — заснавальнік дынастыі Сефевідаў

Пасля смерці Цімура Азербайджан перайшоў да яго сына Міран-шаха, які, аднак, неўзабаве загінуў у 1408 годзе ў барацьбе з джалаірыдам Ахмадам і яго саюзнікам цюркам Кара-Юсуфам (Кара-Каюнлу); дзяржава Джалаірыдаў была адноўлена, але ўжо праз год Кара-Юсуф забівае Ахмеда Джалаіра і сам пачынае кіраваць у Тэбрызе. На працягу наступных паўтараста гадоў Тэбрыз быў сталіцай дзяржаў Кара-Каюнлу, Ак-Каюнлу і Ісмаіла I Сефевіда, які аднавіў адзінства Ірана; пры яго сыне, сталіца Ірана была перанесена з Тэбрыза ў Казвін, а пасля ў Ісфахан.

Эпоха пасля мангольскага нашэсця была часам поўнага панавання ў рэгіёне цюркаў, якія часткова змяшаліся з мясцовым насельніцтвам. У 1514 годзе туркі атрымалі перамогу шахам Ісмаілам пры Чалдыране. Пасля Чалдыранскай бітвы суніты-туркі захапілі значную частку Армянскага нагор’я, выгнаўшы адтуль шыіцкія цюркскія плямёны, якія, у сваю чаргу, згрупаваліся ў Азербайджане і адыгралі ролю буфера ад турэцкай экспансіі на ўсход.

Цюркская мова была ў тыя часы афіцыйнай мовай Ірана аж да канца XVI стагоддзеа, гэта значыць да цэнтралізацыі і іранізацыі кіравання, праведзенай Абасам I. У тую ж эпоху з’яўляецца паэзія на цюркскай (азербайджанскай) мове, адным з заснавальнікаў якой быў шах Ісмаіл I заснавальнік дынастыі Сефевідаў.

З XI стагоддзя аж да падзення дынастыі Каджараў у пачатку XX стагоддзя палітычнае кіраўніцтва ў Іране было пераважна цюркскім. Цюркскі і персідскі культурны элемент уплываў на этнічны характар кіраўнікоў і культурнае развіццё краіны. Значную частку гэтага перыяду гісторыі большасць сталіц Ірана знаходзіліся ў Іранскім Азербайджане, а Тэбрыз з XV стагоддзя па 1920 год заставаўся галоўным камерцыйным цэнтрам Ірана[16].

Азербайджан у XIX — пачатку XX стст. правіць

 
Падпісанне Туркманчайскага мірнага дагавора. 10 лютага (22) 1828 года

26 кастрычніка 1827 года Тэбрыз бяруць войскі рускага генерала Івана Паскевіча. Аднак гэта першая расійская акупацыя Азербайджана працягвалася менш за паўгода — неўзабаве быў падпісаны Туркманчайскі мір, і рускія войскі пакінулі з Азербайджана.

У жніўні-верасні 1880 года Азербайджан сташ арэнай паўстання курдаў, якія спрабавалі стварыць уласную дзяржаву: курдскія плямёны з Турцыі пад кіраўніцтвам шэйха Абейдулы, падтрыманыя мясцовымі курдамі, ледзь не ўзялі Тэбрыз, але ўрэшце былі разбіты пад Урміяй; пасля гэтага турэцкія курды вярнуліся назад у Турцыю, а мясцовыя падвергліся жорсткім рэпрэсіям.

 
Дзеяч Канстытуцыйнай рэвалюцыі ў Іране 1905—1911 гг. Сатар-хан

Тэбрыз стаў адным з асноўных цэнтраў іранскай рэвалюцыі 1905—1911 гг. У чэрвені 1908 года ў адказ на разгон меджліса, здзейснены шахскімі казакамі, у Тэбрызе ўспыхвае ўзброенае паўстанне. Паўстанцы сфарміравалі камітэт (анджаман), які ўзначалілі ўдзельнік сялянскага руху Багір і рабочы-муляр Сатар; важную ролю ў паўстанні адыгрывалі і армянскія фідаіны-дашнакі[17]. Пасля бязлітасных чатырохмесячных баёў шахскія войскі былі выгнаны з горада; але ў 1911 годзе Тэбрыз быў узяты шахам з дапамогай расійскіх войскаў і паўстанне быў здушана.

Тым часам, у сувязі з поўным заняпадам і распадам дзяржавы Каджараў, Азербайджан становіцца полем барацьбы паміж Расіяй і Турцыяй, асабліва пасля англа-рускіх пагадненняў 1907 года, якімі Азербайджан быў прызнаны сферай уплыву Расіі; пры гэтым Турцыя акупіруе захад (Курдыстан), а Расія душыць рэвалюцыю ў Тэбрызе; у 1912 годзе Турцыя пад ціскам Англіі і Расіі выводзіць войскі з Курдыстана, так што ўвесь Азербайджан становіцца непадзельна расійскім. З пачаткам Першай сусветнай вайны ў 1914 годзе расійскія войскі пакідаюць Азербайджан пад ціскам туркаў і немцаў, але ў пачатку 1915 года вяртаюцца і застаюцца да канца 1917 года, пасля чаго Азербайджан займаюць туркі; туркі, у сваю чаргу, пакідаюць яго пасле свайго паражэння ў канцы 1918 года.

Іранскі Азербайджан у найноўшую эпоху правіць

У XX стагоддзі сярод іранскіх азербайджанцаў пачынае распаўсюджвацца нацыяналізм, які дагэтуль адсутнічаў. Да гэтага ён не меў глебы з-за агульнай пануючай традыцыі індыферэнтнасці да нацыянальных пытанняў. У азербайджанцаў не было выразнай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі: яны называлі сябе «мусульманамі» ці «цюркамі», а сваю мову — проста «цюркскай»[16]. Паняцце «азербайджанская мова» (першапачаткова «азербайджанская гаворка») і «азербайджанская народнасць» (першапачаткова «азербайджанскія цюркі», у Расіі таксама «азербайджанскія татары») былі ўведзены еўрапейскімі этнографамі XIX стагоддзя.

Паводле меркавання ізраільскага навукоўца Брэнды Шафер, нацыяналізм у Іранскім Азербайджане ўзнік з прычыны афіцыйнай палітыкі, што праводзіла дынастыяй Пехлеві, якая прыйшла да ўлады. Азербайджанцы, як і іншыя нацыянальныя меншасці Ірана, сталі падвяргацца культурнай дыскрымінацыі, што адбілася на іх у выразе нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Ініцыяваная новай уладай палітыка «іранскага нацыяналізму», якая складалася ў аб’яднанні ўсіх народаў і плямёнаў пад персідскай нацыянальнай ідэнтычнасцю, і асіміляцыйная палітыка, у прыватнасці закрыццё нацыянальных школ, забарона на публікацыі на іншых мовах і змена імёнаў і назваў на персідскі манер, выклікалі рост нацыянал-патрыятычных настрояў у асяроддзі азербайджанцаў. Пазней, у 1930-я гады, пачала праводзіцца палітыка эканамічнай дыскрымінацыі. Паводле меркавання Б. Шафер, дыскрымінацыйная эканамічная і культурная палітыка шаха Рэза Пехлеві ў дачыненні да азербайджанцаў магчыма была пакараннем за іх удзел у анты-шахскім нацыянальна-вызваленчым руху 1920 года пад кіраўніцтвам Махамада Хіябані. У 1937 годзе большая частка Іранскага Азербайджана, якая складала адну адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку Ірана, была падзелена на дзве правінцыі (астана). Некаторыя традыцыйныя тэрыторыі Азербайджана былі перададзены ў склад іншых іранскіх правінцый. Пагаршэнне эканамічнай сітуацыі ў рэгіёне і забарона на выезд у Савецкі Азербайджан на сезонныя працы, прывялі да масавага адтоку азербайджанскага насельніцтва ў Тэгеран у пошуку працы. Гэта, у сваю чаргу прывяло, з аднаго боку, да асіміляцыі часткі азербайджанцаў, якія мігравалі, і росту нацыяналістычных пачуццяў іншай часткі. Гэтыя працэсы выліліся ў спробу звязаць сваю нацыянальную ідэнтычнасць і ідэалогію з некаторай свабодай нацыянальнай самаідэнтыфікацыі азербайджанцаў у СССР, што прывяло да таго, што распачаты пазней нацыянальна-вызваленчы рух у Іранскім Азербайджане арыентаваўся на ўмацаванне сувязяў з Савецкім Азербайджанам і насіў камуністычную скіраванасць[16].

Магутны ўсплёск нацыянальна-патрыятычных настрояў пачаўся ў 1941 годзе ў сувязі з савецкай акупацыяй Іранскага Азербайджана. Сюды была ўведзена савецкая 47-я армія і савецкія прапагандысты, якіх накіроўваў з Баку Мір-Джафар Багіраў, вялі ўзмоцненую пан-азербайджанскую агітацыю. Па прамым указанні Багірава ў жніўні-верасні 1945 года ствараецца Дэмакратычная партыя Азербайджана (ДПА) на чале з былым камуністам Джафарам Джавад-задэ, якія прынялі імя Сеіда Джафара Пішэвары. Адным з лозунгаў новай партыі было: «Жыве Мір-Джафар Багіраў — бацька адзінага Азербайджана!». 26 лістапада 1945 года пад кантролем савецкіх войскаў адбыліся выбары ў Нацыянальны Меджліс Іранскага Азербайджана, якія прынеслі перамогу ДПА. 12 снежня таго ж года Пішэвары абвяшчае Дэмакратычную Рэспубліку Азербайджан і фарміруе ўрад у складзе 12 чалавек, 10 з якіх з’яўляліся актывістамі яго партыі. 5 лютага 1946 года ў новай рэспублікі з’явілася свая армія (на базе часцей 77-й дывізіі). Азербайджанская мова была абвешчана дзяржаўнай. Урад выпусціў уласныя грошы, усталяваў кантроль над банкамі і ўвёў дзяржаўную сістэму гандлю. Усе чыноўнікі былі выгнаны і заменены актывістамі ДПА.

Адначасова з абвяшчэннем Дэмакратычнай Рэспублікі Азербайджан, у студзені 1946 года, у Іранскім Курдыстане, які ахопліваў таксама частку тэрыторыі правінцыі Заходні Азербайджан, была абвешчана Мехабадская рэспубліка[18].

Спроба Масквы ператварыць Іранскі Азербайджан у дзяржаву-сатэліта (ці нават далучыць да СССР) пацярпела крах: у маі 1946 года Сталін пад ціскам ЗША і Вялікабрытаніі быў вымушаны вывесці савецкія войскі з Ірана[18]. Пасля гэтага падзенне новай рэспублікі заставалася толькі пытаннем часу. Каб усыпіць пільнасць Сталіна і азербайджанцаў, шахскі ўрад абвясціў аб прызнанні аўтаноміі Іранскага Азербайджана, але ў той жа час пачаў канцэнтраваць на поўначы краіны войскі. Усяго было сабрана да 20 дывізій. 21 лістапада 1946 года было абвешчана пра ўвядзенне войскаў у Іранскі Азербайджан і Іранскі Курдыстан «для забеспячэння свабоды выбараў у меджліс 15-га склікання». 12 снежня 1946 года іранцы практычна без супраціўлення ўвайшлі ў Тэбрыз, учыніўшы масавыя крывавыя расправы. Пішэвары і ўся азербайджанская верхавіна рэспублікі паспелі бегчы ў СССР. Такім чынам, Дэмакратычная Рэспубліка Азербайджан праіснавала роўна год. Дзень «вызвалення» Азербайджана быў абвешчаны ў Іране нацыянальным святам.

 
Сцяг Руху нацыянальнага абуджэння Паўднёвага Азербайджана[19]

У наступныя гады персы імкнуліся ўсяляк здушыць азербайджанскія нацыянальныя праявы. У Іране лічаць, што іранскія азербайджанцы паводле паходжання — чыстыя персы, якія перайшлі на цюркскую мову. Пры гэтым адзначаецца, што па антрапалагічным тыпе іранскія азербайджанцы падобныя да персаў і не маюць нічога агульнага з туркамі.

У 1991 годзе ўзнікла сепаратысцкая арганізацыя Нацыянальна-вызваленчы рух Паўднёвага Азербайджана  (англ.) (бел. (CAMAH). Першым яе кіраўніком стаў публіцыст, паэт і пісьменнік Піруз Дыленчы  (англ.) (бел.[20]. Пазней у 1995 годзе прафесарам-азербайджанцам Махмудалі Чахраганлы, які выйграў выбары ў парламент Ірана, але не быў туды дапушчаны, была створана яшчэ адна арганізацыя — «Рух нацыянальнага абуджэння Паўднёвага Азербайджана» (GAMOH/GAMIC)[21]. Арганізацыя праводзіць масавыя акцыі ў абарону правоў азербайджанцаў Ірана на прызнанне іх культурнай і моўнай ідэнтычнасці[19].

У 1993 годзе частка ўсходніх тэрыторый правінцыі Усходні Азербайджан і паўночных тэрыторый правінцыі Гілян былі вылучаны ў ізноў утвораную правінцыю Ардэбіль.

У 2006 годзе ў Іранскім Азербайджане зноў успыхнулі сур’ёзныя хваляванні з-за карыкатуры ў іранскай цэнтральнай прэсе, якая высмейвала азербайджанскую мову. Акцыі пратэсту працягваліся па ўсім паўночна-заходнім Іране на працягу дзесяці дзён і перарасталі ў масавыя беспарадкі. Падчас іх прыгнечання, паводле афіцыйных звестак загінулі чатыры дэманстранты, 330 былі арыштаваны[22].

Іранскі Азербайджан і Азербайджанская Рэспубліка правіць

У асобныя гістарычныя перыяды вобласць Азербайджан аб’ядноўвалася з Аранам і Арменіяй, што з’яўляецца прычынай пашыранага тлумачэння тэрміна Азербайджан у некаторых сярэдневяковых крыніцах[23]. Так, у перыяд кіравання Сефевідаў (XIV—XVIII стагоддзя) у Іране тапонім Азербайджан выкарыстоўваўся ў дачыненні да ўсіх мусульманскіх ханстваў Закаўказзя і Іранскага Азербайджана[24]. Тым не менш, арабскія географы заўсёды адрозніваюць тэрыторыю правінцыі ад Арана і Арменіі, якія межавалі з ёю на поўначы[25]. Яшчэ ў пачатку XX стагоддзя энцыклапедыі (ЭСБЭ, Брытаніка) не лічылі Расійскае Усходняе Закаўказзе Азербайджанам, называючы так толькі персідскую правінцыю на поўдзень ад ракі Аракс[26][27]. Азербайджанскія аўтары XIX стагоддзя таксама не называлі Закаўказзе Азербайджанам[28][29]. В. У. Бартольд адзначае, што для Азербайджанскай рэспублікі «тэрмін Азербайджан выбраны таму, што, калі ўсталёўвалася Азербайджанская рэспубліка, меркавалася, што персідскі і гэты Азербайджан складуць адно цэлае»[30]. Паводле яго слоў «калі трэба было б прыдумаць тэрмін для ўсіх абласцей, якія аб’ядноўвае цяпер Азербайджанская Рэспубліка, то, хутчэй за ўсё, можна было б прыняць назву Аран»[30]. Паводле меркавання І. М. Дзьяканава да XX стагоддзя тэрмін «Азербайджан» ужываўся толькі ў дачыненні да цюркамоўнага рэгіёна паўночна-заходняга Ірана[31]. Гэты факт пацвярджае яшчэ адзін вядучы спецыяліст па гісторыі рэгіёна — У. Ф Мінорскі[32].

 
Вырабленая ў Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспубліцы (1918—1920) карта, якая паказвае «Каўказскі Азербайджан» і «Персідскі Азербайджан». Музей гісторыі Азербайджана

Назва Азербайджан у дачыненні да Азербайджанскай Рэспублікі была ўпершыню афіцыйна выкарыстана 27 мая 1918 з боку членаў мусульманскай фракцыі Закаўказскага сейма, якія на сваім пасяджэнні прынялі рашэнне абвясціць незалежнасць Азербайджана, абвясціўшы сябе Часовым Нацыянальным саветам Азербайджана[33]. Тым самым была закладзена аснова для будучай парламенцкай рэспублікі. На гэтым сходзе былі абраны прэзідыум і старшыня Нацыянальнага савета Азербайджана, якім стаў Мамед Эмін Расулзадэ[34]. Гэты акт павінен быў аб’яднаць са створанай у 1918 г. на тэрыторыі дзвюх гістарычных абласцей Закаўказзя — Шырвана і Арана Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікай іранскую правінцыю Азербайджан[25][30] з пераважным цюркамоўным насельніцтвам.

У новы час і Іранскі Азербайджан, і Усходняе Закаўказзе (асабліва Шырван) былі населены прыкладна ідэнтычным па этнічным складзе насельніцтвам. Аднак з расійскім заваяваннем паміж імі пралёг культурны водападзел, таму што азербайджанскае грамадства ў Іране працягвала жыць пад уплывам персідскай і наогул традыцыйнай ісламскай культуры, азербайджанскае грамадства ў Расіі-СССР развівалася пад уплывам рускай еўрапеізаванай секулярнай (асабліва ў савецкі перыяд) культуры.

У пачатку 1990-х гадоў шматлікія палітычныя і грамадскія дзеячы Азербайджана выказваліся за неабходнасць аб’яднання Паўднёвага і Паўночнага Азербайджана. Гэта мэта была ўключана ў палітычную праграму Народнага Фронту Азербайджана. Найбольш паслядоўным прыхільнікам ідэі «аб’яднання» быў тагачасны старшыня Народнага Фронту, пазней прэзідэнт Азербайджана, Абульфаз Эльчыбей[35]. У той жа час і ў Іране сустракаюцца сустрэчныя заклікі да аднаўлення кантролю над Паўночным Азербайджанам. Так, у красавіку 2013 года група дэпутатаў іранскага парламента падрыхтавала законапраект, які даваў бы права Ісламскай Рэспубліцы Іран настойваць на аб’яднанні ўсіх азербайджанскіх зямель і анексіі Паўночнага Азербайджана[36].

Галерэя правіць

Зноскі правіць

  1. ↑ Энцыклапедыя Іраніка. Артыкул: Azerbaijan:
  2. ↑ а б в г Encyclopaedia Britannica. Azerbaijan (region, Iran) Архівавана 6 лютага 2009.:
  3. ↑ Touraj Atabaki. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. — I.B.Tauris, 2000 — p. 112
  4. ↑ Энцыклапедыя Іраніка. AZERBAIJAN. Pre-Islamic History
  5. ↑ Асатрян Г. С. Заметки об азари — исчезнувшем языке Азарбайджана
  6. ↑ The Turks in World History // Carter Vaughn Findley Архівавана 27 лютага 2018. Professor of History Ohio State University, Выдавецтва Оксфардскага ўніверсітэта.
  7. ↑ Роланд Топчишвили. КАКУЮ ТЕРРИТОРИЮ ОХВАТЫВАЕТ КАВКАЗ. — "Универсал" Тбилиси 2011. — С. 12.
  8. ↑ а б James Minahan. Encyclopedia of the stateless nations. 4. S — Z. — Greenwood Publishing Group, 2002 — p. 1765 — ISBN 978-0-313-32384-3
  9. ↑ http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci_en Архівавана 7 жніўня 2008.
  10. ↑ Iran: Country Study Guide. World country study guide library, Volume 78. — Int’l Business Publications, 2005 — p.156 — ISBN 978-0-7397-1476-8
  11. ↑ Энцыклапедыя Кальера. Артыкул «Иран», раздзел: ПРИРОДА — Г. ЭЛЬБУРС Архівавана 6 кастрычніка 2014.
  12. ↑ Гуго Винклер, Карл Нибур, Генрих Шурц. История человечества. Всемирная история. Западная Азия и Африка. Перевод В. Бартольда. — С-Пб:1903. — стр. 250.:
  13. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. Глава V. — м: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3
  14. ↑ Энцыклапедыя Брытаніка
  15. ↑ ЭСБЭ
  16. ↑ а б в Brenda Shaffer. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity — MIT Press, 2002 — p. 15-16, 49 — ISBN 978-0-262-26468-6
  17. ↑ Edmund Herzig, Marina Kurkchiyan. The Armenians: past and present in the making of national identity. — Routledge, 2005 — p. 84-85 — ISBN 978-0-7007-0639-6:
  18. ↑ а б Серго Берия. Мой отец Берия : в коридорах сталинской власти — ОЛМА Медиа Групп, 2002 — стр. 438 — ISBN 978-5-224-02747-7
  19. ↑ а б Артыкул «Southern Azerbaijan» на афіцыйным сайце Арганізацыі нацый і народаў, якія не маюць прадстаўніцтва
  20. ↑ Iranian police disperse rally. BBC news, 7 January 2000
  21. ↑ Ali Koknar. Iranian Azeris: A Giant Minority. The Washington Institute for Near East Policy, June6, 2006.
  22. ↑ Баку абвінавацілі ў распальванні сепаратызму ў Іране. Lenta.ru, 1 красавіка 2013
  23. ↑ Extracts from a Memorandum on the Country of Azerbaijan By Keith E. Abbott, Esq., H.M. Consul-General in Persia. [Communicated by the Foreign Office.] Proceedings of the Royal Geographical Society of London, Vol. 8, No. 6. (1863—1864), pp.275-279.
  24. ↑ Muriel Atkin. Russia and Iran, 1780—1828. 2nd edition — Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. — ISBN 978-0-8166-0924-6.
  25. ↑ а б Реза, Энаят-олла. Азарбайджан и Арран
  26. ↑ Адербиджан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  27. ↑ Encyclopedia Britannica, 1911 edition, «Azerbaijan» Azerbaijan in Encyclopaedia Britannica 1911
  28. ↑ Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 ліпеня 2010. Праверана 1 лістапада 2016.
  29. ↑ Jamal Javanshir Qarabaghi, George A. Bournoutian. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh — Mazda Publishers, 1994 — p. XV — ISBN 1-56859-011-3:
  30. ↑ а б в В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703:
  31. ↑ I. M. Diakonov. The Paths of History. — Cambridge University Press, 1999 — p. 100 — ISBN 978-0-521-64398-6:
  32. ↑ V. Minorsky. Encyclopaedia of Islam. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān).» — Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. — Brill, 2007:
  33. ↑ Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)
  34. ↑ Пратаколы пасяджэнняў мусульманскіх фракцый Закаўказскага Сейма і Азербайджанскага Нацыянальнага Савета 1918 г. — Баку, 2006, с.117-119
  35. ↑ С. Маркедонов. Северный Азербайджан: государственный ребрэндинг или повышение геополитических ставок? Архівавана 29 снежня 2014. Commonspace.eu
  36. ↑ Іранскія дэпутаты прапануюць анексію Азербайджана News.rambler.ru, 18 красавіка 2013

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Іранскі_Азербайджан&oldid=4677241"