Аблога Сараева
Аблога Сара́ева (сербахарв.: Opsada Sarajeva/Опсада Сарајева) — падзея баснійскай вайны, працяглая аблога Сараева, сталіцы Босніі і Герцагавіны. З 5 красавіка 1992 года па 29 лютага 1996 года (1425 дзён) горад спачатку быў абложаны войскамі Югаслаўскай народнай арміі, а потым — арміяй Рэспублікі Сербскай. Гэта працягвалася больш як на год даўжэй, чым блакада Ленінграда і на некалькі месяцаў даўжэй, чым блакада Мадрыда[4] і блакада Дэйр-эз-Зора, стала самай працяглай аблогай сталіцы ў гісторыі сучасных войн.[5]
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Калі Боснія і Герцагавіна абвясціла незалежнасць ад Югаславіі пасля рэферэндуму 1992 года, баснійскія сербы, стратэгічнай мэтай якіх было стварэнне новай дзяржавы Рэспублікі Сербскай (РС)[6], акружылі Сараева з асаднымі сіламі ў 13 000 чалавек[7][8][9]. Яны штурмавалі горад з артылерыі, танкаў і стралковай зброі[10]. З 2 мая 1992 года сербы блакіравалі горад. Сілы абароны баснійскага ўрада (ARBiH) у Сараеве, каля 70 000 вайскоўцаў[11], былі дрэнна абсталяваныя і не маглі прарваць аблогу. Усяго па горадзе было выпушчана каля 50 тысяч тон артылерыйскіх снарадаў[12].
Падчас блакады горад быў амаль цалкам адрэзаны ад знешняга свету, не працавалі камунальныя службы, а вуліцы былі пад пастаянным абстрэлам артылерыі і снайпераў[13]. Сараеўцам прыходзілася выжываць без ацяплення, электрычнасці і водазабеспячэння да шасці месяцаў запар[14]. Усяго падчас блакады загінула 13 952 чалавекі, у тым ліку 5 434 мірныя жыхары. Са складу ARBiH загінула 6 137 чалавек, у той час як страты баснійскіх сербаў склалі 2 241 забітых салдат. Перапіс 1991 года паказвае, што да блакады ў горадзе і ваколіцах пражывала 525 980 чалавек. Агульная колькасць насельніцтва ўласна горада да аблогі складала каля 435 000 чалавек. Паводле ацэнак насельніцтва Сараева пасля аблогі вагалася ад 300 000 да 380 000 чалавек[7].
Пасля вайны Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі (МТБЮ) асудзіў чатырох сербскіх чыноўнікаў па шматлікіх пунктах абвінавачвання ў злачынствах супраць чалавечнасці, якія яны здзейснілі падчас блакады, у тым ліку за тэрарызм. Станіслаў Галіч[15] і Драгамір Мілошавіч[16] былі асуджаныя да пажыццёвага зняволення і 29 гадоў пазбаўлення волі адпаведна. Іх начальнікі Радаван Караджыч[17] і Ратка Младзіч таксама былі прызнаныя вінаватымі і асуджаныя да пажыццёвага зняволення[18][19].
Перадгісторыя правіць
З моманту свайго стварэння пасля Другой сусветнай вайны ўрад Сацыялістычнай Федэратыўнай Рэспублікі Югаславія падаўляў нацыяналістычныя настроі, якія існавалі сярод этнічных і рэлігійных груп, што складалі насельніцтва краіны. Пасля смерці ў 1980 годзе лідара Югаславіі Іосіпа Броз Ціта палітыка змянілася[20], у той час як мэтай сербскіх нацыяналістаў была цэнтралізацыя Югаславіі, дзе дамінавалі сербы, іншыя нацыянальнасці імкнуліся да федэралізацыі і дэцэнтралізацыі[21][22].
Паводле апошняга даваеннага перапісу насельніцтва Босніі і Герцагавіны мусульман было 1 905 829 чалавек (43,7%), сербаў — 1 369 258 чалавек (31,4%), харватаў — 755 892 чалавекі (17,3%). З 106 абшчын БіГ мусульмане (баснякі) складалі большасць у 35 абшчынах, у асноўным у цэнтральнай Босніі, а сербы — у 32 заходніх і ўсходніх абшчынах Рэспублікі. Харваты складалі большасць на поўдні БіГ і ў некаторых цэнтральных абшчынах. Каля 240 тысяч жыхароў БіГ самавызначыліся як «югаславы». Большасць з іх былі сербамі або дзецьмі ад змяшаных шлюбаў. У 1991 годзе 27% шлюбаў былі змяшанымі. Па тэрыторыі рассялення сербы апярэджвалі іншыя баснійскія народы. Яны прадстаўлялі абсалютную большасць насельніцтва на 53,3% тэрыторыі БіГ[23].
18 лістапада 1990 года ў Босніі і Герцагавіне адбыліся першыя шматпартыйныя парламенцкія выбары (25 лістапада — другі тур). Яны прывялі да нацыянальнай асамблеі, у якой дамінавалі тры партыі, заснаваныя на этнічным прынцыпе, якія стварылі слабазвязаную кааліцыю, каб адхіліць камуністаў ад улады[24]. Пасля абвяшчэння незалежнасці Харватыі і Славеніі сярод народаў Босніі і Герцагавіны адбыўся раскол па пытанні пра тое, ці варта заставацца ў Югаслаўскай федэрацыі (пераважная большасць прыхільнікаў сярод сербаў) або дамагацца незалежнасці (пераважная большасць прыхільнікаў сярод баснякоў і харватаў).
Сербы ў парламенце, якія ў асноўным з’яўляліся членамі Сербскай дэмакратычнай партыі (СДП), пакінулі цэнтральны парламент у Сараеве і 24 кастрычніка 1991 г. стварылі Асамблею сербскага народа Босніі і Герцагавіны, што паклала канец трохэтнічнай партыйнай кааліцыі. Гэты орган заснаваў Сербскую Рэспубліку Босніі і Герцагавіны 9 студзеня 1992 года, якая ў жніўні 1992 года стала Рэспублікай Сербскай.
На працягу 1990 года план РАМ распрацоўваўся Службай дзяржаўнай бяспекі (СДБ) і групай выбраных сербскіх афіцэраў Югаслаўскай народнай арміі (ЮНА) з мэтай арганізацыі сербаў за межамі Сербіі, умацавання кантролю над новаспечанай СДП і размяшчэнне зброі і боепрыпасаў.[25] План меў на мэце падрыхтаваць падмурак для трэцяй Югаславіі, у якой усе сербы з іх тэрыторыямі жылі б разам у адной дзяржаве. Устрывожаны, урад Босніі і Герцагавіны абвясціў незалежнасць ад Югаславіі 15 кастрычніка 1991 года, пасля чаго неўзабаве баснійскія сербы стварылі Нацыянальны сход Сербіі.[26]
Пасля абвяшчэння суверэнітэту Босніі 29 лютага і 1 сакавіка 1992 года адбыўся рэферэндум аб незалежнасці, які байкатавала пераважная большасць сербаў. Яўка на рэферэндуме склала 63,4% пры 99,7% выбаршчыкаў, якія выказаліся за незалежнасць.[27]
Ход падзей правіць
1992 год правіць
Пачатак вайны правіць
Падчас і пасля рэферэндуму аб незалежнасці ў многіх месцах Босніі і Герцагавіны ўспыхнуў гвалт. Так, 1 сакавіка ўзброены чалавек адкрыў агонь па вясельнай працэсіі баснійскіх сербаў у Башчаршыі, гістарычным цэнтры Сараева і басняцкай частцы горада. Госці неслі і размахвалі сербскімі сцягамі, што баснякі, якія пераважна выступалі за незалежнасць, расцанілі як наўмысную правакацыю. Бацька жаніха быў забіты, праваслаўны святар паранены.[28][29] Некаторыя сведкі апазналі стралка як басняцкага бандыта Раміза Дэлаліча. На яго і яшчэ аднаго зламысніка былі выдадзены ордары на арышт, але паліцыя Сараева прыклала мала намаганняў для іх затрымання. Забойства было асуджана СДБ, які абвінаваціў партыю SDA (басняцкія нацыяналісты) або ўрад у саўдзеле ў стральбе, пра што сведчыць іх няздольнасць арыштаваць падазраваных.[30] Прадстаўнік СДБ заявіў, што напад на вяселле сведчыць пра смяротную небяспеку, якой пагражаюць сербы ў незалежнай Босніі. Гэтую заяву адхіліў заснавальнік Патрыятычнай лігі Сэфер Халілавіч, заявіўшы, што шэсце не было вяселлем, а насамрэч было задумана як правакацыя.[31]
2 сакавіка сербскія ваенізаваныя фарміраванні ўсталявалі барыкады і выставілі снайпераў каля будынка парламента, але іх дзяржаўны пераварот быў сарваны тысячамі грамадзян Сараева, якія выйшлі на вуліцы і сталі перад снайперамі[32]. Узброеныя баснійцы, вядомыя як «Зялёныя берэты», таксама ўзвялі барыкады ў Сараеве і ваколіцах. Каля Баня-Лукі з’явіліся дадатковыя ўмацаванні, а ў Дабаі ўзброеныя сербы забілі аўтамабіліста. Да канца дня ў баях загінулі дванаццаць чалавек.[33] Пасля афіцыйнага абвяшчэння незалежнасці Босніі і Герцагавіны ад Югаславіі 3 сакавіка 1992 г. на ўсёй тэрыторыі ўспыхвалі спарадычныя баі паміж сербамі і ўрадавымі войскамі[34]. Гэта цягнулася і на этапе падрыхтоўкі да прызнання Босніі і Герцагавіны незалежнай дзяржавай[35].
3 сакавіка прэзідэнт Босніі, басняк Алія Ізетбегавіч, заявіў, што сербы з Пале ідуць на Сараева. Неўзабаве разгарнуліся баі ў мястэчку Басанскі Брод. Адзінаццаць сербаў былі забітыя ў вёсцы Сіекавац за межамі Брода 26 сакавіка. СДБ сцвярджала, што яны былі забітыя харвацка-басняцкім апалчэннем. 29 сакавіка горад быў абложаны і абстраляны ЮНА і сербскімі ваенізаванымі фарміраваннямі.[29] Далей адбыліся сутыкненні ў Біеліне, на якую напалі сербскія сілы на чале з Сербскай добраахвотніцкай гвардыяй. 4 красавіка, калі стала вядома пра забойствы ў Біеліне, урад Босніі абвясціў усеагульную мабілізацыю рэзервістаў і паліцыі ў Сараеве, а СДБ заклікала да эвакуацыі сербаў з горада, адбыўся «канчатковы разрыў паміж баснійскім урадам і сербамі»[36]. СДБ таксама заяўляла, што гэты заклік наблізіў Сараева на крок да вайны.[37]
На наступны дзень паліцэйскія з этнічных сербаў напалі на паліцэйскія пастарункі і вучэльню МУС. У выніку нападу загінулі двое афіцэраў і адзін мірны жыхар. На наступны дзень прэзідэнт Босніі і Герцагавіны абвясціў надзвычайнае становішча[35]. Пазней у той жа дзень сербскія ваенізаваныя фармаванні ў Сараеве паўтарылі спробу перавароту, пасля чаго вялікі натоўп удзельнікаў маршу міру, ад 50 000 да 100 000 чалавек усіх этнічных груп, сабраўся ў знак пратэсту[32]. Калі мітынгуючыя падышлі да барыкады перад будынкам Рэспубліканскай скупшчыны яны былі разагнаны стрэламі з суседняга гатэлю Holiday Inn[15], дзе размяшчалася СДП. Снайпер забіў аднаго з дэманстрантаў.[38] Шэсць сербскіх снайпераў былі арыштаваныя, але іх абмянялі, калі сербы пагражалі забіць каменданта баснійскай паліцэйскай акадэміі, арыштаванага напярэдадні пры захопе акадэміі[39][40].
Боснія і Герцагавіна атрымала міжнароднае прызнанне 6 красавіка 1992 г[41]. Урад Босніі абвясціў «надзвычайнае становішча ў сувязі з магчымай вайной» і заклікаў да барацьбы з ЮНА і ваенізаванымі фарміраваннямі[42]. У той жа дзень сербскія войскі пачалі абстрэльваць Сараева, а ў наступныя два дні перайшлі Дрыну з уласна Сербіі і аблажылі населеныя большасцю баснякоў Зворнік, Вышаград і Фочу[43]. Да сярэдзіны красавіка ўся Боснія была ахоплена вайной[43], хоць былі і пэўныя спробы спыніць гвалт[36].
Баі за кантроль над горадам правіць
10 красавіка вяліся бамбёжкі горада, таксама снайперы адкрылі агонь па пажарных, якія хацелі патушыць агонь у пастарунку[44] і ў доме састарэлых[45]. 11 красавіка палітычныя партыі БіГ, уключаючы і СДП, падпісалі Дэкларацыю аб адзіным Сараеве[46]. 13 красавіка паліцыя сутыкнулася з сербскімі ваенізаванымі фарміраваннямі, калі тыя спрабавалі ліквідаваць барыкады ў раёнах Мойміла і Дабрыня[47]. У той жа дзень ЮНА задзейнічала авіяцыю[48]. З прыбыццём Сайруса Вэнса і назіральнікаў ЕЭС баі сціхлі 14 красавіка, але ненадоўга[49]. 15 красавіка ЮНА перадыслакавалася ў прыгарады, у той час як сербскія ваенныя абстралялі стаянкі і аўтобусныя станцыі, знішчыўшы або пашкодзіўшы 24 аўтобусы і 14 трамваяў[50].
New York Times пісала, што Сараева пачынае выглядаць як «лабірынт з барыкад, блокпастоў і пастак для танкаў»[51]. 18 красавіка, пасля таго як тэлебачанне Сараева адмовілася спыніць вяшчанне — суседняя трамвайная станцыя была абстраляна[52]. Армія Босніі і Герцагавіны змагалася з сербскімі ваенізаванымі вакол фабрыкі боепрыпасаў ЮНА. 7 мірных жыхароў зноў былі забітыя ў той жа дзень[53]. 21 красавіка дзевяць мінамётных снарадаў трапілі ў цэнтральны офіс радыё і тэлебачання Сараева[54]. Адначасова з гэтым, упершыню быў абстраляны шпіталь, машыны хуткай дапамогі не змаглі дабрацца да параненых з-за снайпераў[55].
22 красавіка баснійская артылерыя абстраляла сербскі прыгарад — Іліджу[56]. У адказ сербская артылерыя нанесла ўдар па Бутміры, Храсніцы і Сакаловіч-Калоніі[57]. Неўзабаве мясцовыя сербы сфарміравалі Іліджынскую брыгаду, якая ўвайшла ў склад Сараеўска-Раманійскага корпуса ВРС[7].
27 красавіка ўрад Босніі загадаў паставіць ЮНА пад грамадзянскі кантроль або выгнаць яе, за чым у пачатку мая адбылася серыя канфліктаў паміж імі[58]. 30 красавіка Югаслаўская армія была абвешчана акупацыйнай[59]. 2 мая «Зялёныя берэты» і члены мясцовых груповак адбілі сербскую атаку, скіраваную каб разрэзаць Сараева на дзве часткі[58]. 3 мая Ізетбегавіч быў выкрадзены ў аэрапорце Сараева афіцэрамі ЮНА і выкарыстаны для здзяйснення бяспечнага праезду войскаў ЮНА з цэнтра Сараева[58]. Аднак баснійскія войскі насуперак пагадненню зрабілі засаду на канвой ЮНА, што выклікала азлобленасць усіх бакоў[58]. 18 мая было падпісана пагадненне аб спыненні агню і эвакуацыі ЮНА, а 20 мая прэзідэнт Босніі абвясціў ЮНА акупацыйнымі сіламі[58].
Войскі баснійскіх сербаў і ЮНА перасягалі слаба абсталяваныя і непадрыхтаваныя баснійскія сілы бяспекі, што дазволіла ім узяць пад кантроль тэрыторыі на ўсходзе Босніі. Сербскія вайскоўцы, паліцыя і ваенізаваныя сілы нападалі на гарады і вёскі, а затым, часам пры дапамозе мясцовых сербскіх жыхароў, выконвалі тое, што неўзабаве стала іх стандартнай аперацыйнай працэдурай: дамы мусульман і кватэры сістэматычна рабаваліся або спальваліся; мірных жыхароў зганялі, некаторых збівалі або забівалі; мужчыны аддзяляліся ад жанчын. Многія мужчыны былі прымусова вывезены ў канцлагеры. Жанчыны знаходзіліся ў ізалятарах у надзвычай негігіенічных умовах. Многія былі неаднаразова згвалтаваныя. Ацалелыя сведчылі, што сербскія салдаты і паліцыя наведвалі цэнтры зняволення, выбіралі адну або некалькіх жанчын, вывозілі іх і гвалцілі[60].
За некалькі месяцаў да пачатку вайны сілы ЮНА на пагорках вакол Сараева разгарнулі артылерыю, а таксама іншае ўзбраенне і абсталяванне. У красавіку 1992 года ўрад Босніі пад кіраўніцтвам прэзідэнта Аліі Ізетбегавіча запатрабаваў ад югаслаўскага ўрада вывесці гэтыя сілы. Слабадан Мілошавіч, прэзідэнт Сербіі, пагадзіўся толькі адклікаць нязначную колькасць байцоў[7]. Салдаты ЮНА, якія з’яўляліся этнічнымі сербамі з Босніі, былі пераведзены ў ВРС пад камандаваннем генерала Раткі Младзіча.
У маі 1992 г. часці ЮНА, што знаходзіліся ў Сараеве, неаднаразова падвяргаліся нападам. 2 мая баснійскія сілы, складзеныя з «Зялёных берэтаў» і «Патрыятычнай лігі», адкрылі агонь па калоне з васьмі машын МЕДЭВАК ЮНА на вуліцы Ваяводы Стэпе[61]. Гэта атака прымусіла ЮНА адступіць на сербскія пазіцыі ў раёне Лукавіца.
2 мая 1992 года войскі баснійскіх сербаў усталявалі поўную блакаду горада. Яны перакрылі асноўныя пад’язныя дарогі, спыніўшы пастаўкі прадуктаў харчавання і медыкаментаў, а таксама перарвалі пастаўку камунальных паслуг у горадзе (напр., вады, электрычнасці і ацяплення). Яны валодалі лепшай зброяй, але іх значна перасягалі па колькасці салдаты ARBiH, якія абаранялі горад. Пасля таго, як шматлікія браніраваныя калоны ЮНА не змаглі ўзяць горад, сербы пачалі засяроджваць свае намаганні на яго аслабленні, выкарыстоўваючы бесперапынныя бамбардзіроўкі як мінімум з 200 умацаваных пазіцый і бункераў на навакольных пагорках.[62]
3 мая 1992 года члены ARBiH напалі на калону салдат ЮНА, якія адступалі, на вуліцы Дабраволячка ў Сараеве[63]. Мяркуецца, што напад стаў адплатай за арышт Ізетбегавіча, які напярэдадні быў затрыманы югаслаўскай паліцыяй у аэрапорце Сараева і якога планавалася абмяняць на палонных ваенных[64]. Атака пачалася з раздзялення калоны, калі ў яе ўехаў аўтамабіль. Затым у калоне і вакол яе некалькі хвілін адбываліся спарадычныя і неарганізаваныя баі. У выніку інцыдэнту загінулі ад 6-ці да 42 салдатаў[65][66][67]. Генерал Мілуцін Куканяц, камандуючы ЮНА ў Сараеве, пацвердзіў, што толькі на вуліцы Дабраволячка ў выніку нападу загінулі 4 афіцэры, адзін вайсковец і адзін цывільны[66]. Генерал Льюіс Макензі, міратворац ААН у Сараеве, які быў у калоне, апісаў тое, што ён убачыў: «Я мог бачыць, як салдаты Тэрытарыяльнай абароны высоўвалі вінтоўкі праз вокны цывільных аўтамабіляў, якія былі часткай канвою, і стралялі […] Я бачыў, як кроў цячэ па лабавым шкле. Безумоўна, гэта быў найгоршы дзень у маім жыцці»[68]. У дакументальным фільме «Смерць Югаславіі» Льюіс Макензі апісаў, як калона раскалолася напалову[69]. Генерал Ёван Дзівяк, камандуючы ARBiH у Сараеве, спрабаваў спыніць стральбу і супакоіць сітуацыю[69]. У выніку нападу баснійскімі войскамі было ўзята ў палон 215 членаў ЮНА[70].
Міжнародная рэакцыя і звествы ў горадзе правіць
10 мая New York Times паведаміла, што перашкоды харчовым канвоям спустошылі крамы Сараева і што людзі выстройваюцца ў чаргу, каб купіць хлеб з тых грузавікоў, якім удалося дабрацца да месца прызначэння[71]. Гімназіі былі зачыненыя для пераўтварэння ў цэнтры для састарэлых і нямоглых[72]. У той жа час сілы ВРС пачалі спыняць патрулі ААН і МКЧК і канфіскоўваць іх грузавікі[73]. 18 мая ў Враніку разбамбілі канвой Міжнароднага камітэту Чырвонага Крыжа, знішчыўшы 4,5 тоны ежы і медыкаментаў і забіўшы прадстаўніка гэтай арганізацыі Фрэдэрыка Морыса. У нападзе зноў абвінавацілі сілы ВРС[74]. 11 мая ЕЭК адклікала ўсіх сваіх паслоў з Бялграда і асудзіла «забойства і выгнанне насельніцтва з Сараева», а таксама захоп аэрапорта Сараева, які перашкодзіў гуманітарнай дапамозе[75]. На наступны дзень сілы ВРС адкрылі агонь па раёне Дабрыне, забіўшы трох мірных жыхароў[76].
16 мая члены ваенізаваных атрадаў баснійцаў здзейснілі разню ў Пафалічах — прыгарадзе Сараева, населеным пераважна сербамі і з красавіка блакаваным баснійскімі атрадамі, якія забаранялі праход сербам. Колькасць ахвяр склала да 200 чалавек[77], 3000 сербаў збеглі з Пафалічаў[78]. Тыя, хто не паспеў збегчы, трапілі ў лагеры, дзе пазней былі забітыя[79]. Былі спалены 500 дамоў, якія належалі сербам[80].
Новаствораная Армія Рэспублікі Сербскай стала пад камандаванне генерала Ратка Младзіча ў новай фазе вайны[58]. Камандуючы сіламі ВРС генерал Ратка Младзіч аддаў загад нанесці ўдары па ўсіх несербскіх цывільных аб’ектах у Сараеве[81]. Генеральны сакратар ААН Бутрас Бутрас-Галі прыпісаў Младзічу абстрэлы Сараева 24, 26, 28 і 29 мая[82]. Ахвяры сярод цывільнага насельніцтва ў выніку абстрэлаў горада 27 мая прывялі да міжнароднага ўмяшання ў выглядзе санкцый, уведзеных 30 мая рэзалюцыяй 757 Савета Бяспекі ААН[82]. У той жа дзень баснійскія войскі напалі на казармы ЮНА ў горадзе, што суправаджалася моцным абстрэлам[82].
Абстрэлам падвергліся гарадская бальніца (асабліва яна абстрэльвалася ў прыёмныя гадзіны ў другой палове дня), мячэці, цэрквы і многія іншыя аб’екты. Нават машыны хуткай дапамогі не былі ў бяспецы: 24 чэрвеня ВРС адкрылі агонь па адной такой машыне і забілі ўсіх шасцярых чалавек, у тым ліку параненых[83]. ВРС часта адкрывалі агонь па людзях, якія ішлі на пахаванне. Некаторыя былі параненыя, некаторыя загінулі[84].
5 і 6 чэрвеня апошні персанал ЮНА пакінуў горад падчас цяжкіх вулічных баёў і абстрэлаў[82]. Спыненне агню ад 20 чэрвеня, якое дазволіла ААН узяць пад кантроль аэрапорт Сараева для гуманітарных рэйсаў, было парушана, калі абодва бакі змагаліся за кантроль над тэрыторыяй паміж горадам і аэрапортам[82]. Крызіс у аэрапорце прывёў да ўльтыматуму Бутраса-Галі 26 чэрвеня, каб сербы спынілі напады на горад, дазволілі ААН узяць пад кантроль аэрапорт і паставілі сваё цяжкае ўзбраенне пад нагляд ААН[82]. Тым часам СМІ паведамлялі, што прэзідэнт ЗША Джордж Уокер Буш разглядаў магчымасць прымянення сілы ў Босніі[82]. Прэзідэнт Францыі Франсуа Мітэран наведаў Сараева 28-29 чэрвеня[82]. 29 чэрвеня сербы перадалі аэрапорт UNPROFOR[82].
З 25 па 26 жніўня пад камандаваннем палкоўніка Таміслава Шыпчыча гарадская ратуша Сараева была спалена гарматным агнём з сербскіх пазіцый[85][86][87]. Таксама ў 25 жніўня па Нацыянальнай бібліятэцы ў Сараеве быў адкрыты танкавы і артылерыйскі агонь. Будынку быў нанесены вялікі ўрон, у ім адбыўся пажар. Было знішчана больш за мільён кніг і дакументаў, якія тут захоўваліся, у тым ліку ўнікальныя старажытныя рукапісы[88].
30 жніўня 1992 года артылерыйскі снарад упаў на шматлюдны рынак на заходняй ускраіне Сараева. У выніку выбуху загінула 15 чалавек і 100 атрымала раненні.[89][90][91]
31 снежня горад наведаў генеральны сакратар ААН Бутрас Бутрас-Галі, якога ля будынку Прэзідыума сустрэлі незадаволеныя пратэстоўцы[92][93].
1993 год правіць
1 студзеня 1993 года жыхары Сараева сустракалі ў аблозе. У тую ноч па горадзе зноў быў адкрыты агонь, сілы Арміі БіГ і ВРС зноў сутыкнуліся[94]. Другая палова 1992 і першая палова 1993 года ўяўлялі сабой пік блакады горада Сараева. Супраць жыхароў былі здзейснены розныя зверствы з вялікімі стратамі. Некаторыя вуліцы называлі «шляхамі снайпераў»[95]. Многія часткі горада, такія як Нова-Сараева, знаходзіліся пад кантролем ВРС.
8 студзеня 1993 года Хакія Турайліч, віцэ-прэм’ер-міністр Босніі і Герцагавіны, быў забіты салдатам баснійскіх сербаў[96]. Калі Турайліч, які адправіўся ў аэрапорт Сараева, каб сустрэць турэцкую дэлегацыю, вяртаўся ў горад на бронемашыне Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, сіла з двух танкаў і 40-50 салдат баснійскіх сербаў заблакіравала дарогу. Сербы дзейнічалі на падставе інфармацыі, перададзенай па радыё з аэрапорта, куды нібыта прыбывалі «турэцкія знішчальнікі» на падмацаванне баснійскіх абаронцаў. Пасля таго як сербскі афіцэр апазнаў пасажыра як Турайліча, адзін з сербаў забіў яго.[97] У забойстве быў абвінавачаны вайсковец Горан Васіч, які ў 2002 годзе па гэтым абвінавачванні быў апраўданы[98].
У канцы кастрычніка баснійская армія правяла аперацыю «Трэбевіч-1», накіраваную супраць крымінальных палявых камандзіраў «Ćelo» Дэлаліча і «Caco» Тапаловіча. Новы камандуючы Расім Дэліч імкнуўся ўмацаваць дысцыпліну, што прадугледжвала ліквідацыю ваенізаваных банд. Аперацыя пачалася 26 кастрычніка, да ўдзелу ў ёй былі прыцягнуты каля 3000 салдат і паліцэйскіх[99]. Мушан Тапаловіч паспеў узяць у палон і пакараць смерцю некалькіх спецназаўцаў, аднак затым быў схоплены. Раміз Дэлаліч узяў у закладнікі 25 мірных жыхароў, але пазней адпусціў іх і здаўся. Усяго падчас аперацыі загінула прыкладна 20 чалавек, сярод іх 6 былі цывільнымі асобамі[100]. Паралельна з атакай на лідараў банд была праведзена аперацыя «Трэбевіч-2» супраць брыгады «Кароль Твртко». Яе камандаванне было арыштавана, а брыгада раззброеная і расфармаваная. 6 лістапада баснійскае камандаванне прызначыла брыгадзе лаяльнага сабе камандзіра — Нядзельку Верая, а брыгаду ўключыла ў склад 1-га корпуса. Ад яе першапачатковага складу засталася толькі палова байцоў[100].
6 мая 1993 года ў рэзалюцыі 824 Савета Бяспекі ААН горад Сараева быў абвешчаны бяспечнай зонай ААН (разам з Жэпай, Гораждзе, Тузлай і Біхачам). Гэтыя гарады і тэрыторыі былі перададзены пад ахову міратворчых падраздзяленняў ААН UNPROFOR.
У тым жа месяцы 17-гадовая на той момант Інэла Ногіч была абраная Міс абложанага Сараева і стала сімвалам супраціву гэтага горада. Ногіч упершыню выйшла на сцэну, дзе атрымала тытул міс, і замест пажаданняў «міру ва ўсім свеце» заклікала: «Не дазвольце ім забіць нас».[101]
| Хвароба | у 1992 годзе | у 1993 годзе | Павелічэнне |
|---|---|---|---|
| Гепатыт А | 72 | 644 | 89 разоў |
| Энтэракаліт | 3,718 | 12 612 | 34 разы |
| Бактэрыяльная дызентэрыя | 110 | 218 | 2 разы |
Дэфіцыт вады прывёў да 750 зарэгістраваных выпадкаў тыфу тым летам[103]. З-за адмовы ўрада БіГ адрамантаваць электрычную сетку, якая забяспечвае завод боепрыпасаў у Вогашчы, ВРС спыніла падачу электраэнергіі і газу ў Сараева[104]. 15 ліпеня каля 8500 баснійскіх бежанцаў схаваліся ў раёне Белашніцы пасля падзення Трнава[105]. Праз некалькі дзён ВРС прапусцілі калону гаручага. Спачатку быў забяспечаны гарадскі хлебазавод, затым помпа галоўнага водазабеспячэння і шпіталь, які меў патрэбу ў паліве для генератараў[106].
15 жніўня, амаль праз тры месяцы, у некаторых раёнах горада аднавілі электрычнасць і ваду[107].
6 верасня ў горадзе аднавіліся заняткі ў гаражах, падвалах і на лесвіцах, бо ўлады не маглі гарантаваць бяспеку вучняў у школах[108].
Пасля таго, як у кастрычніку 1993 года з арміі БіГ былі выключаны злачынцы і злачынцы, Дзіўяк заявіў, што армія палепшыла дысцыпліну і баяздольнасць[109]. Па даных УВКБ ААН, да кастрычніка 1993 года ў горадзе знаходзілася 68 200 бежанцаў, што складае 21 % ад агульнай колькасці насельніцтва Сараева[110]. На Каляды па горадзе было выпушчана 689 ракет, некалькі ўпалі каля бальніцы Кошэва[109]. 27 снежня ВРС захапілі траншэі Арміі Босніі і Герцагавіны ў Вогашчы, пасля чаго баснійскія сілы перайшлі ў контратаку: 321 ракета была выпушчана па Сараева і 70 па пазіцыях пад кантролем Сербіі[111]. Быў абстраляны раён Грбавіцы[112]. За некалькі дзён да новага года каля тысячы жыхароў Сараева былі эвакуяваныя з горада на аўтобусах, а др. Ісмет Цэрыч упершыню ўвёў новы тэрмін «Сараеўскі сіндром», каб апісаць стан страху жыхароў гэтага горада[113]. 31 снежня тры снарады ўпалі на вуліцу Васе Мішкіна, забіўшы трох і параніўшы каля 20 чалавек[114].
1994 год правіць
Нягледзячы на тэндэнцыю да зніжэння, забойствы працягваліся. 1 студзеня па горадзе было выпушчана 93 ракеты[115]. Абстрэл пачаўся апоўначы, у жа той час амерыканская спявачка Барбара Хендрыкс давала канцэрт у будынку тэлебачання БіГ, дзе сабралася каля 200 гледачоў. Некаторых з іх эвакуіравалі супрацоўнікі ААН[116]. Адна асоба была пахавана пад заваламі пасля таго, як дзве ракеты трапілі ў будынак[117]. На наступны дзень снарад, выпушчаны ў кватэру на вуліцы Амладзінскай — прыкладна ў 500 метрах ад прэзідэнцтва БіГ — забіў шэсць чалавек[118]. У той жа дзень снарад упаў на натоўп дзяцей, якія выходзілі са школы ў заходнім Сараева, забіўшы адно дзіця[119]. 5 студзеня горад зноў быў адрэзаны ад вады. UNPROFOR абвясціла, што асноўнае электразабеспячэнне было адключана паміж Рэлевава і Буч-Патокам падчас Каляд, яно не будзе адноўлена да сярэдзіны месяца з-за неабходнасці зацвярджэння рамонту электразабеспячэння паміж Вогашчам і Велешычам[120]. 11 студзеня ракета ўпала перад уваходам у будынак Міжнароднага камітэта Чырвонага Крыжа, побач з тэлевізійным цэнтрам і забіўшы адну асобу[121].
11 студзеня былі абстраляныя ўваходная і пасадачная палосы аэрапорта, у выніку чаго на некалькі дзён не дастаўлялася харчаванне ад ААН[122]. 18 студзеня ў Сараеве быў першы дзень без зарэгістраванай смерці з пачатку года — моцны снег пагоршыў бачнасць і таму снайперская дзейнасць была перапыненая[123].
22 студзеня ў раёне Аліпашынага поля ўпалі тры мінамётныя снарады, два з іх упалі перад гэтымі дамамі, дзе гулялі дзеці. Шасцёра дзяцей загінулі, пяцёра дарослых атрымалі раненні[124]. Агонь вёўся з тэрыторыі, падкантрольнай ВРС.
Жыхары Сараева спрабавалі весці больш-менш нармальнае жыццё: адметным эпізодам стаў тэатральны паказ антываеннага мюзікла «Валасы» з паралелямі паміж вайной у В’етнаме і аблогай горада, ён сабраў шмат гледачоў[125].
4 лютага снарад быў выпушчаны ў чарзе па муку ў Дабрыні (пятніца была «мучным днём») і забіў дзевяць чалавек[126].
5 лютага 1994 года 120-міліметровы мінамётны снарад упаў у цэнтр шматлюднага рынку Маркале[127], забіўшы 68 і параніўшы 144 чалавекі[128][129]. У снежні 2003 года МТБЮ асудзіў баснійскага сербскага генерала Станіслава Галіча, заключыўшы, што сербскія сілы вакол Сараева ўчынілі бойню[128][129].
Тым часам Радаван Караджыч запрасіў расійскага пісьменніка і палітыка Эдуарда Лімонава ў Пале на экскурсію па горадзе. Журналіст Славенка Дракуліч так апісаў сустрэчу:
|
На працягу многіх гадоў, калі я думаў пра Караджыча, я не мог выкінуць з галавы адзін эпізод. Эпізод з дакументальнага фільма, знятага падчас аблогі Сараева, калі ён прыбывае ў Пале на пагорках над сталіцай, дзе армія Рэспублікі Сербскай абстрэльвала горад снарадамі і снайперскім агнём.
Караджыч прыязджае з госцем, расійскім драматургам Эдуардам Лімонавым. Сараева ляжыць у аблозе ў даліне пад імі, яны добра бачаць кожны будынак, кожную вуліцу, кожнае дрэва. Ідэальная пазіцыя для снайперскай стральбы. Апрануты ў чорнае паліто, з шалем на шыі, бо цяпер зіма, Караджыч галантна і з усмешкай на вуснах прапануе свайму госцю і калезе-паэту «асаблівы гасцінец», які належыць каралю, валадару жыцця і смерці. Ён прапануе Лімонаву паспрабаваць страляць з наведзенага на горад аўтамата. Проста так, дзеля забавы. «Паспрабуй», дзёрзка кажа ён, кідаючы выклік Лімонаву. Як у фільме, калі кароль прапануе госцю стрэльбу каб пастраляць у дзікіх жывёл. Толькі што ўнізе, у тым абложаным горадзе, жывуць людзі, а не жывёлы. Лімонаў прымае выклік, становіцца на калені за зброяй і страляе. Усе ў захапленні, Лімонаў — адзін з іх, ён такі ж, як яны! Нягледзячы на тое, што ён мастак, ён не баязлівец. [130] Арыгінальны тэкст (англ.)
For years, whenever I thought of Karadzic, I couldn't get one image out of my mind. It is from a documentary shot during the siege of Sarajevo, when he arrives to Pale in the hills above the capital, where the army of the Republika Srpska strafed the city with shells and sniper fire. Karadzic arrives with a guest, the Russian playwright Edvard Limonov. Sarajevo lies besieged in the valley below them, they can clearly see every building, every street, every tree. An ideal position for sniping. Dressed in a black coat, with a shawl around his neck for it is winter, Karadzic gallantly and with a smile on his face offers his guest and fellow poet a "special treat" befitting a king, a ruler of life and death. He offers Limonov to try a shot from a machine-gun pointed at the city. Just like that, for fun. "Try it," he says cockily, challenging Limonov. It's like in a movie when the king offers his gun to his guest to shoot at wild animals. Only that down in that besieged city live people, not animals. Limonov takes the challenge, kneels behind the weapon, and shoots. Everyone is delighted, Limonov is one of them, he's just like them! In spite of the fact that he is an artist, he is not a coward. |
|
У лютым 1994 г. (калі першапачаткова была пагроза авіяўдараў) НАТА стварыла вакол Сараева зону адчужэння з забаронай цяжкага ўзбраення і сабрала зброю ў шэрагу месцаў. 5 жніўня ВРС канфіскавала некалькі адзінак зброі з месца збору зброі ў Іліджы, дапусціўшы відавочнае парушэнне пагаднення пра зону адчужэння. Падчас захопу сербскія сілы паранілі ўкраінскага міратворца UNPROFOR. У адказ на атаку, ААН запрасіла падтрымку з паветра ў НАТА. Два амерыканскія самалёты A-10 неаднаразова абстрэльвалі сербскія цэлі, і сербы вярнулі захопленую зброю[131].
14 жніўня пры пасрэдніцтве UNPROFOR было падпісана «Антыснайперскае пагадненне» паміж Вахідам Каравелічам, прадстаўніком Арміі БіГ, і Драгамірам Мілошавічам, прадстаўніком ВРС[132]. Гэта скараціла снайперскія атакі на шэсць тыдняў, але пасля гэтага UNPROFOR абвясцілі, што абодва бакі парушылі пагадненне і працягнулі снайперскія атакі[133].
22 верасня UNPROFOR зноў папрасілі падтрымку з паветра НАТА ў раёне Сараева пасля таго, як сербскія сілы атакавалі французскі бронетранспарцёр. У адказ, два брытанскія самалёты SEPECAT Jaguar нанеслі ўдар па сербскім танку, знішчыўшы яго[134].
24 верасня Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю 942, рашуча асудзіўшы РС за адмову ад тэрытарыяльнага пагаднення, якое пакладзе канец вайне ў Босніі, і ўвёў санкцыі на любую эканамічную дзейнасць пад кантролем баснійскіх сербаў, замарозіў сродкі і забараніў ім выезд[135]. 23 снежня было падпісана новае пагадненне аб перамір’і. UNPROFOR абвясцілі, што пасля гэтага колькасць узброеных інцыдэнтаў скарацілася на 90%, але ўжо ў сакавіку наступнага года сілы ВРС зноў актывізавалі ваенную дзейнасць[136].
1995 год правіць
Вясной ВРС здзейснілі некалькі моцных абстрэлаў горада з ахвярамі сярод мірных жыхароў і разбурэннямі будынкаў[137].
З 15 па 22 чэрвеня ARBiH пачала наступ у рэгіёне Сараева, каб паспрабаваць вярнуць у сербаў страчаныя тэрыторыі. На поўначы 16-я дывізія 1-га корпуса атакавала Чэмерскія пагоркі і адбіла іх. Пазней сербы вярнулі іх. З цэнтра 12-я дывізія атакавала сербскую пазіцыю ў Дэбела Брда. На поўдні 14-я дывізія здолела адціснуць сербаў да шляху Выпер і захапіла значныя тэрыторыі ў выніку наступу.
Па меры паступовага пашырэння баёў у 1995 годзе сілы баснійцаў пачалі шырокамаштабнае наступленне ў раёне Сараева. У адказ на атаку баснійскія сербы захапілі цяжкае ўзбраенне са складу, які ахоўваецца ААН, і пачалі абстрэл пазіцый.[138] У якасці адплаты за гэтыя дзеянні камандуючы ААН генерал-лейтэнант Руперт Сміт запытаў авіяўдары НАТА. НАТА выканала гэты запыт 25 і 26 мая 1995 г., разбамбіўшы сербскі склад боепрыпасаў каля Пале.[134] Місія выконвалася самалётамі F-16 ВПС ЗША і знішчальнікамі EF-18A ВПС Іспаніі, узброенымі бомбамі з лазерным навядзеннем[139]. Пасля гэтага сербы захапілі 377 закладнікаў UNPROFOR і выкарыстоўвалі іх у якасці жывых шчытоў для розных мэт у Босніі, што прымусіла НАТА спыніць свае ўдары[140].
27 мая 1995 г. сербскія салдаты, якія выдавалі сябе за французскіх вайскоўцаў, захапілі два назіральныя пасты ААН на абодвух канцах прыфрантавога моста Врбаня, не зрабіўшы ніводнага стрэлу. Яны былі апранутыя ў французскую форму, бронекамізэлькі і каскі, былі ўзброеныя французскай зброяй і кіравалі французскім бронетранспарцёрам (БТР) — усё гэта было выкрадзена ў войскаў ААН, затрыманых за горадам. Салдаты пад пагрозай зброі раззброілі 12 міратворцаў. Дзесяць павезлі ў невядомым напрамку, двое засталіся на мосце ў жывым шчыце. Французы ў адказ накіравалі 30 вайскоўцаў пры падтрымцы шасці лёгкіх танкаў для штурму паўночнага канца моста. У сутычцы загінулі двое французскіх вайскоўцаў і пяцёра атрымалі раненні, чацвёра сербскіх вайскоўцаў загінулі і чацвёра трапілі ў палон. У канцы дня сербы захоўвалі кантроль над паўднёвай часткай моста, а французы занялі паўночную частку[141]. Пазней сербы пакінулі паўднёвую частку моста.
28 жніўня 1995 г. 5 снарадаў былі выпушчаныя па рынку Маркале, што прывяло да чарговай бойні. У гэты раз загінула 43 чалавекі[142], а 73 атрымалі раненні. Пры тым за некалькі гадзін да нападу ўлады баснійскіх сербаў выказваалі жаданне прыняць мірны план Рычарда Холбрука[143]. МТБЮ ў гэтым выпадку таксама прызнаў злачынцам Армію Рэспублікі Сербскай[128][129]. 30 жніўня генеральны сакратар НАТА абвясціў пачатак авіяўдараў пры падтрымцы артылерыйскіх атак сіл хуткага рэагавання UNPROFOR[144]. У той жа дзень французскі Mirage 2000 быў збіты каля Пале ЗРК баснійскіх сербаў для стральбы з пляча[145].
1 верасня НАТА і ААН запатрабавалі зняць блакаду, вывесці цяжкае ўзбраенне з зоны адчужэння вакол Сараева і ўсталяваць поўны кантроль над іншымі бяспечнымі раёнамі ААН. Кіраўнікам баснійскіх сербаў быў дадзены крайні тэрмін — 4 верасня, а бамбардзіровачная аперацыя «Абдуманая сіла» была прыпынена. Цяжкае ўзбраенне не было выведзена да заканчэння тэрміну. 5 верасня аднавіліся авіяўдары па пазіцыях баснійскіх сербаў вакол Сараева і каля штаба баснійскіх сербаў у Пале.
14 верасня яны былі спыненыя, на гэты раз, каб дазволіць выкананне пагаднення з баснійскімі сербамі, якое прадугледжвала вывад цяжкага ўзбраення з зоны адчужэння.
Баі на зямлі абвастрыліся, калі сумесныя баснійскія і харвацкія сілы перайшлі ў наступ. Сербаў павольна адцяснялі, што ў выніку дазволіла аднавіць ацяпленне, электра- і водазабеспячэнне горада[62]. У кастрычніку 1995 года было дасягнута перамір’е[62], а 14 снежня падпісана мірнае Дэйтанскае пагадненне.
Гуманітарная катастрофа і зверствы правіць
Аблога Сараева стала цяжкім выпрабаваннем для жыхароў. У розныя перыяды горад быў адрэзаны ад паставак прадуктаў, тавараў, вады, электрычнасці, ацяплення. Жыхары горада пастаянна прыходзілі па ваду да ракі Міляцкі[13]. Гарадскія службы сутыкаліся з сур’ёзнымі перашкодамі ў сваёй працы. Абстрэлы горада закраналі як ваенную, так і цывільную інфраструктуру (у тым ліку такія ўразлівыя аб’екты як шпіталі) і жылыя дамы, а таксама культурныя, гістарычныя і іншыя неваенныя аб’екты.[7] З-за адсутнасці электрычнасці ў шпіталях даводзілася рабіць аперацыі пры свечках і дактарам з халоднымі рукамі. Таксама не хапала перавязачнага матэрыялу, медыкаментаў, пратэзаў і іншага абсталявання.[146] Гарадскія службы не паспявалі рамантаваць водаправод[147], а пашкоджанні ў газавых камунікацыях прыводзілі да частых выбухаў у жылых дамах, якія загубілі жыцці каля 2 000 сараеўцаў[14]. Аднаўленнем падачы электрычнасці і вады займаліся ў тым ліку інжынеры камунікацыйных служб міратворцаў ААН. Міратворцамі ў горад былі дастаўленыя тысячы тон харчавання, медыкаментаў, адзення, гаручага, будаўнічых матэрыялаў.[148]
9 ліпеня 1993 года Вярхоўны камісар ААН па справах бежанцаў Садака Агата адзначала, што ў Сараеве больш за 300 000 людзей знаходзяцца на мяжы жыцця і смерці, прычым пагроза жыццю была не толькі з боку сербскіх абстрэлаў, але і ад голаду і хвароб[149]. У горадзе адбываліся рабаванні кватэр, іх самавольны захоп. У прыватнасці, была занятая кватэра вядомага кінарэжысёра Эміра Кустурыцы, які пакінуў Сараева.[150]
Паводле загаду ўрада горад маглі пакідаць толькі старыя і дзеці ў канвоях, арганізаваных ААН. Спісы для выезду складаліся ўладамі, прычым канвоі часта адкладаліся ці не хадзілі. Працаздольнае насельніцтва горада павінна было выконваць працоўную павіннасць або служыць у баснійскай арміі[150]. Пры гэтым сербам і харватам пакідаць горад было забаронена[151].
Снайперы правіць
Другая палова 1992 і першая палова 1993 былі пікам аблогі Сараева, і падчас цяжкіх баёў адбываліся зверствы. Сербскія сілы за горадам бесперапынна абстрэльвалі абаронцаў урада. Унутры горада сербы кантралявалі большасць асноўных ваенных пазіцый і пастаўкі зброі. Калі снайперы занялі пазіцыі ў горадзе, шыльды з надпісам «Pazite, Snajper!» («Сцеражыцеся, снайпер!») сталі звычайнай з’явай, а некаторыя асабліва небяспечныя вуліцы называліся «шляхамі снайпераў». Лекары галоўнай гарадской бальніцы паведамлялі, што ў дзень прымалі ад пяці да пятнаццаці параненых снайперамі[152].
|
|
Бывала я паводзіў сябе па-дурному, напрыклад, перабягаў вуліцу, дзе быў снайпер. Дык тады людзі мне пляскалі. А я сам рабіў гэта для іх, каб падняць ім маральны дух.[153]
Арыгінальны тэкст (басн.)
Nekada sam se glupo ponašao, recimo pretrčavao ulicu gdje je bio snajper. Pa bi mi onda ljudi pljeskali. A ja sam to radio zbog njih, da im dignem moral. |
|
Вуліца Цмока з Босніі (Ulica Zmaja od Bosne), галоўная вуліца, якая ў канчатковым выніку вядзе да аэрапорта, стала вядома свету як «Алея снайпераў» (Snajperska aleja).[154] Забойства снайперам Адміры Ісміч і Бошка Бркіча, змешанай басняцка-сербскай пары, якая спрабавала перасекчы лінію, стала сімвалам пакут у горадзе і асновай Рамэа і Джульеты ў Сараеве, але невядома, снайперы з якога боку адкрывалі агонь[155].
Урбіцыд правіць
Нацыянальная бібліятэка Сараева (цяпер Сараеўская ратуша) была спалена ў выніку нападу сербаў; каля ~2 мільёнаў кніг было страчана. Атаку праводзіў палкоўнік Таміслаў Шыпчыч. Каля 20 гадоў пайшло на рамонт бібліятэкі.[156]
У справаздачах адзначалася ў сярэднім каля 329 удараў снарадамі ў дзень падчас аблогі, з максімумам у 3777 на 22 ліпеня 1993 года[7]. Гэты урбіцыд у выніку абстрэлу моцна пашкодзіў гарадскія структуры, як жылыя, так і культурныя. Да верасня 1993 г. было ацэнена, што практычна ўсе будынкі ў Сараеве пацярпелі ў той ці іншай ступені пашкоджання, а 35 000 будынкаў былі цалкам разбураны[7]. Сярод будынкаў, пацярпелых і знішчаных, былі бальніцы і медыцынскія комплексы, медыя-цэнтры і камунікацыйныя цэнтры, прамысловыя комплексы, дзяржаўныя будынкі, ваенныя аб’екты і аб’екты ААН. Іншыя значныя будынкі, пашкоджаныя або разбураныя, уключалі прэзідыум Босніі і Герцагавіны і Нацыянальную бібліятэку, якая была падпалена і згарэла дашчэнту, знішчыўшы больш за 1 500 000 тамоў і 600 000 серыйных выданняў.[157][158]
Абстрэлы мірных жыхароў правіць
Масавыя забойствы мірных жыхароў былі ў першую чаргу вынікам мінамётных абстрэлаў.
1 чэрвеня 1993 падчас Курбан-байраму на футбольным матчы ў Дабрыні, дзе сабралася 200 гледачоў, былі выпушчаныя дзве ракеты. У выніку выбуху загінулі 15 чалавек[101] і больш за 100 былі параненыя[159]. 12 ліпеня ў чарзе па ваду загінулі 12 чалавек.
Самым вялікім злачынствам ВРС стала першая бойня на рынку Маркале 5 лютага 1994 года, падчас якой 68 мірных жыхароў былі забітыя і 200 былі параненыя. Медыцынскія ўстановы былі перапоўнены ад маштабу ахвяр сярод цывільнага насельніцтва, і толькі невялікая колькасць параненых змагла атрымаць дапамогу па праграмах медыцынскай эвакуацыі, такіх як аперацыя «Ірма» ў 1993 годзе.[160]
Радаван Караджыч заяўляў, што ВРС не мае ніякага дачынення да Маркале, а наадварот, «баснійцы нацэліліся на ўласны народ, каб пачаць дзеянні НАТА». Ён таксама сцвярджаў, што «баснійцы ператварылі школы і бальніцы ў ваенныя аб’екты і таму яны былі легітымнымі мішэнямі»[161].
Ганенні супраць сербаў правіць
У раёнах Сараева, якія кантраляваліся баснійцамі, узровень злачыннасці рэзка ўзрос. У першы год аблогі 10-я горная дывізія ARBiH на чале з камандзірам Мушанам Тапалавічам пачала кампанію масавых пакаранняў смерцю сербскіх мірных жыхароў, якія ўсё яшчэ жылі ў раёнах, што кантралююцца баснійцамі. Многія ахвяры былі перавезены ў яму Казані каля Сараева, дзе былі забіты і пахаваны ў брацкай магіле[162][163].
У горадзе супраць сербаў дзейнічалі ад 10 да 15 узброеных груп, якія, на думку расійскага гісторыка і сербскага сенатара Алены Гуськовай, пазней ператварыліся ў банды. Акрамя баёў яны займаліся рабаваннем. Сярод лідараў такіх атрадаў быў Юсуф «Юка» Празіна[164], даваенны крымінальны аўтарытэт[165][166][167][168]. Гуськова сцвярджае, што імі ж былі створаны ад 10 да 20 прыватных турмаў[164].
Па сцвярджэннях баснійскай газеты «Дані», за час аблогі горада некалькі соцень сербаў у горадзе былі забітыя з-за свайго этнічнага паходжання. Пасля вайны былі эксгумаваныя целы прыкладна 400 сербаў, аднак, па сцвярджэнні афіцыйнага боку, сярод іх былі ў тым ліку і памерлыя ад натуральных прычын або сербскіх абстрэлаў[169]. Старшыня сербскага грамадзянскага веча Босніі і Герцагавіны Мірка Пеянавіч адзначаў, што з амаль 12 000 загінулых у Сараеве чвэрць ахвяр этнічна былі сербамі. Паводле яго слоў, становішча сербаў у горадзе палепшылася пасля таго, як рэгулярная баснійская армія правяла аперацыю па барацьбе з крымінальнымі атрадамі ў сваіх шэрагах, у выніку чаго была знішчана банда Мушана Тапалавіча, якая здзяйсняла злачынствы ў адносінах да цывільнага насельніцтва[170]. Паводле даных прэзідэнта Рэспублікі Сербскай Міларада Додзіка, усяго за гады вайны з Сараева і наваколляў былі вымушаны бегчы 150 000 сербаў[171].
За пакаранні сербаў ваенны суд акругі Сараева ў снежні 1994 года асудзіў 14 чалавек[150].
У 1997 годзе сараеўская газета «Дані» апублікавала судовыя дасье пра забойствы сараеўскіх сербаў падчас вайны і катаваннях, якія здзяйсняліся над імі салдатамі 10-й горнай брыгады Мушана Тапалавіча[172][173]. Целы загінулых былі выяўленыя ў шахце Казані[150].
Акрамя прыватных турмаў у Сараеве для сербаў існавалі і ўрадавыя турмы і лагеры. Па сцвярджэнні баснійскай пракуратуры, у іх адпраўлялі як ваеннапалонных, так і цывільных асоб[174]. Сярод іх вядомыя акруговая турма ў пераабсталяванай казарме ЮНА «Віктар Бубань»[175] і лагер «Сілас». У «Сіласе» ўтрымліваліся не толькі сербы. Паводле ўспамінаў былых зняволеных лагера з ліку членаў Харвацкіх абарончых сіл, у «Сілас» яны былі адпраўленыя за адмову ўдзельнічаць у забойствах сербаў[176], а па сцвярджэнні сербскага боку, пра існаванне лагера ведала і вышэйшае палітычнае кіраўніцтва баснійцаў[177].
Пасля вайны дзясяткі тысяч сербаў пад страхам ганенняў пакінулі Сараева (і іншыя землі ў складзе Федэрацыі Босніі і Герцагавіны) і пераязджалі на тэрыторыі, кантраляваныя Рэспублікі Сербскай (у прыватнасці Усходняе Сараева).
Умяшанне НАТА правіць
6 лютага 1994 года, праз дзень пасля першай бойні на рынку Маркале, Генеральны сакратар ААН Бутрас Бутрас-Галі афіцыйна запытаў НАТА пацвярджэнне таго, што авіяўдары будуць нанесены неадкладна[178]. 9 лютага 1994 года, пагадзіўшыся з просьбай ААН, Паўночнаатлантычны савет НАТА ўпаўнаважыў камандуючага аб’яднанымі сіламі ў Паўднёвай Еўропе (CINCSOUTH), адмірала ЗША Джэрэмі Бурду, нанесці авіяўдары па артылерыйскім і мінамётным пазіцыям унутры і вакол Сараева, якія былі вызначаны UNPROFOR адказнымі за напады на цывільныя аб’екты[179][180]. Толькі Грэцыя не падтрымала выкарыстанне авіяўдараў, але не наклала вета на прапанову[178]. На пасяджэнні 9 лютага Савет таксама выставіў ультыматум баснійскім сербам, запатрабаваўшы або вывесці цяжкае ўзбраенне вакол Сараева да поўначы з 20 на 21 лютага, або сутыкнуцца з авіяўдарамі[178]. Вакол выканання ўльтыматуму ўзнікла пэўная блытаніна, і прэм’ер-міністр Венгрыі Петэр Барос абвясціў, што паветраная прастора яго краіны будзе закрыта для самалётаў НАТА ў выпадку авіяўдараў[178].
У авіякампаніі ўдзельнічала каля 400 самалётаў НАТА[181].
Нарэшце 20 верасня 1995 года французскі генерал Бернар Жанвье (камандуючы UNPROFOR) і амерыканскі адмірал Лейтан У. Сміт-малодшы (CINCSOUTH) пагадзіліся, што няма неабходнасці аднаўляць удары, паколькі баснійскія сербы выканалі ўмовы ААН.[182]
Аэрапорт Сараева і Сараеўскі тунэль правіць
5 красавіка 1992 года падраздзяленні Югаслаўскай народнай арміі (ЮНА) захапілі аэрапорт Сараева[15][183][184], затым ён знаходзіўся пад кантролем ААН з 28 чэрвеня 1992 года[184] [185] UNPROFOR пачалі свае гуманітарныя аперацыі па паветраных перавозках. Да пачатку 1995 года было выканана звыш 13 тысяч рэйсаў[184]. Гэта была найбольшая колькасць авіяперакіданняў у сталіцу з часоў Берлінскіх авіяпаставак[184].
Некалькі соцень асоб загінулі, перабягаючы ўзлётна-пасадачную паласу, якая была адзіным спосабам пераходу ўнутр або з абложанага Сараева, пакуль не быў пракапаны Сараеўскі ваенны тунэль.[184]
.jpg)
Карыстаючыся тым, што аэрапорт знаходзіўся пад кантролем UNPROFOR, абаронцы Сараева пачалі капаць тунэль пад узлётна-пасадачнай паласой, якая праходзіла паміж сараеўскімі кварталамі Дабрыня і Бутмір. Ён стане вядомым як «Сараеўскі тунэль» (Tunel spasa). Будаўніцтва было завершана 30 чэрвеня, а выкарыстанне гэтага шляху пачалося 1 ліпеня. Тунэль выкарыстоўвалі для транспарціроўкі прадуктаў харчавання, паліва, газет і зброі, агулам да 30 тон[186] штодня. Кожны дзень да 4000 асоб маглі прайсці праз тунэль[187]. Уваходы знаходзіліся пад аховай баснійскіх войск. У далейшым праклалі чыгуначныя шляхі і выкарыстоўваліся невялікія вагоны ўмяшчальнасцю 400 кг. У канчатковым выглядзе тунэль меў асвятленне, адпампоўванне грунтавых вод, нафтаправод, былі праведзены электрычныя кабелі і тэлефонныя лініі сувязі.
Зняцце аблогі правіць
Дэйтанскае пагадненне прынесла мір у краіну і прывяло да стабілізацыі[188]. Аднак, сербы не адразу пачалі ажыццяўляць Дэйтанскае пагадненне, якое прадугледжвала іх адыход з раёнаў на поўначы і захадзе Сараева, так жа сама, як і з іншых частак горада, і як вынік, баснійскае кіраўніцтва не абвяшчала пра заканчэнне аблогі.
Адзін з апошніх варожых актаў адбыўся ўвечары 9 студзеня 1996 года, калі рэактыўная граната была выпушчана па трамваю, які рухаўся па галоўнай вуліцы Сараева, забіўшы адну асобу і параніўшы 19 чалавек[189]. Граната была выпушчана з мікрараёна Грбавіца, які ў той час утрымліваўся сербамі. Пасля нападу французскія вайскоўцы з IFOR абшукалі будынак, з якога была выпушчана граната[62], але ні адзін чалавек не быў арыштаваны за напад.
Баснійскі ўрад афіцыйна абвясціў спыненне аблогі Сараева 29 лютага 1996 года, калі войскі баснійскіх сербаў пакінулі пазіцыі ў горадзе і ваколіцах[190]. Пасля гэтага больш за 70 000 сараеўскіх сербаў пакінулі кантраляваныя баснійцамі раёны горада і пераехалі ў Рэспубліку Сербскую, забраўшы з сабой усю сваю маёмасць[191].
Дэйтанскае пагадненне зафіксавала новы адміністрацыйны падзел, згодна з якім горад распаўся на два гарады: Сараева (Федэрацыя БіГ) і Усходняе Сараева (Рэспубліка Сербская).
Наступствы правіць
Ахвяры правіць
Абложанае насельніцтва складалася не толькі з баснякоў і харватаў, але і з сербаў, якія засталіся ў горадзе і былі забітыя агнём асадных сіл ВРС. Перапіс 1991 года паказвае, што да блакады ў горадзе і ваколіцах пражывала 525 980 чалавек. Ёсць падлікі, што да пачатку аблогі насельніцтва ўласна горада складала 435 000 чалавек. Ацэнкі сучаснага насельніцтва вагаюцца паміж 300 000 і 380 000. У 1994 годзе ў справаздачы пра агульную колькасць смерцяў за 315 дзён была зроблена выснова пра тое, што памерлі 2474 чалавекі, у сярэднім каля васьмі забітых у горадзе за дзень. Са справаздачы пра агульную колькасць параненых за 306 дзён вынікае, што 13 472 былі параненыя — прыкладна 44 чалавекі ў дзень. У гэтым жа дакладзе колькасць забітых або прапаўшых без вестак у горадзе склала амаль 10 000 чалавек, у тым ліку больш за 1500 дзяцей. Яшчэ 56 000 чалавек атрымалі раненні, у тым ліку амаль 15 000 дзяцей.[7] У дакладзе, падрыхтаваным МТБЮ пасля вайны, колькасць загінулых у выніку блакады склала 4 548 салдат ARBiH і 4 954 мірных жыхары Сараева[192][193]. Цэнтр даследаванняў і дакументацыі ў Сараеве (RDC) выявіў, што ў выніку аблогі загінулі 13 952 чалавекі: 9 429 баснякоў, 3 573 серба, 810 харватаў і 140 іншых. З іх 6137 былі салдатамі ARBiH і 2241 салдатамі, якія ваявалі на баку ЮНА або ВРС. З забітых салдат ARBiH 235 былі сербамі, 328 — харватамі, а астатнія — баснякамі. Шэсцьдзясят працэнтаў усіх людзей, забітых у Сараеве падчас аблогі, былі салдатамі. У прыватнасці, 44 працэнты ўсіх загінуўшых былі вайскоўцамі ARBiH. Усяго падчас аблогі загінулі 5434 мірныя жыхары, у тым ліку 3855 баснякоў, 1097 сербаў і 482 харваты. Больш за 66 % забітых падчас аблогі былі баснякамі, 25,6 % — сербамі, 5,8 % — харватамі і 1 % — іншымі. Каля 14,5 % усіх смерцяў у баснійскай вайне адбыліся ў абложаным Сараеве.[194] Афіцыйныя асобы Федэрацыі Босніі і Герцагавіны падлічылі, што па меншай меры 150 сараеўскіх сербскіх мірных жыхароў былі забітыя ўрадавымі сіламі, у той час як некаторыя нацыяналістычныя групы сярод сербаў і прадстаўнікі Рэспублікі Сербскай назвалі «многія тысячы». Аднак спробы абгрунтаваць прэтэнзіі баснійскіх сербаў былі непераканаўчымі[38].
| Год | бяснякі | сербы | харваты | іншыя |
|---|---|---|---|---|
| 1991 | 9 | 8 | 1 | 0 |
| 1992 | 5 199 | 2,043 | 458 | 108 |
| 1993 | 2,473 | 698 | 184 | 37 |
| 1994 | 809 | 376 | 50 | 10 |
| 1995 | 799 | 343 | 43 | 5 |
| Агулам | 9 289 | 3468 | 736 | 160 |
У якасці могілак выкарыстоўваліся паркі, спартыўныя пляцоўкі і іншыя адкрытыя прасторы. Адным з такіх аб’ектаў з’яўляецца спартыўны комплекс, пабудаваны да зімовых Алімпійскіх гульняў 1984 года. ЮНІСЕФ паведаміў, што ў горадзе заставалася ад 65 000 да 80 000 дзяцей, па меншай меры 40 % з іх абстрэльваліся снайперамі; 51 % бачылі, як кагосьці забілі; 39 % бачылі забойства аднаго або некалькіх членаў сям’і; 19 % былі сведкамі расправы; у 48 % дом быў заняты кімсьці іншым; у 73 % дом быў атакаваны або абстраляны; і 89 % жылі ў падземных сховішчах. У выніку вялікай колькасці ахвяр і ўмоў ваеннага часу па ўсім Сараева і ваколіцах ёсць імправізаваныя могілкі. У справаздачы за 1994 год гаварылася, што «аблога таксама моцна паўплывала на псіхіку і будучыню насельніцтва горада. Урад Босніі паведаміў пра рэзкі рост самагубстваў сярод сараеўцаў, амаль удвая павялічанай колькасці абортаў і зніжэнні нараджальнасці на 50 % з пачатку блакады»[7].
Мемарыял з імёнамі 521 дзіцяці, забітых падчас блакады, быў адкрыты 9 мая 2010 года. Справы яшчэ 500 дзяцей на той час яшчэ правяраліся.[196]
Пашкоджанні і разбурэнне забудовы і маёмасці правіць
Структурны і матэрыяльны ўрон у Сараеве ў выніку аблогі ўключаў асабліва крытычныя аб’екты, такія як бальніцы і медыцынскія комплексы, медыцынскія ўстановы (уключаючы машыны хуткай дапамогі), медыцынскі персанал, а таксама культурныя каштоўнасці, як напр. калекцыя рукапісаў Усходняга інстытута ў Сараеве, адзін з найбагацейшых збораў усходніх рукапісаў у свеце[197]. У ноч на 25 жніўня 1992 года сербскі бок правёў бамбардзіроўка запальнымі снарадамі, якая прывяла да поўнага знішчэння незаменнай Нацыянальнай і ўніверсітэцкай бібліятэкі Босніі і Герцагавіны, цэнтральнага сховішча баснійскай пісьмовай культуры і галоўнага культурнага цэнтра для ўсіх Балкан. Сярод страт было каля 700 рукапісаў і інкунабул, а таксама ўнікальная калекцыя баснійскіх перыядычных выданняў, некаторыя з якіх адносіліся да сярэдзіны XIX стагоддзя баснійскага культурнага адраджэння. Бібліятэкі ўсяго свету пасля супрацоўнічалі, каб аднавіць частку страчанай спадчыны праз ахвяраванні і электронныя тэксты ў кіберпрасторы.
Таксама неапраўданымі былі напады на цывільную маёмасць. Баснійскі ўрад падлічыў, што абстрэлы разбурылі больш за 10 000 кватэр і пашкодзілі больш за 100 000 іншых. З іншых будынкаў у горадзе 23 % былі пашкоджаны сур’ёзна, 64 % былі часткова пашкоджаны і 10 % — нязначна. У сваёй справаздачы Камітэт па культуры і адукацыі Савета Еўропы пракаментаваў структурныя пашкоджанні ў горадзе[7]. Камітэт заявіў:
|
|
Відавочна, што Сараева цяжка пацярпела ад рук нападнікаў. Апрача вядомых чалавечых стратаў у працяглым пакутаванні і складанасцях выжывання ад дня да дня, мелі месца сур’ёзныя пашкоджанні гарадскога палатна. Інфраструктура (вадасток, электрычнасць, тэлефонныя сервісы і г.д.) была надзвычай пашкоджана. Большасць будынкаў былі значна разбіты і напэўна ўсе будынкі ўцэлам былі паражоны ў большай ці меншай меры (пабітае шкло і г.д.). Некаторыя будынкі былі цалкам зруйнаваны, уключыючы манументы старажытнасці (такія, як Бібліятэка) і шэраг сучасных стальных каркасных будынкаў (такіх як будынак Unis), якія ў некаторых выпадках проста абрынуліся. Таксама ацэньваецца, што за апошні год было зруйнавана 35 000 месцаў для жыхарства.[7]
Арыгінальны тэкст (англ.)
It is plain that Sarajevo has suffered badly at the hands of its attackers. Apart from the obvious human cost in the continued suffering and difficulties of day to day living, there has been serious damage to the urban fabric. The infrastructure (drainage, electricity, telephone services, etc.) is badly damaged. Most buildings are damaged significantly and probably all buildings are damaged to a greater or lesser degree (broken glass etc.). Some buildings have been completely destroyed including ancient monuments (such as the Library) and including a number of modern steel framed buildings (such as the Unis Building) which in some cases have simply collapsed. 35,000 dwellings are also assessed to have been destroyed during the past year. |
|
Сараева істотна аднавілася з пункту гледжання колькасці будынкаў, якія былі цалкам адрэстаўраваны і зноў заселены. Аднак па стане на 2017 год многія будынкі заставаліся моцна пашкоджанымі і зрубцаванымі[198].
Нягледзячы на тое, што горад быў узорам міжэтнічных адносін[199], аблога прынесла драматычныя змены ў насельніцтве. У дадатак да тысяч бежанцаў, якія пакінулі горад, многія сараеўскія сербы з’ехалі ў Рэспубліку Сербскую, а доля сербаў у Сараеве знізілася ў 3 разы з 1991 па 2013 год. Рэгіёны Нова-Сараева, якія цяпер з’яўляюцца часткай Рэспублікі Сербскай, утварылі Усходняе Сараева, дзе сёння жыве вялікая частка даваеннага сербскага насельніцтва.
Новыя будаўнічыя праекты і інвестыцыі замежнага капіталу зрабілі Сараева, магчыма, самым хуткарослым горадам у былой Югаславіі. Колькасць насельніцтва ў 2002 годзе вырасла да 401 000 чалавек[62], што толькі на 20 000 менш, чым ацэнка перапісу да 1991 года. У 2009 годзе горад і яго найбліжэйшыя аколіцы насяляла больш за 435,5 тыс. жыхароў[200].
.jpg)
Абвінаваўчыя прысуды МТБЮ правіць
5 снежня 2003 года Міжнародны трыбунал па былой Югаславіі (МТБЮ) прызнаў першага камандзіра Сараеўска-Раманійскага корпуса генерала Станіслава Галіча вінаватым у абстрэле і снайперскай тэрарыстычнай кампаніі супраць Сараева, у тым ліку ў першай бойні на Маркале. Галіч быў прысуджаны да пажыццёвага зняволення за злачынствы супраць чалавечнасці падчас блакады.[15]
У справе супраць Станіслава Галіча абвінавачанне ва ўступным слове сцвярджала, што:
|
|
Аблога Сараева, якая стала шырока вядома пад такой назвай, была эпізодам такой благой славы падчас канфлікту ў былой Югаславіі, што іншаму прыйдзецца звярнуцца да Другой сусветнай вайны, каб знайсці падабенствы ў еўрапейскай гісторыі. Ніколі пасля гэтага прафесійная армія не праводзіла кампанію па бязлітасным гвалце супраць жыхароў еўрапейскага горада, каб тых завалачы ў стан сярэднявечнай абяздоленасці, у якой іх бы пастаянна прыгнятаў страх смерці. У перыяд, пакрыты гэтым абвінавачвальным актам, не было для сараеўца месца, бяспечнага ад наўмыснай атакі, ні дома, ні ў школе, ні ў шпіталі.
Арыгінальны тэкст (англ.)
The siege of Sarajevo, as it came to be popularly known, was an episode of such notoriety in the conflict in the former Yugoslavia that one must go back to World War II to find a parallel in European history. Not since then had a professional army conducted a campaign of unrelenting violence against the inhabitants of a European city so as to reduce them to a state of medieval deprivation in which they were in constant fear of death. In the period covered in this Indictment, there was nowhere safe for a Sarajevan, not at home, at school, in a hospital, from deliberate attack. Уступная заява абвінавачання, МТБЮ супраць Станіслава Галіча, 2003[201] |
|
У 2007 годзе генерал Драгамір Мілошавіч, які змяніў Галіча на пасадзе камандзіра Сараеўска-Раманійскага корпуса, быў прызнаны вінаватым у абстрэлах і снайперскай тэрарыстычнай кампаніі супраць Сараева і яго грамадзян са жніўня 1994 да канца 1995 года, уключаючы другую бойню на Маркале. Яго прысудзілі да 29 гадоў пазбаўлення волі. МТБЮ прыйшоў да высновы, што 28 жніўня 1995 года на гарадскі рынак Маркале быў здзейснены 120 мм мінамётны абстрэл з пазіцый Сараеўска-Раманійскага корпуса. У 2011 годзе былы начальнік Генеральнага штаба югаслаўскай арміі генерал Момчыла Перышыч быў прысуджаны да 27 гадоў пазбаўлення волі за саўдзел і падбухторванне да забойства, таму што югаслаўская армія пад яго кіраўніцтвам аказвала «вялікую матэрыяльна-тэхнічную падтрымку боепрыпасамі, палівам і запчасткамі», а таксама «неабходную экспертную дапамогу» ВРС падчас аблогі[202]. Па ацэнцы Галоўнага штаба ад 1994 года, для вядзення вайны ў Босніі ВРС атрымала ад югаслаўскай арміі каля 25 мільёнаў куль і больш за 7500 снарадаў. Аднак суддзі пастанавілі, што Перышыч не меў эфектыўнага кантролю над афіцэрамі ВРС, якія ў асноўным ваявалі незалежна ад яго інструкцый, але ўсё роўна атрымлівалі грошы і льготы з Бялграда[202][203]. У 2013 годзе прысуд Перышычу быў адменены, і ён быў вызвалены з турмы[204].
Да пажыццёвага зняволення быў прысуджаны лідар баснійскіх сербаў Радаван Караджыч[205]. Яго прызналі вінаватым у тым ліку па эпізодзе з аблогай горада Сараева.
Нарэшце, 22 лістапада 2017 года генерал Ратка Младзіч быў таксама асуджаны да пажыццёвага зняволення[206][207].
Памяць пра трагедыю правіць
Аблога Сараева пакінула шрамы на целе горада, якія застаюцца і сёння заўважнымі на некаторых будынках і вуліцах горада. Імі сталі шматлікія могілкі, мемарыялы, пашкоджанні на будынках і вуліцах.
Сараеўскія ружы правіць
Адной з формаў увекавечання памяці пра загінулых сталі сараеўскія ружы, якія можна спаткаць на вуліцах горада. Гэтыя сляды ад бомб, пасля заканчэння вайны былі запоўнены чырвонай смалой у тых месцах, дзе яны забралі адно ці болей чалавечых жыццяў[208][209].
Акцыі памяці правіць
5 красавіка 2012 г., у 20-ю гадавіну пачатку блакады горада, на галоўнай дарозе ў Сараеве агульнай працягласцю 800 метраў было ўстаноўлена 11 541 чырвонае крэсла ў памяць пра ахвяры. Праект называецца «Сараева Чырвоная лінія»[210]. У той жа дзень жанчыны ў чорным арганізавалі акцыю памяці ахвяраў блакады на Плошчы Рэспублікі ў Бялградзе[211].
У тым жа годзе быў адкрыты «Музей аблогі» пад назвай «Мастацтва жыць 1992—1996»[212].
У масавай культуры правіць
- Падзеі аблогі Сараева згадваюцца ў песні U2 Miss Sarajevo, якую група запісала з прадзюсарам Браянам Іна ў 1995 годзе пад псеўданімам Passengers. У запісе песні прымаў удзел тэнар Лучана Павароці[213]. Песню напісаў фронтмэн U2 Бона, натхніўшыся дакументальным фільмам журналіста Біла Картэра, які правёў паўгода ў абложаным горадзе. Фільм паказвае конкурс «Міс Сараева», які праходзіў падчас блакады ў 1993 годзе ў гарадскіх падвалах. Гэты конкурс выйграла Інэла Ногіч.
- Падчас блакады ў горадзе з канцэртамі выступілі, між іншым, Брус Дыкінсан у снежні 1994 года (удастоены за гэта праз 25 гадоў звання ганаровага жыхара Сараева[214]) і славенскі Laibach 20 і 21 лістапада 1995 года[215].
- Неўзабаве пасля заканчэння блакады, 23 верасня 1997 года, на стадыёне Кошэва ў Сараеве адбыўся канцэрт U2, на які прыйшло 50 000 гледачоў[216].
- Адміра Ісміч і Бошка Бркіч сталі героямі дакументальных фільмаў пад назвай «Рамэа і Джульета з Сараева»[155] і «Сараева, маё каханне»[217].
- Заснаваны на рэальных падзеях, графічны раман Джо Куберта «Факс з Сараева», апублікаваны Dark Horse Comics у 1996 годзе, апавядае гісторыю Эрвіна Рустэмаджыка, які паўтара гады спрабаваў уцячы з абложанага горада разам са сваёй сям’ёй[218].
- Камп’ютарная гульня «This War of Mine» была натхнёная аблогай Сараева[219].
- Песня «Bosnia» The Cranberries адносіцца да аблогі Сараева і агульнай сітуацыі ў Босніі.
Заўвагі правіць
- ↑ 5 красавіка 1992 была датай першай атакі, якая была разгорнута ў Сараеве сіламі БНА і сербскімі ўзброенымі фарміраваннямі. Гэта дата была прызнана пачаткам аблогі. Так ці інакш, яшчэ раней, 2 сакавіка 1992, на вуліцах горада пачалі з’яўляцца барыкады і людзі са зброяй.
- ↑ 29 лютага 1996 з’яўляецца датай афіцыйнага абвяшчэння аб заканчэнні аблогі баснійскім урадам. Вайна скончылася падпісаннем Дэйтанскіга пагаднення 21 лістапада 1995 і падпісаннем Парыжскага пратакола 14 снежня 1995. Аднак, сербы не адразу пачалі ажыццяўляць Дэйтанскае пагадненне, якое прадугледжвала іх адыход з раёнаў на поўначы і захадзе Сараева, так жа сама, як і з іншых частак горада, і як вынік, баснійскае кіраўніцтва не абвяшчала аб заканчэнні аблогі. Сербы таксама парушылі Дэйтанскі Мір, абстраляўшы з РПГ трамвай у Сараеве 9 студзеня 1996, забіўшы 1 і параніўшы 19 чалавек.
- ↑ Асабліва на пачатку вайны. Адносіны пагоршыліся з пачаткам Харвацка-баснійскага канфлікту.
Крыніцы правіць
- ↑ 1996: Siege of Sarajevo is lifted. BBC News (1 сакавіка 2006). Праверана 27.03.2023.
- ↑ Dr N Thomas & K Mikulan. The Yugoslav Wars (2). Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992—2001 (англ.). — Osprey publishing. — С. 8. — ISBN 1-84176-964-9.
- ↑ Большая помощь маленьких отрядов. српска.ру (21 жніўня 2004). Праверана 27.03.2023.
- ↑ Spencer Burke, Sarajevo Rose Архівавана 31 ліпеня 2016 года.
- ↑ Connelly, Charlie (8 October 2005). "The new siege of Sarajevo". The Times. UK. Праверана 10 May 2010.
- ↑ Hartmann, Florence. A statement at the seventh biennial meeting of the International Association of Genocide Scholars. Helsinki (1 ліпеня 2007).
- ↑ а б в г д е ё ж з і к Даклад ААН VI.
- ↑ Srećko Latal. Bosnian Army Says Battle for Sarajevo Will Last Months. Associated Press (25 чэрвеня 1995).
- ↑ The Siege of Sarajevo: 'The blood of children has a different texture on white snow' – a survivor speaks, 20 years on. The Northern Echo (9 ліпеня 2015).
- ↑ Strange, Hannah (12 December 2007). "Serb general Dragomir Milosevic convicted over Sarajevo siege".
- ↑ John Kifner (6 December 1993). "Stalemate Like a Victory for Sarajevo".
- ↑ "20 godina od opsade Sarajeva", Večernji list, 2012-04-04., str 24.
- ↑ а б Small Miracle in a Siege: Safe Water for Sarajevo. New York Times. Праверана 29. 08. 2010..
- ↑ а б Stacy Sullivan (12 October 1995). "Lights, Water, Action: Life in Sarajevo Returns to the Basics". CSMonitor.com. Праверана 15 April 2013.
- ↑ а б в г ICTY: Stanislav Galić judgement. МТБЮ (30 лістапада 2006).
- ↑ ICTY: Dragomir Milošević judgement. МТБЮ (12 лістапада 2009).
- ↑ Radovan Karadzic claims Bosnian Muslims 'killed own people' in Sarajevo (2 сакавіка 2010).
- ↑ "UN appeals court increases Radovan Karadzic's sentence to life imprisonment". Архівавана з арыгінала 2019-03-20.
- ↑ "Ratko Mladic found guilty". 22 November 2017.
- ↑ Pavkovic, Aleksandar (1997). The fragmentation of Yugoslavia: nationalism and war in the Balkans. MacMillan Press. p. 85. ISBN 0-312-23084-2.
- ↑ Krieger, Joel (2001). The Oxford Companion to Politics of the World 2nd ed. Oxford University Press. p. 476.
- ↑ Crnobrnja, Mihailo (1994). The Yugoslav drama. I. B. Tauris & Co. p. 107. ISBN 1-86064-126-1.
- ↑ Югославия в XX веке 2011, p. 805.
- ↑ The Balkans: A post-Communist History. Архівавана з першакрыніцы 1 July 2014. Праверана 14 June 2006.
- ↑ Judah, Tim (2008). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. p. 273. ISBN 9780300147841.
- ↑ Lukic, Reneo (1996). Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. SIPRI, Oxford University Press. p. 204. ISBN 9780198292005.
- ↑ The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina: February 29 – March 1, 1992. dead. Commission on Security and Cooperation in Europe (1992). Архівавана з першакрыніцы 22 May 2011.
- ↑ Divide and Fall? Bosnia in the Annals of Partition. Verso. 1999. p. 38.
- ↑ а б The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. 2008.
- ↑ Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide. Cambridge University Press. 2014.
- ↑ Sarajevo's Holiday Inn on the Frontline of Politics and War. Springer. 2016.
- ↑ а б Malcolm, Noel (1996). Bosnia: A Short History. New York University Press. pp. 231. ISBN 0-8147-5561-5.
- ↑ War Crimes in Bosnia-Hercegovina, Volume 1. Human Rights Watch. 1992. pp. 18–19. ISBN 978-1-56432-083-4.
- ↑ Cannon, P., The Third Balkan War and Political Disunity: Creating A Cantonal Constitutional System for Bosnia-Herzegovina, Jrnl.
- ↑ а б Nizich, Ivana (1992). War Crimes in Bosnia-Hercegovina. Helsinki Watch. pp. 18–20. ISBN 1-56432-083-9.
- ↑ а б Burg Shoup 1999.
- ↑ Morrison, Kenneth (2016). Sarajevo's Holiday Inn on the Frontline of Politics and War. Springer. p. 103. ISBN 9781137577184.
- ↑ а б Donia 2006.
- ↑ O'Shea, B. The Modern Yugoslav Conflict 1991–1995: Perception, Deception and Dishonesty. Frank Cass. ISBN 9780415357050.
- ↑ Kemal Kurspahić (2003). Prime Time Crime: Balkan Media in War and Peace. US Institute of Peace Press. ISBN 978-1-929223-39-8.
- ↑ 43. Bosnia-Herzegovina (1990-present) (англ.). University of Central Arkansas. Праверана 9.04.2023.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 89.
- ↑ а б Burg Shoup 1999, p. 129.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 94.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 96.
- ↑ Hronologija opsade (серб.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 101.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 102.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 103.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 108.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 117.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 120.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 124.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 131.
- ↑ Даклад ААН VI, зноскі 133-134.
- ↑ Югославия в XX веке 2011.
- ↑ Гуськова 2001, p. 249.
- ↑ а б в г д е Burg Shoup 1999, p. 131.
- ↑ Hronologija opsade (серб.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ ICTY: The attack against the civilian population and related requirements.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 сакавіка 2007.
- ↑ Српски борац 120 -121 (28 студзеня 2015).
- ↑ а б в г д the siege of sarajevo summary. ninaspezzaferro.com. Праверана 14 снежня 2022.
- ↑ Sarajevo ogorčeno zbog Divjaka. B92 (5 сакавіка 2011).
- ↑ Sarajevo's Center Erupts in War, Weakening Yugoslav Truce Effort. New York Times (3 мая 1992). Праверана 7 сакавіка 2011.
- ↑ "О Ганићевој одговорности". 4 May 2010.
- ↑ а б Sarajevo ogorčeno zbog Divjaka (5 мая 2011).
- ↑ "Slučaj Dobrovoljačka: Falsifikovanje istine". 2 February 2012.
- ↑ Peacekeeper: The Road to Sarajevo. LewisMacKenzie. January 1, 1993.
- ↑ а б The Death Of Yugoslavia Part 4 The Gates Of Hell 5 [англійская]. Праверана 2022-09-05.
- ↑ Austria won't send Bosnia general to Serbia(недаступная спасылка). Reuters (7. ožujka 2011). Архівавана з першакрыніцы 3 кастрычніка 2012. Праверана 7. ožujka 2011.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 224.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 226.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 231.
- ↑ Human Rights Watch 1993, p. 78.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 232.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 234.
- ↑ Leševi sa Pofalića završili na deponiji (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Tuševljak: Zločin u Pofalićima jedno od prvih etničkih čišenja Srba (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Još se čeka optužnica za zločin nad Srbima u Pofalićima 1992 (серб.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Đerić: Još nema optužnica za zločine u Pofalićima (серб.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Даклад ААН IV, зноска 298.
- ↑ а б в г д е ё ж з Burg Shoup 1999, p. 132.
- ↑ Human Rights Watch 1993, p. 79.
- ↑ Burns, John F. (1992-08-05). "Shellfire Hits Sarajevo Funeral for Slain Children". New York Times. Праверана 2012-04-09.
- ↑ "Tomislav Šipčić: General koji je spalio vijecnicu". 10 February 2022.
- ↑ "Umro Tomislav Šipčić, general koji je ubijao sarajevsku djecu, spalio Vijećnicu i tvrdio da "muslimani bacaju Srbe lavovima"". 10 February 2022.
- ↑ Bosnians fear another war three decades on [англійская]. Праверана 2022-10-01.
- ↑ Riedlmayer, Andrea. Libraries Are Not for Burning: International Librarianship and the Recovery of the Destroyed Heritage of Bosnia and Herzegovina. Sveučilište Harvard. Праверана 9 красавіка 2012.
- ↑ "Shell Kills 15 in Sarajevo Marketplace : Balkans: Dozens are wounded in one of the bloodiest attacks of the Serbian siege of the Bosnian capital". Los Angeles Times. 31 August 1992. p. 1.
- ↑ "15 Killed by Artillery Shell In a Busy Sarajevo Market". The New York Times. 31 August 1992. p. 6.
- ↑ "Shelling at marketplace kills 15, injures dozens in Sarajevo". Tampa Bay Times. 31 August 1992. p. 6.
- ↑ Даклад ААН VI4, зноска 1769.
- ↑ Даклад ААН VI4, зноска 1770.
- ↑ Даклад ААН VI4, зноска 1775.
- ↑ Bell, Martin (2012-04-04). "Sarajevo: Inside 'sniper alley'". BBC News. Праверана 2012-04-09.
- ↑ "Bosnia Talks Resume in Geneva". 11 January 1993.
- ↑ "Bosnian Muslims Criticize U.N. Over Official's Killing". 10 January 1993.
- ↑ WORLD; In Brief.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2012. Праверана 23 сакавіка 2023.
- ↑ Dr N Thomas & K Mikulan. The Yugoslav Wars (2). Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992—2001 (англ.). — Osprey publishing. — С. 24. — ISBN 1-84176-964-9.
- ↑ а б Очерки военной истории конфликта в Югославии (1991—1995) (руск.). ArtOfWar. Архівавана з першакрыніцы 5 красавіка 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ а б "Blood and tears end a soccer game which no one could win". Guardian. 1993-06-02. Праверана 2012-04-09.
- ↑ Mann et al. 1994, p. 11.
- ↑ Bethlehem 1997, С. xlviii.
- ↑ Даклад ААН VI7, зноска 2880.
- ↑ Даклад ААН VI7, зноска 2890.
- ↑ Даклад ААН VI7, зноска 2894.
- ↑ Bethlehem 1997, С. xlvix.
- ↑ Даклад ААН VI8, зноска 3303.
- ↑ а б Даклад ААН VI9, зноска 4016.
- ↑ Mann et al. 1994, p. 4.
- ↑ Даклад ААН VI9, зноска 4033.
- ↑ Даклад ААН VI9, зноска 4037.
- ↑ Даклад ААН VI9, зноскі 4059-4060.
- ↑ Даклад ААН VI9, зноска 4065.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4069.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4074.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4076.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4088.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4089.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноскі 4121-4122.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4199.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноскі 4200-4202.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноскі 4250-4251.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4273.
- ↑ Maček 2009, p. 56.
- ↑ Даклад ААН VI10, зноска 4365.
- ↑ "Sarajevo: 1994 market massacre".
- ↑ а б в ICTY: Stanislav Galić judgement, зноскі 438–496.
- ↑ а б в ICTY: Dragomir Milošević judgement.
- ↑ Drakulić, Slavenka (2008-07-23). "First justice. Next, truth. Only then is reconciliation possible". Guardian. Праверана 2012-04-09.
- ↑ Bucknam 2003, p. 163.
- ↑ МТБЮ Мілошавіч, зноска 53.
- ↑ МТБЮ Мілошавіч, зноска 55.
- ↑ а б AFSOUTH Fact Sheet
- ↑ Resolution 942 (1994) Adopted by the Security Council at its 3428th meeting, on 23 September 1994. UNHCR (24. rujna 1994). Праверана 25 красавіка 2012.
- ↑ МТБЮ Мілошавіч, зноскі 57-59.
- ↑ МТБЮ Караджыч, pp. 21–22.
- ↑ Michael O. Beale. Bombs Over Bosnia: The Role of Airpower in Bosnia-Herzegovina (англ.). — University Press of the Pacific, 2004. — С. 33. — 76 с. — ISBN 1410217930.
- ↑ Tim Ripley. Conflict in the Balkans 1991–2000 (англ.). — Bloomsbury Publishing, 2013. — С. 23. — 96 с.
- ↑ Bucknam 2003, p. 215.
- ↑ "French humiliation sparks battle of Vrbanja". 28 May 1995.
- ↑ Svedok: Markale nisu inscenirane. RTS (23 студзеня 2013).
- ↑ Rozbicie Jugosławii. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
- ↑ Gazzini, Tarcisio (2005). The changing rules on the use of force in international law. Manchester University Press. p. 69. ISBN 978-0-7190-7325-0.
- ↑ Central Intelligence Agency. (2002).
- ↑ Mann et al. 1994, p. 8.
- ↑ Mann et al. 1994, p. 7.
- ↑ Гуськова 2001, p. 264.
- ↑ Гуськова 2001, p. 255.
- ↑ а б в г Гуськова 2001, p. 263.
- ↑ Гуськова 2001, p. 288.
- ↑ Даклад ААН VI, зноска 240.
- ↑ Ja nisam Srbin, ja sam Bosanac(недаступная спасылка). Dalje (27. ožujka 2007.). Архівавана з першакрыніцы 19 лістапада 2010. Праверана 08. 11. 2010..
- ↑ Bell, Martin (2012-04-04). "Sarajevo: Inside 'sniper alley'". BBC News. Праверана 2012-04-09.
- ↑ а б "'Only a bullet' could separate them". CNN. 10 April 1996.
- ↑ Bosnians fear another war three decades on [англійская]. Праверана 2022-10-01.
- ↑ "The National and University Library of Bosnia and Herzegovina during the Current War". 1996-07-01.
{{cite journal}}: Шаблон цытавання journal патрабуе|journal=(даведка) - ↑ Riedlmayer, András. Erasing the Past: The Destruction of Libraries and Archives in Bosnia-Herzegovina. Архівавана з першакрыніцы 18 студзеня 2012.
- ↑ "On this day: 1993: Serb attack on football match kills 11". BBC News. 1 June 1993.
- ↑ "Geneva talks (Bosnia)". Keesing's Record of World Events. August 1993.
- ↑ Radovan Karadzic claims Bosnian Muslims 'killed own people' in Sarajevo. Guardian. Праверана 29. 08. 2010..
- ↑ ČASNO NOVINARSTVO: Kako su sarajevski mediji tokom rata pisali o zločinu u Kazanima. zurnal.info.
- ↑ Performance in Memory of Kazani: Pay Tribute to all Victims!.
- ↑ а б Гуськова 2001, p. 259.
- ↑ Juka Prazina 1992. pucao na mitingaše (серб.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Kriminalci kao ratni junaci (серб.). Архівавана з першакрыніцы 3 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ January 10, 1994 Vreme News Digest Agency No 120 (англ.). ArtOfWar. Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ Kriminalci kao ratni junaci (серб.). Архівавана з першакрыніцы 3 мая 2013. Праверана 30 красавіка 2013.
- ↑ Masovne grobnice u Sarajevu (серб.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ Čemu služe izjave o poginulima (серб.). B92. Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ Додик: Фашизам отерао Србе из Сарајева (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ Югославия в XX веке 2011, p. 813.
- ↑ Миротворцы 2007, p. 17.
- ↑ Bosanski muslimani optuženi za ratni zločin (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ Srbe u logor dovodio ko je hteo (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ Odbio da strelja Srbe pa završio u logoru "Silos" (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ I Ganić znao za logor smrti (серб.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 30 сакавіка 2013.
- ↑ а б в г Bethlehem, Daniel L.; Weller, Marc (1997). The 'Yugoslav' Crisis in International Law. Cambridge International Documents Series. Vol. 5. Cambridge University Press. p. liii. ISBN 978-0-521-46304-1.
- ↑ NATO Handbook: Evolution of the Conflict. NATO. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 лістапада 2001. Праверана 23 сакавіка 2023.
- ↑ Carnes, Mark Christopher (2005). American national biography. Vol. 29. Oxford University Press. p. 29. ISBN 9780195222029.
- ↑ Mahnken, Thomas G. (2010). Technology and the American Way of War Since 1945. New York: Columbia University Press. p. 182. ISBN 978-0-231-12337-2.
- ↑ 1995 | planken.org. planken.org. Архівавана з першакрыніцы 14 March 2016.
- ↑ The Death Of Yugoslavia [4/6] The Gates Of Hell -BBC Documentary [англійская]. Праверана 2022-09-20..
- ↑ а б в г д Sarajevo International Airport (8 студзеня 2017).
- ↑ "CONFLICT IN THE BALKANS; U.N. Takes Control of Airport At Sarajevo as Serbs Pull Back". 30 June 1992.
- ↑ Что делать на мусульманском Востоке в центре Европы: Мир: Путешествия Архівавана 16 сакавіка 2016. Lenta.ru
- ↑ The Sarajevo Tunnel. Архівавана з першакрыніцы 21 сакавіка 2016. Праверана 16 сакавіка 2016.
- ↑ Dayton Accords. US Department of State (30 сакавіка 1996). Праверана 5 May 2014.
- ↑ "Sarajevo Grenade Leaves One Dead And 19 Wounded Архівавана 6 сакавіка 2016 года." (10 January 1996).
- ↑ Kidd, James (30 March 2017). "The ghosts of Sarajevo: a journalist looks back at the enduring tragedy of the Balkan wars". The National. Праверана 17 September 2021.
- ↑ Dubinsky, Alex; Djukić, Slavoljub (2001). Milosevic and Markovic: A Lust for Power. McGill-Queen's Press. pp. 83–84. ISBN 978-0-7735-6939-3.
- ↑ Demographic Unit, OTP. Death Toll in the Siege of Sarajevo, April 1992 to December 1995: A Study of Mortality Based on Eight Large Data Sources. МТБЮ (18 жніўня 2003).
- ↑ Ratko Mladic arrested: Bosnia war crimes suspect held. BBC (26 мая 2011).
- ↑ Ivan Tučić. Pojedinačan popis broja ratnih žrtava u svim općinama BiH. Prometej.ba (1 лютага 2013).
- ↑ Rezultati istraživanja "Ljudski gubici '91-'95" (Sarajevo)(недаступная спасылка). Istraživačko dokumentacijski centar (IDC) (18 красавіка 2007). Архівавана з першакрыніцы 8 лістапада 2009. Праверана 29 жніўня 2010.
- ↑ "Sarajevo unveils memorial for children killed during siege". National Post.(недаступная спасылка)
- ↑ Leich, Harold M. (2002). Libraries in open societies ... – Google Books. ISBN 9780789019684. Праверана 5 August 2010.
- ↑ A City that Doesn't Forget: Sarajevo Thirty Years after the War. Default. Праверана 13 снежня 2022.
- ↑ Так горад апісваецца ў Рэзалюцыі 824 СБ ААН
- ↑ Procjena ukupnog broja prisutnih stanovnika po starosnoj i spolnoj strukturi, 30.06.2009 (басн.). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2015.
- ↑ ICTY: Stanislav Galić judgement and opinion. МТБЮ (5 снежня 2003). Архівавана з першакрыніцы 16 July 2012. Праверана 3 March 2010.
- ↑ а б Summary of the Judgement in the Case of Prosecutor v. Momčilo Perišić. The Hague: МТБЮ (6 верасня 2011). Праверана 7 September 2011.
- ↑ PERISIC SENTENCED TO 27 YEARS FOR CRIMES IN BH AND CROATIA. The Hague: Sense-Agency (6 верасня 2011). Архівавана з першакрыніцы 28 March 2019. Праверана 7 September 2011.
- ↑ Momcilo Perisic: Yugoslav army chief conviction overturned. BBC (28 лютага 2013). Праверана 28 February 2013.
- ↑ Bosnia-Herzegovina: Karadžić life sentence sends powerful message to the world. Amnesty International (20 сакавіка 2019).
- ↑ UN hails conviction of Mladic, the 'epitome of evil,' a momentous victory for justice. UN News Centre (22 лістапада 2017).
- ↑ "Ratko Mladić convicted of war crimes and genocide at UN tribunal". 22 November 2017.
- ↑ Фотаздымкі сараеўскіх руж на сэрвісе Flickr.
- ↑ Greg Campbell – The Road to Kosovo: A Balkan Diary. Boulder, Colo.: Westview Press, 1999. ISBN 0-8133-3767-4.
- ↑ "Rijeka crvenih stolaca u središtu Sarajeva: 11.541, po jedan za svakog poginulog". Jutarnji list. Праверана 2012-04-09. Архіўная копія. Архівавана з першакрыніцы 9 красавіка 2012. Праверана 23 сакавіка 2023.Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 9 красавіка 2012. Праверана 23 сакавіка 2023.
- ↑ 20 godina OD AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU. Žene u crnom. Праверана 9 красавіка 2012.
- ↑ Redakcija Dnevnog Avaza (2012-04-04). ""Muzej opsade - Umijeće življenja 1992-1996" (VIDEO)". Dnevni Avaz. Праверана 2012-04-09.
- ↑ Архіўная копія (польск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 студзеня 2012. Праверана 23 сакавіка 2023.
- ↑ Iron Maiden's singer Bruce Dickinson honored in Sarajevo (англ.). The Jakarta Post. Праверана 4 лістапада 2019.
- ↑ Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 18 студзеня 2008. Праверана 23 сакавіка 2023.
- ↑ Tomasz Charnas: POP 4 U 2 (англ.). Праверана 28 лютага 2010.
- ↑ Sarajevo mon amour (англ.). PriMed. Праверана 20 лютага 2013.
- ↑ Kubert, Joe. "This book is dedicated to Karim Zaimovic," Fax From Sarajevo: A Story of Survival softcover (Dark Horse Comics, 1996/1998).
- ↑ This War of Mine Launch Trailer – The Survivor. 11 bit studios (14 лістапада 2014). Праверана 5 снежня 2014.
Літаратура правіць
- Bethlehem, Daniel (1997). The "Yugoslav" crisis in international law: General issues [англійская]. Cambridge University Press. ISBN 9780521463041.
- David C. Isby. Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995 (англ.). — Washington: Diane Publishing Company, 2003. — Vol. 1. — 501 p. — ISBN 978-0-7567-2930-1.
- Donia, Robert J. (2006). Sarajevo: A Biography. University of Michigan Press. ISBN 9780472115570.
{{cite book}}: Папярэджанні CS1: ref паўтарае значэнне па змоўчанні (link) - Dr N Thomas & K Mikulan. The Yugoslav Wars (2). Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992—2001 (англ.). — Osprey publishing. — ISBN 1-84176-964-9.
- Forsythe, David P. (2007). The International Committee of the Red Cross: a neutral humanitarian actor. Oxford: Taylor & Francis. ISBN 9780415341516.
- Goldstein, Ivo (1996). Kronologija: Hrvatska, Europa, Svijet. Zagreb: Novi Liber. ISBN 9536045125.
- Maček, Ivana (2009). Sarajevo Under Siege: Anthropology in Wartime. University of Pennsylvania Press. ISBN 9780812241266.
- Mark A. Bucknam. Responsibility of Command: How UN and NATO Commanders Influenced Airpower Over Bosnia (англ.). — Air University Press, 2003. — 407 с. — ISBN 9781585661152.
- Milutinović M. Rat je poćeo rijećima (сербахарв.). — Banja Luka: Grafid, 2010. — 495 p. — 1 000 экз. — ISBN 978-99955-41-15-6.
- Mann, Jonathan; Drucker, Ernest; Tarantola, Daniel; McCabe, Mary Pat (1994). Bosnia: The War Against Public Health (PDF). Vol. 1. Medicine & Global Survival. Архівавана з арыгінала (PDF) 2019-06-21. Праверана 2013-02-28.
- Preez Bezdrob, Anne Marie du (2006). Sarajevo Roses: War Memoir of a Peacekeeper. Oshun. ISBN 9781770070318.
- Nizich, Ivana (1993). War Crimes in Bosnia-Hercegovina: A Helsinki Watch Report, Opseg 1. New York City: Human Rights Watch. ISBN 9781564320834.
- Radinović R. Laži o sarajevskom ratištu (сербахарв.). — Beograd: Svet knjige, 2004. — 261 p. — 1 000 экз. — ISBN 86-7396-076-2.
- R. Craig Nation. War in the Balkans 1991-2002 (англ.). — U.S. Army War College, 2003. — 388 p. — ISBN 1-58487-134-2.
- Sense Agency (30 October 2009). TV Tribunal 429. Sense-Agency.com. Архівавана з арыгінала 2016-03-04. Праверана 2013-02-28. Архівавана 4 сакавіка 2016.
- Steven L. Burg, Paul S. Shoup. The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (англ.). — New York: M. E. Sharpe, Inc., 1999. — 499 с. — ISBN 1-56324-308-3.
- Vulliamy, Ed (1994). Seasons in hell: understanding Bosnia's war. New York City: Simon & Schuster. ISBN 9780671713454.
- Булатович Лиляна. Сербский генерал Младич. Судьба защитника Отечества (руск.). — Москва: ИППК «ИХТИОС», 2013. — 556 с. — ISBN 978-5-8402-0348-3.
- Гуськова Е.Ю. История югославского кризиса (1990-2000) (руск.). — М.: Русское право/Русский Национальный Фонд, 2001. — 720 с. — ISBN 5941910037.
- Макартур С. Когда к штыку приравняли перо. Деятельность СМИ по освещению боснийского кризиса (1992-1995 гг.) (руск.). — Москва: Институт славяноведения РАН, 2007. — 164 с.
- Наши миротворцы на Балканах (руск.) / Гуськова Е.Ю. — Москва: Индрик, 2007. — 360 с. — ISBN 5-85759-397-2.
- Югославия в XX веке: очерки политической истории (руск.) / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011. — 888 с. — ISBN 9785916741216.
Даклады правіць
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex IV – The policy of ethnic cleansing. ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-04. Праверана 9 сакавіка 2012.
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex VI part 1 – Study of the battle and siege of Sarajevo. ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-04. Праверана 9 красавіка 2012. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2014. Праверана 23 сакавіка 2023.Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 лютага 2001. Праверана 23 сакавіка 2023.
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex VI – Study of the battle and siege of Sarajevo (04/10). ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-29. Праверана 9 красавіка 2012. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2011. Праверана 5 красавіка 2023.Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2011. Праверана 5 красавіка 2023.
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex VI – Study of the battle and siege of Sarajevo (07/10). ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-29. Праверана 9 красавіка 2012.
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex VI – Study of the battle and siege of Sarajevo (08/10). ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-29. Праверана 9 красавіка 2012.
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex VI – Study of the battle and siege of Sarajevo (09/10). ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-29. Праверана 9 красавіка 2012. Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2012. Праверана 21 красавіка 2023.Архіўная копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2012. Праверана 21 красавіка 2023.
- Bassiouni, M. Cherif (28 снежня 1994). Final report of the United Nations Commission of Experts established pursuant to security council resolution 780 (1992), Annex VI – Study of the battle and siege of Sarajevo (10/10). ААН. Архівавана з арыгінала 2011-06-29. Праверана 9 красавіка 2012.
Іншыя крыніцы правіць
- The Prosecutor vs. Stanislav Galić - Judgement and Opinion (PDF). МТБЮ. 5 снежня 2003. Праверана 9 красавіка 2012.
- Tužitelj Međunarodnog suda protiv Radovana Karadžića - Treća izmijenjena optužnica (PDF). МТБЮ. 27 лютага 2009. Праверана 9 красавіка 2012.
- The Prosecutor vs. Dragomir Milošević - Judgement (PDF). МТБЮ. 12 снежня 2007. Праверана 9 красавіка 2012.
- The Prosecutor vs. Momčilo Perišić - Judgement (PDF). МТБЮ. 6 верасня 2011. Праверана 9 красавіка 2012.
Спасылкі правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аблога Сараева- "Remember Sarajevo" by Roger M. Richards, is an eBook of photographs and text from the siege of Sarajevo.
- Sarajevo Siege | 4 Devastating Years of Longest Siege.
Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых артыкулаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі. |