Вікіпедыя

Азначэнне планеты

Антычнае азначэнне планет як «блукаючых зорак» з самага пачатку было неадназначным. На працягу свайго існавання гэтае слова азначала мноства розных рэчаў, часта маючы некалькі значэнняў у адзін і той жа час. На працягу тысячагоддзяў выкарыстанне гэтага тэрміна ніколі не было строгім, расплывістае паняцце планеты то ўключала, то выключала з сябе мноства розных аб'ектаў ад Сонца і Месяца да спадарожнікаў і астэроідаў. З развіццём ведаў аб Сусвеце слова «планета» таксама мяняла сваё значэнне, адкідаючы старыя значэнні і набываючы новыя, аднак так і не атрымала выразнага і канкрэтнага вызначэння.

Да канца XIX стагоддзя слова «планета», так і не атрымаўшы выразнага азначэння, тым не менш стала зручным распаўсюджаным тэрмінам. Яно ўжывалася толькі да аб'ектаў Сонечнай сістэмы, якіх было так мала, што ўсе адрозненні маглі разглядацца ў індывідуальным парадку. Сітуацыя змянілася ў 1992 годзе, калі астраномы сталі выяўляць усё больш і больш аб'ектаў, якія знаходзяцца за арбітай Нептуна, а таксама сотні аб'ектаў, якія круцяцца вакол іншых зорак. Гэтыя адкрыцці не толькі павялічылі колькасць патэнцыяльных планет, але таксама пашырылі разнастайнасць іх характарыстык.

Некаторыя былі досыць вялікія, каб быць зоркамі, а некаторыя былі меншымі, чым Месяц. Гэтыя адкрыцці выклікалі шматлікія спрэчкі аб тым, што такое «планета».

Дакладнае вызначэнне «планеты» спатрэбілася ў 2005 годзе, калі быў адкрыты транснептунавы аб'ект Эрыс, які апынуўся больш Плутона — самай маленькай сярод прызнаных на той момант планет. У 2006 годзе Міжнародны астранамічны саюз (МАС), які прызнаецца астраномамі ўсяго свету як інстытут, адказны за пытанні наменклатуры, абвясціў сваё рашэнне па гэтай праблеме. Новае азначэнне ўжываецца толькі да аб'ектаў Сонечнай сістэмы і сцвярджае, што планета — гэта цела, якое верціцца вакол Сонца, досыць масіўнае, каб мець шарападобную форму пад уздзеяннем уласнай гравітацыі, акрамя таго, павінна мець паблізу сваёй арбіты «прастору, свабодную ад іншых целаў». У адпаведнасці з новым азначэннем Плутон, разам з іншымі транснептунавымі аб'ектамі, больш не з'яўляецца планетай. Рашэнне МАС не вырашыла ўсіх супярэчнасцей, і хоць мноства навукоўцаў прынялі гэтае азначэнне, частка астранамічнай супольнасці не прызнае яго.

Гісторыя правіць

Гл. таксама: Геацэнтрычная сістэма свету, Геліяцэнтрычная сістэма свету, Нябесная сфера і Няўзброенае вока

Планеты ў антычнасці правіць

 
Філосаф Платон

Хоць веды пра планеты сыходзяць у глыб стагоддзяў і існавалі ва ўсіх цывілізацыях, само слова «планеты» — старажытнагрэчаскае. Грэкі верылі, што Зямля нерухомая і знаходзіцца ў цэнтры сусвету, а неба і ўсё, што на ім відаць, круціцца вакол Зямлі. Грэчаскія астраномы ўвялі тэрмін πλάνητες αστέρες, «вандроўныя зоркі»,[1][2] для апісання адрознення зоркападобных аб'ектаў, якія перамяшчаюцца на працягу года, у адрозненне ад asteres aplanis, «нерухомых зорак», якія былі нерухомыя адна адносна адной. Пяць целаў, цяпер званых планетамі, вядомыя старажытным грэкам — тыя, якія бачныя няўзброеным вокам: Меркурый, Венера, Марс, Юпітэр і Сатурн.

Грэка-рымская касмалогія звычайна разглядала сем планет, уключаючы ў спіс і Сонца з Месяцам (традыцыйна гэтак жа паступае сучасная астралогія); аднак , тут не было адзінага пункту гледжання — некаторыя астраномы вылучалі іх у асобную групу.

 
Прадстаўленне планет до прыняцця геліяцэнтрычнай мадэлі.

У дыялогу Timaeus (Цімей), які напісаны каля 360 да н. э., Платон піша: «Сонца і Месяц і пяць іншых зорак, званых планетамі».[3] Аналагічныя фармулёўкі можна сустрэць таксама ў яго вучня Арыстоцеля.

У Альмагесце, працы другога стагоддзя Клаўдзія Пталемея згадваецца «пра Сонца, Месяц і пяць планет».[4] Гай Юлій Гігін відавочна паказвае на «пяць зорак, званых блукаючымі, якія грэкі называлі планетамі».[5]

Пункт гледжання аб сямі планетах сустракаецца ў Цыцэрона ў Somnium Scipionis, каля 53 да н. э., у якой дух Сцыпіёна сцвярджае «сем нябесных сфер змяшчаюць планеты, па адной планеце на сферу, і круцяцца ў адпаведнасці з кручэннем нябёсаў».[6] У сваёй Натуральнай гісторыі, напісанай у 77 н. э., Пліній Старэйшы піша «аб сямі зорках, якія мы называем планетамі з-за іх рухаў, бо ніякія зоркі не рухаюцца, акрамя іх».[7]

Планеты ў Сярэднявеччы правіць

 
Джон Говер

Аўтары Сярэднявечча і Рэнесансу ў асноўным прытрымліваліся ўяўленняў пра сем планет. Сярэднявечнае ўвядзенне ў астраномію, De sphaera mundi Сакрабоска, уключае Сонца і Месяц у спіс планет,[8] больш складаная Theorica planetarum носіць падзагаловак «тэорыя сямі планет»,[9] у той час як інструкцыі да Альфонсіанскіх табліц паказваюць, як «знайсці значэнне Сонца, Месяца і астатніх планет».[10] У Confessio Amantis, паэт XIV стагоддзя Джон Говер, згадваючы пра планеты і іх сувязь з алхіміяй, піша «Of the planetes ben begonne/The gold is tilted to the Sonne/The Mone of Selver hath his part... » (З здзяйснённых платет/Дадзена Сонцу золата/Месяц ж частку сваю мае срэбрам), паказваючы, што Сонца і Месяц таксама лічацца планетамі.[11] Нават Мікалай Капернік, што адмаўляюць геацэнтрычную мадэль, часам сцвярджаў, што Сонца і Месяц — планеты. У яго працы Аб вярчэнні нябесных сфер, ён відавочна падзяляе «Сонца, Месяц, планеты і зоркі»;[12] аднак у прысвячэнні працы рымскаму папу Паўлу III Капернік піша «рухі Сонца і Месяца ... і пяці астатніх планет».[13]

Зямля правіць

 
Капернік

Калі геліяцэнтрычная сістэма Каперніка стала пераважаць над геацэнтрычнай, Зямля стала лічыцца планетай, у той час як Сонца і Месяц былі выведзеныя з гэтага паняцця, што запатрабавала карэннага перагляду паняццяў. Як пісаў Томас Кун, гісторык навукі:[14]

Каперніканцы, не прымяняючы традыцыйную назву «планета» у дачыненні да Сонца ... памянялі значэнне гэтага слова так, што яно магло і далей ўжывацца для абазначэння нябесных целаў, але цяпер яны разглядаліся ў іншым святле ... Што да Месяца, чалавек, які перайшоў у шэрагі каперніканцаў, мог сказаць 'Я лічыў, што месяц — планета (альбо глядзеў на яе так), але я памыляўся.'

Капернік называе Зямлю планетай ў Кручэнні нябесных сфер, дзе ён піша, «Мяркуючы рух, які я прыпісаў Зямлі далей па тэксце, пасля доўгіх даследаванняў я выявіў, што рух іншых планет сапраўды карэлюе з кручэннем Зямлі...»[12] Галілей таксама няяўна меркаваў Зямлю планетай у сваім Дыялогу аб двух сістэмах; «Зямля , як і месяц або любая іншая планета, павінна быць сярод тых прыродных целаў, якія рухаюцца па крузе».[15]

Новыя планеты правіць

 
Уільям Гершэль, першаадкрывальнік Урана

У 1781 астраном Уільям Гершэль даследаваў неба ў пошуках аб'ектаў з бачным паралаксам і выявіў аб'ект у сузор'і Цяльца, якое ён палічыў каметай. У адрозненне ад зорак, якія заставаліся кропкамі нават пры высокім павелічэнні тэлескопа, гэты аб'ект павялічваўся прапарцыянальна павелічэнні тэлескопа. Пра тое, што гэты дзіўны аб'ект можа быць планетай, Гершэль і не думаў — усе вядомыя планеты былі апісаны яшчэ грэкамі і ніякіх адкрыццяў, якія змяняюць гэтую мадэль, не было. Астэроіды тады яшчэ не былі вядомыя, і адзіныя аб'екты, якія рухаюцца, назіраныя з дапамогай тэлескопаў на той час, былі каметы.[16] Але ў адрозненне ад камет, гэты аб'ект рухаўся па практычна кругавой арбіце і ляжаў у плоскасці экліптыкі. Да таго, як Гершэль паведаміў аб адкрыцці «каметы», яго брытанскі калега Нэвіл Маскелін напісаў яму: «Я не ведаю, як гэта назваць. Яно больш падобна на планету, якая рухаецца па кругавой арбіце, чым на каметы, якія маюць вялікія эксцэнтрысітэты. Я не бачыў комы або хваста».[17] «Камета» была таксама вельмі далёка, значна далей ад Сонца, чым адлегласць, на якім каметы звычайна становяцца бачныя. Пасля цела было прызнана сёмай планетай і названа Уран — бацька Сатурна ў рымскай міфалогіі.

Гравітацыйныя скажэнні ў руху Урана па арбіце прывялі да выяўлення ў 1846 Нептуна, а меркаваныя нерэгулярнасць ў руху апошняга прывялі да пошукаў і выяўленню Плутона ў 1930 годзе.[16] У 1989, Вояджэр-2 вырашыў праблему, звязаную з няправільнай ацэнкай масы Нептуна.[18]

Спадарожнікі правіць

 
Галілеа Галілей

Калі Капернік перавёў Зямлю ў разрад планет, ён таксама змясціў Месяц на арбіту вакол яе, тым самым прысвоіўшы ёй статус натуральнага спадарожніка, першага адкрытага. Калі Галілеа Галілей адкрыў чатыры спадарожніка Юпітэра (1610), ён тым самым умацаваў довады Каперніка, так як калі адна планета мела спадарожнікі, чаму б іншай планеце — Зямлі — іх не мець. Аднак яго адкрыццё паставіла новае пытанне — ці варта лічыць гэтыя новыя аб'екты планетамі. Галілей першапачаткова назваў іх «Медычейскія свяцілы», у гонар свайго заступніка Медычы, але пісаў пра іх як пра «чатыры планеты, якія лётаюць вакол Юпітэра з няроўнымі інтэрваламі і перыядамі з вялікай хуткасцю».[19] Аналагічна, Хрысціян Гюйгенс, пасля адкрыцця спадарожніка Сатурна Тытана ў 1655, выкарыстаў для яго апісання мноства розных тэрмінаў, у тым ліку «planeta» (планета), «stella» (зорка), «luna» (месяц), і сучасны «спадарожнік».[20] Джавані Касіні, абвяшчаючы пра адкрыцці Япета і Рэі ў 1671 і 1672, апісваў іх як Nouvelles Planetes autour de Saturne («Новыя планеты вакол Сатурна»).[21] Аднак, калі «Journal de Scavans» паведамляў аб адкрыцці Касіні ў 1686 двух новых спадарожнікаў Сатурна, ён называў іх выключна «спадарожнікі».[22] Калі Уільям Гершэль паведамляў аб адкрыцці двух аб'ектаў на арбіце вакол Урана, ён выкарыстаў тэрміны «спадарожнік» і «другасная планета» (secondary planets).[23] Усе наступныя публікацыі пра адкрыцці выкарыстоўвалі тэрмін «спадарожнік»,[24] акрамя выдання 1868, «Smith's Illustrated Astronomy», дзе выкарыстоўваўся тэрмін «другасныя планеты».[25]

Зноскі

  1. ↑ Definition of planet. Merriam-Webster OnLine. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 23 ліпеня 2007.
  2. ↑ Words For Our Modern Age: Especially words derived from Latin and Greek sources. Wordsources.info. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 23 ліпеня 2007.
  3. ↑ Timaeus by Plato. The Internet Classics. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 22 лютага 2007.
  4. ↑ R. Gatesby Taliaterro (trans.) (1952). The Almagest by Ptolemy. University of Chicago Press. p. 270.
  5. ↑ theoi.com. Astra Planeta. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 25 лютага 2007.
  6. ↑ Richard Hooker (translator). Roman Philospohy: Cicero: The Dream of Scipio(недаступная спасылка) (1996). Архівавана з першакрыніцы 3 верасня 2006. Праверана 16 чэрвеня 2007.
  7. ↑ IH Rackham (1938). Natural History vol 1. William Heinemann Ltd. p. 177, viii.
  8. ↑ Sacrobosco, «On the Sphere», in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), p. 450. «every planet except the sun has an epicycle.»
  9. ↑ Anonymous, "The Theory of the Planets, " in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), p. 452.
  10. ↑ John of Saxony, «Extracts from the Alfonsine Tables and Rules for their use», in Edward Grant, ed. A Source Book in Medieval Science, (Cambridge: Harvard University Press, 1974), p. 466.
  11. ↑ P. Heather (1943). "The Seven Planets". Folklore: 338–361.
  12. ↑ а б Edward Rosen (trans.). The text of Nicholas Copernicus' De Revolutionibus (On the Revolutions), 1543 C.E.. Calendars Through the Ages. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 28 лютага 2007.
  13. ↑ Nicholas Copernicus. Dedication of the Revolutions of the Heavenly Bodies to Pope Paul III. The Harvard Classics. 1909–14. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 23 лютага 2007.
  14. ↑ Thomas S. Kuhn, (1962) The Structure of Scientific Revolutions, 1st. ed., (Chicago: University of Chicago Press), pp. 115, 128-9.
  15. ↑ Dialogue Concerning the Two Chief World Systems. Calendars Through the Ages. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 14 чэрвеня 2008.
  16. ↑ а б Croswell, Ken (1999). Planet Quest: The Epic Discovery of Alien Solar Systems. Oxford University Press pp. 48, 66 (ISBN 0-19-288083-7).
  17. ↑ Patrick Moore (1981). William Herschel: Astronomer and Musician of 19 New King Street, Bath. PME Erwood. p. 8.
  18. ↑ Ken Croswell. Hopes Fade in hunt for Planet X (1993). Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 4 лістапада 2007.
  19. ↑ Galileo Galilei (1989pages=26). Siderius Nuncius. Перакладчык Albert van Helden. University of Chicago Press. {{cite book}}: Праверце значэнне даты ў: |year= (даведка)
  20. ↑ Christiani Hugenii (Christiaan Huygens) (1659). Systema Saturnium: Sive de Causis Miradorum Saturni Phaenomenon, et comite ejus Planeta Novo. Adriani Vlacq. pp. 1–50.
  21. ↑ Giovanni Cassini (1673). Decouverte de deux Nouvelles Planetes autour de Saturne. Sabastien Mabre-Craniusy. pp. 6–14.
  22. ↑ Cassini (1686). "An Extract of the Journal Des Scavans. of April 22 st. N. 1686. Giving an Account of Two New Satellites of Saturn, Discovered Lately by Mr. Cassini at the Royal Observatory at Paris". Philosophical Transactions. 16: 79–85. doi:10.1098/rstl.1686.0013. Праверана 2007-02-24.
  23. ↑ William Herschel (1787). An Account of the Discovery of Two Satellites Around the Georgian Planet. Read at the Royal Society. J. Nichols. pp. 1–4.
  24. ↑ See primary citations in Timeline of discovery of Solar System planets and their moons
  25. ↑ Asa Smith (1868). Smith's Illustrated Astronomy. Nichols & Hall.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Азначэнне_планеты&oldid=4407043"