Апіс
Апіс (стар.-грэч.: Άπις, егіп. Hapi) — у егіпецкай міфалогіі бог урадлівасці ў абліччы быка.
| Апіс | |
|---|---|
 Апіс | |
| Бог урадлівасці ў выглядзе быка | |
| Міфалогія | Старажытнаегіпецкая |
| Пол | мужчынскі пол |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Узнікненне і фарміраванне культу правіць
Культ Апіса сфарміраваўся яшчэ да ўзнікнення егіпецкай дзяржаўнасці, магчыма, у перыяд першабытнага татэмізму. Магчыма, ён паходзіць ад вобраза святого быка, апякуна ўрадлівасці, які ўшаноўваўся амаль ва ўсім Міжземнамор’і. Егіпцяне звязвалі яго з іншым богам урадлівасці — Асірысам — і, апасродкавана, з культам памерлых. На саркафагах нярэдка можна бачыць выяву бягучага Апіса з муміяй на спіне. Такое спалучэнне не здзіўляе, бо багі мёртвых наогул нярэдка лічыліся ў старажытных культурах багамі ўраджаю — абодва культы звязаныя з зямлёю, падземным сусветам.
Першапачаткова Апіс ушаноўваўся як увасабленне бога Птаха, бога горада Мемфіса, і называўся Ка Птах («Бык Птаха»). Бык, якога трымалі пры храме, лічыўся фізічным увасабленнем бога Апіса. Калі гэты бык паміраў, сутнасць бога перасялялася ў новага быка.
Паводле Манефона, культ Апіса існаваў ужо пры першай дынастыі, пры цары Каехе (кал 3600 да н.э.) адначасова з культам Мневіса ў Геліопалі і Мендэскага казла. Другая дынастыя мела рэзідэнцыю ў Мемфісе, але сама была родам з верхнеегіпецкага Фіса, дзе панаваў культ Асірыса. Таму Апіс доўгі час лічыўся толькі жывым сімвалам Асірыса; сам жа Асірыс называўся «быком пекла»; па гэтай прычыне Плутарх называе Апіса духоўным увасабленнем Асірыса. Для народа ж Апіс быў, калі верыць Страбону, «самім богам» — значыць, тым жа самым, што і Асірыс. Як і Асірыс, Апіс быў звязаны з культам Ніла: на гэта ўказвае нават егіпецкае імя «боства» — Хапі, бо адпаведны яму іерогліф азначае таксама і «Ніл».
У некаторых раёнах Егіпта лічылася, што багіня неба Нут кожны дзень прымала аблічча каровы і народжвала цяля, якое за дзень сталела, ператваралася ў быка, а ўвечар рабілася мужам багіні.
Утрыманне святога быка пры храме правіць
Зямным увасабленнем Апіса лічыўся бык, які жыў пры храме. Эліан называе 29 прыкмет, па якіх абіралі цяля ў якасці кандыдата на ролю сакральнай жывёліны. Усе гэтыя рысы так ці інакш сімвалізавалі ў свядомасці тагачаснага чалавека сувязь з ракой Ніл. Па Герадоту, бык павінны быць чорнай афарбоўкі, з белымі знакамі на лбе. Нараджэнне такога цяляці было вялікім святам для ўсёй краіны. Знойдзенага Апіса прыводзілі ў Нікопаль, дзе адкормлівалі 40 дзён. Карова, якая нарадзіла «Апіса», таксама ўшаноўвалася і трымалася ў асабістым будынку. Першапачаткова Апіса трымалі ў храме Птаха ў Мемфісе. Па яго паводзінах жрацы прадказвалі будучыню. Рытуальны бег Апіса па полі, як лічылася, апладняў зямлю. Смерць такога быка лічылася вялікай трагедыяй, і з памерлай скацінай абыходзіліся як з чалавекам: яго бальзамавалі, муміфіцыравалі і хавалі ў склепе Серапеуме каля Мемфіса, а ўнутраныя органы складалі ў спецыяльныя сасуды — канопы. Адзін гранітны саркафаг дасягаў масы 80 тон. Амаль усе пахаванні сакральных быкоў былі разрабаваныя ў старажытнасці, акрамя аднаго. У гонар Апіса будаваліся таксама статуі ў выглядзе быка з сонечным дыскам на галаве.
Аднак пражыць больш за 25 гадоў Апісу не давалі: калі гэты тэрмін праходзіў, быка ў пэўным месцы скідвалі ў Ніл. Тэрмін жыцця адпавядаў вялікаму месяцаваму цыклу: праз кожныя 25 гадоў вядомыя фазы месяца траплялі на адныя і тыя ж дні.
У Геліопалі таксама ўтрымліваўся святы бык Мневіс. Апіс лічыўся быком месяца, а Мневіс — быком сонца, таму першы часта называўся «сынам» другога. Калі верыць Плутарху, бог Апіс нарадзіўся ад промня месяца.
Існуе легенда аб тым, як персідскі цар Камбіз II, захапіўшы Егіпет, забіў сакральнага быка Апіса. Потым ад яго мяча адваліўся клінок і параніў нагу цара. Ад гэтай раны Камбіз памёр. Археалагічныя раскопкі ў Мемфісе не пацвярджаюць гэтую легенду.
Элінізацыя культу правіць
У эліністычны перыяд, калі старажытнагрэчаская культура распаўсюдзілася амаль на ўсе народы Міжземнамор’я, а ў Егіпце кіравала грэчаская дынастыя Пталамеяў, культ Апіса зліўся з культам Асірыса, на яго напластаваліся элементы антычнай рэлігіі, і ўтварылася боства Серапіс. Пталамеі ўключылі яго ў шэраг багоў Сінопа, прычым многія егіпецкія жрацы супраціўляліся асіміляцыі іх старажытнай рэлігіі.
У антычнай міфалогіі правіць
Старажытныя грэкі ўласнымі міфамі тлумачылі паходжанне іншаземных багоў, у тым ліку егіпецкіх. Яны лічылі, што егіпецкай багіняй Ісідай стала Іо, каханая бога Зеўса, а бог Апіс — гэта Эпаф, якога яна нарадзіла ад грамавержца[1].
Зноскі
Спасылкі правіць
- Апіс. Міфалагічная энцыклапедыя (руск.)
- Апіс (руск.)