Асмат
Асма́т — папуаскі народ, насельнікі паўднёва-заходняй часткі Новай Гвінеі. Пражываюць на тэрыторыі дзяржавы Інданезія. Падзяляюцца на некалькі груп: прыбярэжную, цэнтральную, паўночную і яасакор. Агульная колькасць (2011 г.) - 30 тыс. чал.[1][2][3][4]
| Асмат (Asmat) | |
| |
| Агульная колькасць | 30 тыс. |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Новая Гвінея |
| Мова | мовы асмат |
| Рэлігія | магія, культ продкаў, анімізм |
| Блізкія этнічныя групы | іншыя папуасы |
Гісторыя правіць
Асмат фактычна не з'яўляюцца цэласным этнасам. Розныя групы размаўляюць на дастаткова адрозных дыялектах, якія часцяком адасабляюць як асобныя мовы, маюць істотную розніцу ў культуры. Галоўнай сацыяльнай адзінкай да нашых дзён з'яўляецца вясковая абшчына. Менавіта з ёю, а не з усім астатнім народам атаясамляюць сябе мясцовыя жыхары.
Асмат жывуць у нізіннай мясцовасці сярод шматлікіх рэк і балот у прыкладна 60 вёсках, насельніцтва кожнай з якіх вагаецца ад 50 да 1500 чал. Іх назва азначае проста "дрэва" або "людзі дрэў"[5].
Да 1950-ых гг. яны заставаліся ізаляванымі ад астатняй цывілізацыі. Суседнія народы пазбягалі іх з-за распаўсюджанага звычаю канібалізму і палявання за галовамі. Толькі ў 1953 г. сярод іх пачалі працу каталіцкія місіянеры. Значную ролю ў вывучэнні асматаў адыграў амерыканскі антраполаг і вандроўнік Майкл Кларк Ракфелер, які знік у 1961 г. на землях асмат. Яго калекцыя драўляных скульптур стала важнай асновай збору культуры асмат у музеі Метраполітэн у Нью-Ёрку[6].
У 1962 г. усходняя частка Новай Гвінеі была далучана да Інданезіі. Інданезійскія ўлады забаранілі абрады асмат, іх драўляную скульптуру, агульнае свята дамоў і спалілі значную частку рытуальных прадметаў. Да 1991 г. іншаземцам было забаронена вандраваць і весці навуковыя даследаванні ў землях, населеных асмат[7].
Асаблівасці культуры правіць
У мінулым асмат залежалі ад навакольнай прыроды, здабывалі ежу ў лесе - палявалі на птушак, яшчарак, кракадзілаў, лавілі рыбу, займаліся збіральніцтвам. Асабліва важнай з'яўлялася балотная сагавая пальма, якая давала багатую бялкамі ежу. Далікатэсам лічацца вусені, якіх шукаюць у гнілой драўніне. Асмат таксама здаўна займаліся земляробствам. Некаторыя даследчыкі лічаць, што паляванне за галавамі і канібалізм сярод асмат тлумачацца недахопам каларыйнай ежы.
З-за сталых паводак жытлы будуюцца на па́лях або на дрэвах. Пераважна распаўсюджаны доўгія хаціны, у якіх месцяцца сем'і аднаго роду. Вялікі ганак служыць своеасаблівым клубам, дзе збіраюцца жыхары вёскі для сумесных зносін.
У мінулым сувязь паміж вёскамі здзяйснялася з дапамогай барабанаў. Асмат мелі багатую спеўную традыцыю. Пераважалі эпічныя песні. Мужчыны былі вядомы як выдатныя разьбяры па дрэве.
Асмат амаль не носяць вопраткі. У наш час еўрапейская вопратка распаўсюджана ў прыбярэжных вёсках. Мужчыны робяць пірсінг, упрыгожваюць цела ікламі дзікоў. Мужчыны і жанчыны таксама фарбуюць скуру ва ўрачыстых выпадках.
Вёскі падзяляюцца на паловы. Жыхары адной паловы могуць браць шлюб толькі з жыхарамі другой. Шлюбы паміж прадстаўнікамі розных вёсак здараюцца рэдка, што прыводзіць да дадатковай ізаляцыі. Пасля вяселля жонка пераязджае ў сям'ю мужа. Аднак жанчыны і дзеці жывуць асобна ад мужоў. Мужчыны селяцца ў доўгіх мужчынскіх дамах. Там жа праводзяцца святы, куды жанчынам уваходу няма. Да забароны даследаванняў антраполагі паведамлялі аб гомасексуальных саюзах, прынятых сярод мужчын. Гвалт у адносінах да жонкі лічыўся нормай.
Паляванне за галовамі правіць
Паляванне за галавамі ў мінулым лічылася важным звычаем, які аб'ядноўваў асмат. У рэйдах у пошуках ахвяры ўдзельнічалі толькі мужчыны. Ім трэба было знайсці і забіць у лесе або каля чужой вёскі чалавека, а яго цела прывезці ў родную вёску. Згодна строгаму рытуалу, забітага рассякалі на некалькі частак. Яго галаву адлучалі ад цела і смалілі на агні. Попел і кроў ахвяры змешвалі і мазалі імі галаву і твар хлопчыкаў, якія праходзілі абрад ініцыяцыі. Было важным ведаць імя ахвяры, паколькі яно пераходзіла да ініцыяванага. Сваякі ахвяры ператвараліся ў сваякоў ініцыяванага, і ў будучым яны павінны былі паводзіць сябе прыязна адзін да другога. Напады на "сваякоў" звычайна больш не здзяйсняліся. Аднак "сваякі" маглі нападаць у адказ. Калі гэтыя напады не мелі поспеху, яны ператвараліся ў сталыя дзеянні і служылі зачэпкай для сур'ёзных войнаў паміж вёскамі.
Частка рытуалаў, звязаная з ініцыяцыяй і падзелам цела на кавалкі, была прысвечана культу ўрадлівасці і праходзіла каля сямейнай хаціны, у іх бралі ўдзел старыя жанчыны. Галава ахвяры апрацоўвалася, а чэрап пераходзіў у валоданне ініцыяванага. Некаторы час ён захоўваў сваю маёмасць паміж сцёгнамі так, каб чэрап датыкаўся да геніталій (гл. Мужчынская палавая сістэма). Кожны мужчына праходзіў ініцыяцыю некалькі разоў у жыцці, таму павінен быў стала ўдзельнічаць у паляванні за галовамі. Ахвярамі паляўнічых маглі быць не толькі мужчыны і хлопчыкі. Жанчыны і дзяўчыны нават выглядалі больш пераважнымі.
Паяданне мяса ахвяры не з'яўлялася асаблівым рытуалам. Канібалізм быў неабходнасцю з-за недахопу іншай ежы. Падобна тушы забітай жывёлы, цела раскрыжоўвалі і дзялілі паміж усімі вяскоўцамі. Ніжняя частка цела лічылася найболей смачнай. Яе запякалі з сага. Косткі аддавалі сабакам.
Рэлігія правіць
Традыцыйная рэлігія асмат уяўляе сабою складаную сістэму шанавання духаў навакольнай прыроды і асабліва духаў продкаў. Асмат вераць у магію. Лічаць, што любая смерць выклікана адмоўнымі магічнымі дзеяннямі.