Вікіпедыя

Блізкаўсходні тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны

Блізкаўсходні тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны — тэатр ваенных дзеянняў паміж Асманскай імперыяй і дзяржавамі Антанты ў час Першай сусветнай вайны. Баявыя дзеянні тут пачаліся ў лістападзе 1914 года.

Блізкаўсходні тэатр
Першай сусветнай вайны
Асноўны канфлікт: Першая сусветная вайна
Галіпалі, люты—красавік 1915 года
Галіпалі, люты—красавік 1915 года
Дата 30 кастрычніка 1914 — 30 кастрычніка 1918
Месца Блізкі Усход: Каўказ, Месапатамія, Палесціна, Сірыя, Персія, Сінайскі паўвостраў, Аравійскі паўвостраў, Дарданэлы.
Вынік Перамога Антанты, Брэсцкі мір, Сеўрскі мірны дагавор
Змены Распад Асманскай імперыі
Праціўнікі
Антанта:

Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі Вялікабрытанія і залежныя тэрыторыі:

 Францыя
 Каралеўства Італія
Сцяг Расіі Расійская імперыя
Арабскія паўстанцы

Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка Савецкая Расія

Цэнтральныя дзяржавы:

 Германская імперыя
 Аўстра-Венгрыя Асманская імперыя Асманская імперыя
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

З-за геаграфічных і палітычных умоў баявыя дзеянні на Блізкім Усходзе распадаюцца на некалькі асобных кампаній, якія вяліся ў цэлым незалежна. З іх найважнейшымі з'яўляюцца руска-турэцкі Каўказскі фронт ва ўсходняй Анатоліі, дзеянні рускіх войскаў у Персіі, Дарданэльская аперацыя, дзеянні брытанскіх войскаў у Палестыне і Месапатаміі.

Перад вайной правіць

Уступленне ў вайну Турцыі правіць

 
Рускі плакат аб уступленні Турцыі ў вайну.

У жніўні 1914 года пачалася Першая сусветная вайна паміж Антантай і Цэнтральнымі Дзяржавамі. З першых дзён вайны абедзве ваюючыя кааліцыі спрабавалі ўцягнуць Турцыю ў вайну на сваім баку[1]. Больш таго, з-за свайго выключнага геаграфічнага становішча і склаўшайся геапалітычнай сітуацыі ўдзел у ёй Асманскай імперыі быў непазбежны[2]. Чарнаморскія пралівы, скрозь якія праходзіла палова ўсяго расійскага экспарту і імпарту[3], мелі велізарнае значэнне для Расійскай імперыі, у непасрэднай блізкасці ад асманскіх межаў былі Суэцкі канал, Брытанская Індыя з яе шматлікім мусульманскім насельніцтвам. Па асманскай тэрыторыі павінна была ісці Багдадская чыгунка, закліканая звязаць хуткасным сухапутным шляхам багатыя нафтай раёны Месапатаміі з Еўропай, і таму мела стратэгічнае значэнне. У той жа час кіраўніцтва Антанты аддавала сабе справаздачу ў тым, што ваенны альянс з Турцыяй малаверагодны, у першую чаргу з-за пазіцыі Расіі, традыцыйнага ворага Бліскучай Порты. У такой сітуацыі, краіны Антанты больш за ўсё задавольваў сцэнар дружалюбнага нейтралітэту, які б доўжыўся гэтак доўга, наколькі гэта магчыма. Па гэтых жа прычынах, Германскай імперыі было выгадна больш хуткае ўступленне Турцыі ў канфлікт у адзіным з ёй блоку. Баявыя дзеянні на Блізкім Усходзе павінны былі скаваць значныя сілы Антанты і знізіць ціск на Еўрапейскі тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны — галоўным для Цэнтральных дзяржаў. Такім чынам, удзел Турцыі ў вайне на баку той ці іншай кааліцыі мела б важнае значэнне для кожнай з іх[1].

У той жа час, праз пяць гадоў пасля младатурэцкай рэвалюцыі, калі да ўлады прыйшла партыя «Яднанне і прагрэс», Асманская імперыя знаходзілася ў стане сур'ёзнага эканамічнага і ўнутрыпалітычнага крызісу. У краіне з 22-х мільённым насельніцтвам[4] да 85 % было занята ў сельскай гаспадарцы[5]. У слабаразвітай прамысловасці і транспартнай інфраструктуры панаваў замежны капітал, пры тым, што ні тая ні іншая не былі арыянтаваныя на ваенныя патрэбы. На ўсю імперыю функцыянаваў адзіны артылерыйскі завод і адзіная снарадна-патронная фабрыка, а прадпрыемствы хімічнай прамысловасці адсутнічалі зусім[4][а]. Агульная працягласць чыгуначных пуцей складала толькі 5759 кіламетраў, для параўнання ў Францыі яна была роўная 51 000 кіламетрам, а ў Германіі — 64 000 кіламетрам[4]. Ды і тыя дарогі, што меліся, былі арганізаваны такім чынам, толькі каб забяспечваць зносіны паміж гарадамі-гандлёвымі цэнтрамі імперыі, а не для больш хуткай мабілізацыі і перакідання войскаў да дзяржаўных межаў[6]. Дадатковым фактарам, скоўваўшым эканамічную і палітычную незалежнасць краіны, быў капітуляцыйны рэжым[7] — прэферэнцыі, якія прадстаўляюцца замежным кампаніям.

Чарада нядаўніх ваенных паражэнняў у Балканскіх і Трыпалітанскай войнах прывялі да вялікіх тэрытарыяльных страт. Італія захапіла Трыпалітанію, Кірэнаіку і Дадэканес, да Грэцыі адышлі выспы Эгейскага мора, Салоніцкая вобласць і Крыт, незалежнасць здабыла Балгарскае царства, над Кіпрам зацвердзіўся брытанскі кантроль, а Егіпецкі хедыфат заставаўся ў складзе Асманскай імперыі толькі намінальна. Пустая казна не магла пракарміць уласную армію, у некаторых частках салдатам месяцамі не плацілі заробак[8]. На палітычнай арэне «панавала прыглушаная атмасфера змоў»[9]. У сукупнасці вышэйпададзенае фарміравала ў урадах Антанты ўстойлівае меркаванне аб нізкай баяздольнасці асманскай арміі[10], а ўрад младатурак успрымаўся як нешта часовае і несур'ёзнае[11].

Непасрэдна перад вайной, да ўлады ў Турцыі прыйшла пранямецкая групоўка Энвера-пашы, і таму ў краіне ўсталяваўся моцны германскі ўплыў, таму турэцкі ўрад схіляўся да германскай арыентацыі. Акрамя гэтага Германія выступала за тэрытарыяльную цэласнасць Турцыі, а таксама абяцала Асманскай імперыі новыя тэрытарыяльныя прырашчэнні[б].

Гэтыя фактары з'явіліся прычынай таго, што ўжо 22 ліпеня 1914 года ваенны міністр Турцыі Энвер-паша заявіў германскаму паслу аб намеры Турцыі ўступіць у саюз з Цэнтральнымі Дзяржавамі. 2 жніўня 1914 года ў Канстанцінопалі Турцыя падпісвае ваенны дагавор з Германіяй[12][13].

Турэцкая армія правіць

Адначасова з падпісаннем германа-турэцкага дагавора, у Турцыі была абвешчаная ўсеагульная мабілізацыя. Аднак Турцыя яшчэ не была гатовая да ўдзелу ў вайне, таму 3 жніўня Турцыя абвясціла аб сваім нейтралітэце[14].

Турэцкая армія, пасля паражэнняў у Першай Балканскай вайне і Трыпалітанскай вайне, знаходзілася ў цяжкім стане. Арміі не хапала самага неабходнага — узбраення, боепрыпасаў, адзення, ботаў. Турэцкі флот не мог супернічаць з рускім флотам у Чорным моры[15].

 
Турэцкі ўрад аб'яўляе вайну Антанце.

Турэцкая армія камплектавалася на аснове воінскай павіннасці, на службу прызываліся мужчыны па дасягненні 20-гадовага ўзросту[16]. Усяго ў войсках у мірны час было 200 000 салдат і 8000 афіцэраў, не лічачы спецыяльных фарміраванняў. Запас і апалчэнне дасягалі 1 мільёна чалавек, з якіх толькі траціна была навучаная. Турэцкая пяхота была ўзброена 7,65-мм вінтоўкай Маўзера ўзору 1890 і 1903 гадоў з прыцэльнай далёкасцю стральбы да 2000 м. Кавалерыя мела на ўзбраенні карабіны, рэвальверы, шашкі, пікі[16].

Войска Турцыі знаходзілася пад кантролем германскай ваеннай місіі, на чале якой стаяў генерал Ліман фон Сандэрс[ў]. Навучанне турэцкай арміі рабілася па нямецкаму ўзору і па нямецкім статутам, таксама германскія афіцэры займалі ключавыя пасады ў турэцкім генштабе[16].

Пасля пачатку вайны і перамог Антанты на Марне і ў Галіцыі, многія члены турэцкага ўрада выказаліся за адмову ад удзелу ў вайне[15]. Аднак, каб падтрымаць уступленне Турцыі ў вайну, Германія дала Стамбулу пазыку ў 100 млн франкаў. Гэта канчаткова пераканала турэцкі ўрад аб уступленні ў вайну на баку блока Цэнтральных дзяржаў.

Ваенныя планы і разгортванне войскаў правіць

Па ўхваленым германскім камандаваннем плане Энвера-пашы, турэцкая армія павінна весці вайну на два фронта: на Каўказе супраць Расійскай імперыі[17], на Суэцкім канале і ў Егіпце супраць Англіі.

Па плану вайны турэцкая армія павінна была скаваць значныя сілы рускай арміі на Каўказе і адцягнуць на сябе як мага больш войскаў з руска-германскага фронту, а пры ўдалых дзеяннях аўстра-германцаў планавалася высадзіць дэсант пад Адэсай[17]. Таксама планавалася абараняць Стамбул і чарнаморскія пралівы, не дапусціць уварвання брытанскіх войскаў у Ірак, Сірыю і Палестыну, захапіць Суэцкі канал, каб перапыніць зносіны Вялікабрытаніі з яе ўсходнімі калоніямі.

 
Калона турэцкіх войскаў. 1914 год.

Турэцкі план вайны на Чорным моры меў чыста абарончы характар, аднак з прыбыццём нямецкіх крэйсераў «Гёбен» і «Брэслаў» турэцкае камандаванне планавала набегі на рускае ўзбярэжжа, патапленне гандлёвых судоў і транспартаў у моры, пастаноўку мінных загарод, абарону Басфора[18].

Да пачатку ваенных дзеянняў Турцыя мабілізавала 40 пяхотных дывізій дзеючых войскаў, 57 рэзервовых дывізій, 40 палкоў рэгулярнай і 24 палка ірэгулярнай конніцы, усяго каля 780 000 чалавек, пад камандаваннем ваеннага міністра Энвер-пашы[19].

У Малой Азіі турэцкае камандаванне разгарнула 1-ю, 2-ю і 5-ю арміі для абароны чарнаморскага ўзбярэжжа, праліваў і Канстанцінопаля. 3-я армія сканцэнтравалася на Каўказе для дзеянняў супраць рускай арміі, 4-я на ўзбярэжжы Міжземнага мора для абароны Палестыны і Сірыі. Асобныя часткі разгарнуліся ў Месапатаміі[20].

30 кастрычніка 1914 года турэцкія караблі пад камандаваннем нямецкага адмірала Сушона без аб'явы вайны бамбілі рускія парты Севастопаль, Феадосію, Новарасійск, Адэсу[18]. У адказ на гэта Расія абвясціла Турцыі вайну. Адначасова з гэтым турэцкія войскі перайшлі дзяржаўную мяжу і ўварваліся на тэрыторыю Расійскай імперыі[18]. 8 лістапада туркі пачалі ўварванне на тэрыторыю Ірана, парушыўшы яго нейтралітэт, праніклі ў Іранскі Азербайджан і авалодалі заходняй часткай гэтай правінцыі[21].

5 лістапада 1914 года абвясціла вайну Турцыі Англія, а 6 лістапада — Францыя[22]. Турцыя 12 лістапада абвясціла «святую вайну» (джыхад) Англіі, Францыі і Расіі. Асманская імперыя ўступіла ў Першую сусветную вайну.

Кампанія 1914 года правіць

Каўказскі фронт правіць

Пачатак баявых дзеянняў правіць

 
Турэцкі ўрад аб'яўляе вайну Антанце.

Галоўным фронтам Блізкаўсходняга тэатра баявых дзеянняў з'яўляўся Каўказскі фронт, дзе адбываліся жорсткія бітвы паміж рускімі і турэцкімі войскамі.

Для дзеянняў супраць Расіі турэцкае камандаванне засяродзіла 3-ю армію пад камандаваннем Гасан-Ізэт-пашы. Асноўныя сілы гэтай арміі былі сканцэнтраваны ў раёне Эрзурума. 3-я армія павінна была пачаць наступ супраць рускіх войскаў, разграміць іх у Сарыкамыша, а затым наступаць з мэтай захопу Ардагана і Батумі. Таксама 3-й арміі была пастаўлена задача не дапусціць пранікнення рускіх войскаў на тэрыторыю Асманскай імперыі і пры зручным выпадку нанесці ім контрудар[23].

Рускія войскі на Каўказе былі зведзены ў Каўказскую армію пад камандаваннем генерала Варанцова-Дашкова[23]. Рускія войскі мелі задачу ўтрымаць дарогі Баку — Грозны і Баку — Тыфліс, абараняць важнейшы прамысловы цэнтр — Баку і не дапусціць з'яўлення турэцкіх сіл на Каўказе. Паколькі асноўным фронтам для рускай арміі быў руска-германскі, Каўказская армія павінна была актыўна абараняцца на занятых памежных горных рубяжах[23].

У пачатку лістапада на Каўказе завязаліся першыя сустрэчныя бітвы. У гэтых баях рускім войскам ужо да 7 лістапада атрымалася захапіць шэраг населеных пунктаў на тэрыторыі Турцыі[24]. Аднак і туркі вялікімі сіламі пачалі наступленне. Рускія ўпарта супраціўляліся, аднак пад пагрозай абходу правага фланга былі вымушаныя адступіць[25]. 14 лістапада зноў завязалася буйная бітва, у ходзе якога рускія вымусілі турак з 19 лістапада перайсці да абароны. Затым рускія войскі 21 лістапада перайшлі ў агульнае наступленне, нанеслі турэцкім войскам цяжкія страты і адкінулі іх. У ходзе першых баёў на каўказскім фронце турэцкая армія страціла 15 000 забітымі, параненымі і палоннымі. Рускія войскі страцілі 6000 чалавек[26].

Сарыкамышская аперацыя правіць

Пасля першых бітваў Сарыкамышскі атрад рускай арміі апынуўся высунутым далёка наперад ад асноўных рускіх сіл. Гэтым вырашыла скарыстацца турэцкае камандаванне, каб акружыць і знішчыць асноўныя сілы рускай Каўказскай арміі, якімі з'яўляўся Сарыкамышскі атрад. Туркі планавалі дзеяннямі 11-га корпуса скаваць рускія войскі, сіламі 9-га і 10-га карпусоў абыйсці суперніка з флангу, захапіць Сарыкамыш, адрэзаўшы шлях адступлення рускім войскам[27].

Турэцкія войскі перайшлі ў наступ 22 снежня 1914 года, яны рухаліся па глыбока занесеным снегам горным сцежкам без належнай разведкі і сувязі. Часта турэцкія часткі бралі адзін аднаго за саперніка і ўступалі ў бой[27]. Аднак усё ж нягледзячы на цяжкія страты, вялікую колькасць абмарожаных, турэцкім войскам удалося выйсці да Сарыкамыша, стварыўшы цяжкае становішча для рускіх войскаў[27].

 
Пазіцыі рускай арміі пад Сарыкамышем.

У той жа час для абароны Сарыкамыша, які меў важнае стратэгічнае значэнне, рускае камандаванне перакінула да гораду дадатковыя сілы. У ходзе разлютаваных баёў, нягледзячы на шматлікія атакі турак, рускім войскам удалося ўтрымаць Сарыкамыш. 2 студзеня змучаныя турэцкія войскі атрымалі загад на адыход[28].

3 студзеня 1915 года рускія войскі перайшлі ў наступленне ў Сарыкамыша, акружылі і захапілі ў палон рэшткі 9-га турэцкага корпуса на чале з яго камандуючым, камандзірамі дывізій і штабамі. 10-ы корпус, выкарыстоўваючы памылкі рускага камандавання, здолеў адысці[29]. Рускія войскі з-за страт і стомленасці спынілі пераслед. Сарыкамышская аперацыя скончылася цяжкім паражэннем 3-й турэцкай арміі. Туркі страцілі 90 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі (у тым ліку 30 000 чалавек змёрзлых), 60 гармат[30]. Руская армія таксама панесла адчувальныя страты — 20 000 забітымі і параненымі і больш за 6000 абмарожанымі[30]. Сарыкамышская аперацыя мела важнае значэнне. У выніку яе руская Каўказская армія перанесла ваенныя дзеянні на тэрыторыю Турцыі.

Баявыя дзеянні на іншых франтах правіць

 
Брытанскае наступленне ў Месапатаміі ў 1914 годзе

Акрамя бітваў на Каўказе, баявыя дзеянні ў 1914 годзе разгарнуліся таксама ў іншых рэгіёнах Блізкага Усходу. Галоўнай мэтай брытанцаў быў захоп Месапатаміі, якая была багатая нафтай. Туркі мелі тут войскі колькасцю ўсяго толькі каля 15 000 чалавек[31]. Запасы нафты каля Персідскага заліва мелі велічэзнае значэнне для забеспячэння Брытаніі. Таму яшчэ да ўступлення Турцыі ў вайну, брытанцы высадзілі пяхотную брыгаду ў Месапатаміі[32].

З пачаткам вайны на Блізкім Усходзе 4 лістапада брытанскія войскі пры садзейнічанні флоту высадзіліся ў Фао. Затым брытанскія войскі рушылі на поўнач уздоўж ракі Шат-эль-Араб і 21 лістапада захапілі Басру. Пасля захопу гэтага важнейшага порта брытанскія войскі 9 снежня такім жа шляхам захапілі Эль-Кур у зліцці рэк Тыгра і Еўфрата.

Такім чынам, да канца 1914 года англічане трывала ўмацаваліся ў Персідскім заліве і Ніжняй Месапатаміі[33].

У Сірыйска-Палестынскім раёне 4-я турэцкая армія да 18 лістапада 1914 года захапіла ўвесь Сінайскі паўвостраў і працягнула рух для захопу найважнейшага Суэцкага канала[33].

Кампанія 1915 года правіць

Каўказскі фронт правіць

Становішча ваюючых бакоў правіць

Да пачатку кампаніі 1915 года руская Каўказская армія мела 111 батальёнаў, 212 сотняў і 364 гарматы; 3-я армія, аднавіўшы сваю баяздольнасць пасля разгрому пад Сарыкамышем, мела ў сваім складзе 167 батальёнаў, а таксама іншыя злучэнні[34].

У цэнтры ўвагі ваюючых бакоў была барацьба за флангі. Руская армія мела задачу выцесніць турак з раёна Батумі. Турэцкая армія, выконваючы план германа-турэцкага камандавання па разгортванні «джыхаду» (свяшчэннай вайны мусульман супраць няверных), імкнуліся ўцягнуць Персію і Афганістан у адкрытае выступленне супраць Расіі і Англіі і наступам на эрываньскім кірунку дамагчыся адарвання ад Расіі бакінскага нафтаноснага раёна[34].

У лютым-красавіку 1915 года баі мелі лакальны характар. Да канца сакавіка руская армія ачысціла ад турак паўднёвую Аджарыю і ўсю Батумскую вобласць. Руская Каўказская армія была строга лімітаваная ў снарадах[г]. Войскі арміі былі паслабленыя перакідкай на еўрапейскі тэатр часткі яе сіл[д].

Генацыд армян правіць

 
Генацыд армян.

Ужо ў першы перыяд баявых дзеянняў турэцкія ўлады прыступілі да высялення армянскага насельніцтва ў прыфрантавой паласе. У Турцыі разгарнулася антыармянская прапаганда. Заходніх армян абвінавачвалі ў масавым дэзерцірстве з турэцкай арміі, у арганізацыі сабатажу і паўстанняў у тыле турэцкіх войскаў. Каля 60 000 армян, закліканых у турэцкую армію ў пачатку вайны, былі пасля раззброеныя, накіраваны на работы ў тыле, а затым забітыя[35]. З красавіка 1915 года, пад выглядам дэпартацыі армян з прыфрантавой паласы, турэцкія ўлады пачалі фактычнае знішчэнне армянскага насельніцтва. У шэрагу месцаў армянскае насельніцтва аказала туркам арганізаванае ўзброенае супраціўленне. У прыватнасці, на падаўленне паўстання ў горадзе Ван была накіравана турэцкая дывізія, блакаваўшая горад.

Ванская і Алашкерцкая бітвы правіць

Каб дапамагчы паўстанцам, 4-ы Каўказскі корпус рускай арміі перайшоў у наступ. Туркі адступілі, рускай арміяй былі захопленыя важныя населеныя пункты[36]. Рускія войскі ачысцілі ад турак шырокую тэрыторыю, прасунуўшыся на 100 км. Прыход рускіх войскаў выратаваў ад немінучай гібелі тысячы армян[36].

 
Абарона горада Ван.

Пасля гэтага ў ліпені турэцкія войскі перайшлі ў рашучае наступленне і здолелі пацясніць рускія войскі. 9 ліпеня 1915 года туркі перайшлі ў наступ з мэтай ахапіць з поўначы галоўныя сілы праціўніка, прыціснуць іх у цяжкапраходны і пустынны раён на поўнач ад возера Ван і знішчыць[37]. Пад гэтым націскам рускія войскі сталі адыходзіць, аднак неўзабаве рускае камандаванне, сфармаваўшы рэзерв пад камандаваннем генерала Баратава, нанесла ўдар з раёна Даяр да даліны ракі Заходні Еўфрат, каб перарэзаць шляхі адыходу турэцкім войскам[37].

У далейшых баях з-за памылак рускага камандавання турэцкім войскам атрымалася пазбегнуць акружэння і выйсці з-пад удару. Войскі Абдул Керым-пашы пазбеглі разгрому ў Алашкерцкай аперацыі і адышлі на мяжу перавал Мергямір — Арджышы, дзе і замацаваліся[37].

Далейшыя баявыя дзеянні правіць

Пасля Алашкерцкай аперацыі рускія войскі спрабавалі распачаць яшчэ шэраг наступаў, аднак з-за недахопу боепрыпасаў усе атакі скончыліся безвынікова.

Да канца 1915 года рускія войскі за невялікім выключэннем захавалі за сабой тыя раёны, якія яны адваявалі вясной і летам гэтага года, аднак з-за цяжкай сытуацыі на Усходнім фронце і недахопу боепрыпасаў, рускаму камандаванню прыйшлося адмовіцца ад актыўных дзеянняў на Каўказе ў 1915 годзе. Фронт Каўказскай арміі скараціўся на 300 км[38].

Аднак туркам таксама не ўдалося прасунуцца наперад і акружыць рускія войскі ў Алашкерцкай аперацыі. Турэцкае камандаванне сваіх мэтаў на Каўказе ў 1915 годзе не дамаглося[38].

Дарданэльская аперацыя правіць

Найбуйнейшай аперацыяй на Блізкім Усходзе ў кампаніі 1915 года была Дарданэльская аперацыя, якая расцягнулася па часе амаль на цэлы год (19 лютага 1915 — 9 студзеня 1916 года). Рыхтуючыся да кампаніі 1915 года, англа-французскае камандаванне звярнулася да Расіі з просьбай, каб рускія войскі ўзмацнілі націск і адцягнулі германскія дывізіі з Заходняга фронту. Рускае камандаванне пагадзілася пры ўмове, што саюзнікі правядуць аперацыю ў Дарданэл і адцягнулі на сябе значныя сілы турак з Каўказскага фронту. Англічане і французы пагадзіліся на ўмовы Расіі і прыступілі да падрыхтоўкі аперацыі супраць Асманскай імперыі ў праліве Дарданэлы. Адначасова з гэтым саюзнікі запэўнілі Расію, што згодныя на далучэнне да Расіі Канстанцінопаля з прылеглымі да яго берагамі пралівамі.

Па плане саюзнага камандавання, прадугледжвалася фарсіраванне сіламі флоту Дарданэл і ўдар па Канстанцінопалю. Планавалася паслядоўнае разбурэнне турэцкіх берагавых фартоў агнём карабельнай артылерыі з папярэднім ачышчэннем Дарданэл ад мін. Саюзнікі разлічвалі, што берагавыя батарэі турак будуць падаўленыя, а сухапутныя войскі адступяць да Канстанцінопаля, таму выкарыстанне буйных сухапутных сіл англа-французы не планавалі. Аперацыя мелася быць 19 лютага, завяршыць яе планавалася праз месяц. Узначаліў аперацыю брытанскі віцэ-адмірал Кардэн.

Для правядзення аперацыі саюзнікі вылучылі буйныя ваенна-марскія сілы: 11 лінейных караблёў, 1 лінейны крэйсер, 4 лёгкіх крэйсера, 16 эскадраных мінаносцаў, 7 падводных лодак, 1 авіятранспарт з 6 гідрасамалётамі, 21 тральшчык, 1 кананерскую лодку і вялікую колькасць дапаможных судоў.

Даведаўшыся аб назначанай аперацыі, турэцкае камандаванне спешна стала перакідваць частцы 1-й і 2-й армій (каля 200 000 чалавек) у зону праліваў і прыводзіць у баявую гатоўнасць берагавыя ўмацаванні.

Да пачатку аперацыі туркі выставілі на поўдзень ад вузасці Дарданэл міннае загараджэнне (334 міны), якое складалася з 9 ліній. Абарону Дарданэл узначальвалі германскія генералы і афіцэры.

Дарданэльская аперацыя.
 
Панарама саюзных караблёў
Панарама саюзных караблёў у праліве Дарданэлы

Пачатак аперацыі правіць

Аперацыя пачалася раніцай 19 лютага, калі саюзныя сілы (6 лінкараў, 1 лінейны крэйсер) пачалі абстрэл знешніх фартоў Дарданэл. Аднак, нягледзячы на тое, што абстрэл працягваўся ўвесь дзень, ніякіх істотных вынікаў саюзнікам ён не прынёс. У туркаў часова выведзеныя са строю ўсяго былі толькі две гарматы. У наступныя 5 дзён саюзны флот не аднаўляў сваіх дзеянняў з-за штармавога і туманнага надвор'я.

25 лютага саюзнікі аднавілі бамбардзіроўку і ім удалося падавіць вялікую колькасць берагавых батарэй, мінаносцы англічан і французаў пачалі траленне ўвахода ў праліў, за імі рушылі 3 лінейных карабля, каб абстраляць прамежкавыя батарэі. Аднак на іх агонь адказалі цяжкія турэцкія батарэі і лінкары саюзнікаў былі вымушаныя адысці. У далейшым саюзнікі спрабавалі весці абстрэл адзінкавымі караблямі, а трал міны ў начны час. Але і гэта не прывяло да мэты.

У гэтых умовах саюзнае камандаванне прыняло рашэнне прарваць абарону Дарданэл усімі сіламі, вылучанымі для аперацыі. Генеральная атака Дарданэл прызначалася на 18 сакавіка. Да гэтага часу саюзнікі атрымалі падмацаванні, караблі былі зведзены ў тры дывізіі, аднак туркі таксама ўзмацнілі абарону Дарданэл, батарэі атрымалі новыя гарматы, туркі паставілі яшчэ адну лінію міннага загараджэння, дзясятую па рахунку.

Генеральная атака правіць

 
Тонучы «Ірэзістбыл».

У 10 гадзін 30 хвілін 18 сакавіка флот пад камандаваннем адмірала дэ Робека (які змяніў Кардэна) увайшоў у праліў, наперадзе ішлі тральшчыкі. У 11 гадзін караблі першай дывізіі адкрылі агонь па берагавых батарэям, аднак трапілі пад моцны агонь прамежкавых батарэй. У 12 гадзін 30 хвілін караблі трэцяй дывізіі прайшлі скрозь строй першай дывізіі і адкрылі агонь, тральшчыкі прыступілі да тралення мін. У гэты час караблі трэцяй дывізіі панеслі страты. Браняносец «Сюфрэн» атрымаў цяжкія пашкоджанні, караблі «Галуа» і «Буве» падарваліся на мінах, «Буве» неўзабаве затануў. Затым да абстрэлу берагоў падключыліся караблі другой дывізіі. Аднак карабель гэтай дывізіі «Ірэзістыбл» падарваўся на мінах, а затым быў затоплены агнём турэцкіх батарэй. Цяжкія пашкоджанні атрымалі і іншыя караблі. Неўзабаве застаўшыяся караблі працягвалі абстрэльваць батарэі, аднак у 18 гадзін саюзнае камандаванне прыняло рашэнне спыніць атаку. Пры адыходзе, падарваўся на міне і затануў лінейны карабель «Оўшн».

У выніку атака саюзнікаў правалілася, яны панеслі вялікія страты: 3 карабля былі патоплены, 3 выведзеныя са строю. Туркі панеслі нязначныя страты (было падбіта 8 гармат на берагавых батарэях). Генеральная атака Дарданэл цалкам правалілася.

Далейшыя баявыя дзеянні правіць

 
Фельдмаршал лорд Кітчэнер і генерал Уільям Бідвуд на пазіцыях падчас бітвы пры Галіпалі 15 лістапада 1915 года.

Аднак нягледзячы на правал саюзнае камандаванне прыняло рашэнне працягваць аперацыю. Па новым плане, на паўвостраў Галіпалі неабходна было высадзіць дэсант, каб пяхотныя падраздзялення захапілі берагавыя батарэі, і флот змог прарвацца да Канстанцінопаля. Для дэсантавання былі прызначаныя англійскія, французскія, аўстралійскія і новазеландскія падраздзяленні колькасцю 81 000 чалавек. Высадка рыхтавалася адразу ў некалькіх раёнах паўвострава, планавалася высадзіць асноўны дэсант, дапаможныя і дэманстратыўныя. Аднак турэцкае камандаванне таксама спешна перакідала дадатковыя сілы на паўвостраў, перавозячы пяхотныя падраздзяленні праз праліў з Малой Азіі.

25 красавіка 1915 года, пад прыкрыццём артылерыйскага агню караблёў, саюзнікі пачалі высадку дэсанта. Турэцкія войскі 5-й арміі аказалі жорсткае супраціўленне саюзнікам. Жорсткія баі разгарнуліся на паўвостраве Галіпалі, усе намечаныя дэсанты саюзнікам удалося высадзіць. Аднак за некалькі дзён баёў яны страцілі 18 000 чалавек.

Пасля замацавання на ўзбярэжжы саюзнікі распачалі спробы перайсці ў наступленне і пашырыць плацдармы, аднак упартыя баі, якія доўжыліся ў маі, не прынеслі англічанам і французам вынікаў. За гэты час саюзнікі таксама панеслі вялікія страты ў караблях. Пасля гэтых няўдач адбыліся змены ў камандаванні саюзнікаў, аднак гэта не прынесла вынікаў. Было прынята рашэнне не падтрымліваць аперацыю сіламі флоту, якія былі адпраўленыя на базы.

 
Турэцкая батарэя ў Галіпалі.

У ліпені, каб дамагчыся поспеху і змяніць сітуацыю, саюзнае камандаванне прымае рашэнне высадзіць дэсант у бухце Суўла, дзе туркі мелі нязначныя сілы. 7 жніўня пачалося дэсантаванне ў бухце Суўла. Адначасова з гэтым аўстрала-новазеландскія войскі перайшлі ў наступ у Габа-Тэпе, да 8 жніўня саюзнікі высадзілі ў Суўле 10 000 чалавек. Аднак 5-я турэцкая армія, абараняўшая Галіпалі, таксама была ўмацавана, баі зноў прынялі жорсткі характар. Аднак беспаспяховыя атакі саюзнікаў працягваліся да снежня. Пасля гэтых няўдач саюзнае камандаванне канчаткова прыняло рашэнне эвакуіраваць усе саюзныя войскі з Галіпалі.

Эвакуацыя завяршылася 9 студзеня 1916 года, асманскія войскі пры эвакуацыі кантынгента Антанты не прадпрымалі актыўных дзеянняў, лічачы сваю задачу выкананай.

Вынікі Галіпалійскай аперацыі правіць

 
Эвакуацыя саюзных войскаў з паўвострава Галіпалі пасля Дарданэльской аперацыі.7 студзеня 1916 года.

Дарданэльская аперацыя скончылася поўным правалам. Абодва бакі панеслі значныя страты. Саюзнікі страцілі каля 140 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі, пры гэтым англічане страцілі 73 485 чалавек (гэта самыя цяжкія страты англійскай арміі, панесеныя ёю на працягу адной аперацыі Першай сусветнай вайны). Турэцкая армія страціла 186 000 чалавек забітымі, параненымі і прапаўшымі без вестак.

Галоўнымі прычынамі правалу аперацыі была паспешнасць пры падрыхтоўцы і адсутнасць узаемадзеяння паміж флотам і пяхотнымі падраздзяленнямі.

З нагоды паспяховай абароны Дарданэл у Асманскай імперыі пачалася радасць. У Канстанцінопалі былі арганізаваны пышнае свята. Султан Турцыі Мехмед V удастойваўся тытула «Газі» («Непераможны»). Германія таксама радавалася — ёй удалося прадухіліць выхад Турцыі з вайны. Пры гэтым пасля ўдалай для Цэнтральных дзяржаў аперацыі, у вайну на баку Цэнтральнага блока ўступіла Балгарыя, 14 кастрычніка 1915 года абвясціўшы вайну Антанты.

Персідская кампанія правіць

З пачаткам вайны Персія абвясціла нейтралітэт. Аднак нямецка-турэцкая дыпламатыя рабіла ўсе спробы, каб уцягнуць Персію ў вайну на сваім баку. Нямецка-турэцкія агенты ў Персіі праводзілі агітацыю сярод іранскага народа супраць Расіі і Англіі. Восенню сітуацыя ў Персіі абвастрылася, камандаванне Антанты прыняло рашэнне правесці аперацыю супраць нямецка-турэцкіх агентаў у Персіі.

Для правядзення аперацыі ў Персіі рускае камандаванне вылучыла кавалерыйскі корпус генерала Баратова (3 батальёна, 39 сотняў, 20 гармат), які быў перапраўлены па моры з Баку ў іранскі горад Энзэлі, адкуль рускія войскі пачалі наступленне. Рускія войскі, рухаючыся хуткімі тэмпамі, захапілі два буйных горада Кум і Хамадан, па сваім шляху знішчаючы нямецкія і турэцкія дыверсійныя атрады, і неўзабаве выйшлі на подступы да Тэгерана. Гэта энергічнае наступленне рускіх войскаў атрымала назву Хамаданская аперацыя, у ходзе якой рускія войскі сумесна з брытанскімі падраздзяленнямі (дзеючымі на мяжы з Афганістанам) змаглі разграміць пранямецкія атрады і прадухілілі выступ Ірана на баку Цэнтральных дзяржаў.

Баявыя дзеянні ў Месапатаміі і на Сінайскім паўвостраве правіць

 
Бітва пры Ктэсіфоне і адступленне брытанскіх войскаў у Эль-Кут.

Жадаючы як мага хутчэй захапіць багатыя нафтай раёны Месапатаміі, брытанскае камандаванне ў 1915 годзе высадзіла дэсант пад камандаваннем генерала Ніксана. Актыўныя баявыя дзеянні разгарнуліся ў лістападзе 1915 года, калі брытанскія войскі захапілі Эль-Курну і рушылі ўздоўж рэк Тыгр і Еўфрат з мэтай захопу Багдаду. Аднак прасоўванне войскаў ішло вельмі павольнымі тэмпамі. Гэта дазволіла турэцкаму камандаванню падцягнуць рэзервовыя войскі ў Месапатамію і стварыць групу армій «Ірак». 22 лістапада гэтая група армій нанесла магутны ўдар па брытанскім войскам у бітве пры Ктэсіфоне, дзе брытанскія войскі панеслі значныя страты і былі вымушаныя схавацца ў Эль-Куце. Турэцкія войскі пачалі аблогу крэпасці.

На Сінайска-Палестынскім фронце актыўныя баявыя дзеянні пачаліся яшчэ ў лютым 1915 года. Захапіўшы Сінайскі паўвостраў, турэцкія войскі колькасцю 20 000 чалавек працягнулі наступ з мэтай захапіць Суэцкі канал. Аднак усе спробы турэцкіх войскаў прарваць абарону брытанскіх войскаў і захапіць канал да поспеху не прывялі. Адначасова з крушэннем планаў па захопу Суэцкага канала, туркі страцілі надзею пракрасціся ў Афрыку і падняць мусульманскае насельніцтва на барацьбу супраць Антанты.

Вынікі кампаніі 1915 года правіць

 
Англійская кананерская лодка ў вусце Еўфрата (Асманская імперыя), 1915 год

Кампанія 1915 года была супярэчлівай для Турцыі. На Каўказе турэцкія войскі не змаглі скарыстацца паслабленнем рускіх войскаў (з-за цяжкага становішча рускай арміі на Усходнім фронце) і не дасягнулі пастаўленых задач. У Персіі турэцкія часткі таксама былі разбітыя і не змаглі выканаць пастаўленую задачу ўцягнуць Персію ў вайну на сваім баку. Таксама турэцкім войскам не ўдалося захапіць Суэцкі канал. Нягледзячы на тое, што туркам удалося паспяхова справіцца з пагрозай Канстанцінопаля ў Дарданэльскай аперацыі, турэцкія войскі панеслі цяжкія страты.

Толькі ў Месапатаміі турэцкія войскі дасягнулі поспехаў, спыніўшы прасоўванне брытанскіх войскаў, прычыніўшы ім шэраг адчувальных удараў і прымусіўшы перайсці да абароны ў Эль-Кута. Таксама ў канцы 1915 года, пасля разгрому Сербіі, Германіі атрымалася ўсталяваць прамую сувязь з Турцыяй, гэта значна палегчыла становішча Асманскай імперыі, якая магла атрымліваць матэрыяльную дапамогу з Германіі.

Кампанія 1916 года правіць

Каўказскі фронт правіць

Становішча ваюючых бакоў правіць

Турэцкае камандаванне не мела выразных планаў вайны на Каўказе ў 1916 годзе. Вызваліўшыяся войскі пасля Дарданэльскай аперацыі, турэцкае камандаванне нават прапаноўвала перакінуць на Ізонца або ў Галіцыю. 3-я турэцкая армія мела ў сваім складзе 121,5 батальёна, 78 эскадронаў і часткі курдскага апалчэння, усяго — 80 226 салдат і афіцэраў, 150 гармат і 77 кулямётаў.

Рускае камандаванне, баючыся, што вызваліўшыяся значныя сілы турак будуць перакінутыя на каўказскі фронт, што ўскладніць сітуацыю для рускай арміі, прыняло рашэнне да прыбыцця асноўных сіл разграміць 3-ю турэцкую армію. Руская армія на Каўказе да пачатку 1916 года мела 118 батальёнаў, 23 апалчэнскія дружыны, 104,5 эскадронаў і сотняў, 338 гармат, 10 самалетаў і 150 грузавых аўтамабіляў.

Эрзурумская аперацыя правіць

 
Захопленыя турэцкія сцягі ў Эрзуруме.

Згодна плану рускага камандавання, рускія войскі пачалі наступленне 10 студзеня 1916 года. Пасля таго, як рускія войскі ўзялі Кепрыкейскую пазіцыю і выйшлі ў тыл туркам, турэцкае камандаванне, каб пазбегнуць акружэння, аддало загад аб адступленні. Турэцкія войскі схаваліся ў крэпасці Эрзурум, плануючы яе абараняць. Рускае камандаванне прыняло рашэнне штурмаваць крэпасць.

Штурм пачаўся 11 лютага, на наступны дзень рускія захапілі 2 найважнейшых форта. Пасля гэтага рускія войскі ўвайшлі ў Эрзурум. У ходзе ўзяцця крэпасці рускія войскі захапілі 8000 палонных, 315 гармат, 9 сцягоў і вялікая колькасць розных запасаў і трафеяў. З Эрузурума вырваліся нешматлікія часткі 3-й арміі, якія працягнулі адступленне.

Рускія войскі страцілі 17 000 чалавек забітымі, параненымі і абмарожанымі. Турэцкая 3-я армія страціла палову асабістага складу і ўсю артылерыю, што было раўнасільна разгрому.

 
Трафейная турэцкая гармата ва ўзятым рускімі войскамі Эрзуруме.

Страта найважнейшай крэпасці Эрзурум, а таксама разгром 3-й арміі запатрабавалі ад турэцкага камандавання перакідання сіл з Ірака і Суэца на Каўказ для аднаўлення баяздольнасці арміі.

Пераслед адступаючых турэцкіх войскаў працягваўся, пакуль лінія фронту не стабілізавалася ў 70-100 км на захад ад Эрзурума. 5 красавіка 1916 пасля шэрагу паспяховых баёў быў узяты найважнейшы порт Трапезунд. Да лета 1916 года рускімі войскамі была вызвалена вялікая частка Заходняй Арменіі[39].

Трапезундская аперацыя правіць

Акрамя паспяховай Эрзурумскай аперацыі, рускія войскі ўзялі Рызе, атрымалі перамогу ў Бітліса, авалодалі Эрзінджанам, корпус Баратава працягваў паспяховае наступленне ў Персіі. Аднак турэцкая армія атрымлівала падмацаванні і рыхтавалася да актыўных дзеянняў. Таксама рускія войскі пры падтрымцы флоту вялі наступленне на ўзбярэжжа Чорнага мора і пачалі аперацыю па авалодання найважнейшым турэцкім портам Трапезунд. Захоп гэтага найважнейшага горада перапыніў сувязь 3-й турэцкай арміі з Канстанцінопалем па моры. 15 красавіка Трабзон паў, рускія войскі захапілі вялікую колькасць трафеяў.

Далейшыя баявыя дзеянні правіць

 
Эрзурум у гады Першай сусветнай вайны

Да лета 1916 года з зоны праліваў на Каўказ было перакінута 10 пяхотных дывізій (2-я армія). Гэтыя сілы былі прызначаныя для правядзення буйнога контрнаступлення, мэтай якога было адбіць у рускіх войскаў Эрзурум. Акрамя галоўнага наступлення ў Эрзурума, турэцкае камандаванне правяло адцягваючы наступ у Трабзона, дзе турэцкім войскам удалося пацясніць рускія часткі, але 6 чэрвеня рускія войскі контрударам аднавілі становішча.

Галоўнае наступленне турак пачалося 22 чэрвеня, прарваўшы рускі фронт і нясучы вялікія страты, туркі былі вымушаныя прыпыніць наступ. 4 ліпеня турэцкае наступленне спынілася, а рускія войскі контрударамі нанеслі асманскім войскам новае паражэнне.

Нягледзячы на новае паражэнне, турэцкае камандаванне распачало яшчэ адну спробу наступу. З цяжкасцю стрымліваючы праўзыходнага па колькасці праціўніка, рускія войскі адышлі. Аднак рускія войскі наступальнымі дзеяннямі з 4 па 11 жніўня аднавілі становішча. Пасля гэтага баі мелі лакальны характар. Некаторыя пазіцыі часта пераходзілі з рук у рукі. Актыўныя баявыя дзеянні ішлі да 29 жніўня, калі ў гарах выпаў снег і бакі спынілі наступальныя дзеянні.

Месапатамскі фронт правіць

 
Абарона Эль-Кута брытанскімі войскамі. 1916 год.

Цяжкае становішча англічан у Месапатаміі вымусіла рускае камандаванне прапанаваць дапамогу і сумесныя дзеянні ў гэтым рэгіёне англічанам. Аднак брытанцы, лічачы Месапатамію зонай сваіх інтарэсаў і баючыся пранікнення Расіі ў рэгіён, адмаўляліся ад сумесных дзеянняў з рускімі часткамі.

Рускае камандаванне загадала корпусу генерала Баратава наступаць у Месапатаміі; у канцы красавіка ён заняў Ханэкін, які знаходзіўся ў 150 кіламетрах ад Багдада. Аднак расійская дапамога была запозненай.

Англічане рабілі шматразовыя спробы дэблакіраваць абложаны Эль-Кут, аднак усе атакі былі адбітыя турэцкімі войскамі. 29 красавіка 1916 года брытанскія войскі, абложаныя ў Эль-Куце, капітулявалі. У турэцкі палон трапіла каля 12 000 брытанскіх салдат і афіцэраў разам з камандуючым генералам Таусендам.

 
Брытанскія акопы ў раёне Тыгра, 1916 год.

Пасля капітуляцыі Эль-Кута вызваліўшаяся 6-я турэцкая армія была накіравана для дзеянняў супраць рускага корпуса генерала Баратава. Турэцкая армія, маючы колькасную перавагу, заняла шэраг населеных пунктаў і змусіла рускія войскі да адступлення. 10 жніўня туркі занялі Хамадан, дзе рускім войскам удалося прыпыніць асманскі наступ. Пасля падзення Эль-Кута брытанскае камандаванне спыніла ўсе баявыя дзеянні ў Месапатаміі. Брытанцы займаліся рэарганізацыяй сваіх сіл і падрыхтоўкай да будучых баталіяў.

З-за нежадання англічан узаемадзейнічаць з корпусам Баратава туркі атрымалі магчымасць дзейнічаць адначасова і супраць рускіх і супраць брытанцаў.

Сінайскі фронт правіць

Доўгае пазіцыйнае зацішша ў раёне Суэца было выкарыстана брытанцамі для ўзмацнення абароны. Баявыя дзеянні абмяжоўваліся толькі рэдкімі рэйдамі малалікіх атрадаў. Пасля завяршэння Дарданэльскай аперацыі турэцкае камандаванне прыняло рашэнне стварыць ударную групоўку і правесці наступленне на Суэцкі канал з мэтай яго канчатковага захопу. З гэтай мэтай туркі стварылі экспедыцыйны корпус пад камандаваннем германскага афіцэра Фрыдрыха Крэса, у яго ўвайшлі 2 турэцкія пяхотныя дывізіі і аўстра-германскі тэхнічна-артылерыйскі атрад. Брытанцы абаранялі Суэц сіламі 3-х пяхотных дывізій, часткамі Анзак, кавалерыйскай брыгады і сіламі флоту. За час зацішша англічане значна ўмацавалі свае абарончыя пазіцыі.

Здзейсніўшы найскладаны пераход праз Сінайскую пустыню, да жніўня 1916 года турэцкія войскі дасягнулі англійскіх пазіцый. 4 жніўня завязаліся баі, аднак англічане, правёўшы шэраг контратак, адкінулі турак. Пасля гэтага, адбіўшы турэцкі наступ, брытанцы ў сваю чаргу перайшлі ў наступленне. Аднак тэмпы прасоўвання саюзных войскаў былі вельмі павольнымі. Толькі да снежня 1916 года англічане занялі населены пункт Эль-Арыш 140 кіламетраў на ўсход ад Суэцкага канала.

Вынікі кампаніі 1916 года правіць

На Каўказскім фронце рускія войскі дамагліся значных вынікаў. Былі занятыя найважнейшыя населеныя пункты: Эрзурум, Эрзінджан, важнейшыя парты на Чорным моры: Рызе, Трабзон. Турэцкія войскі не выканалі задачы камандавання, 3-я армія была фактычна двойчы разгромлена, 2-я армія, перакінутая з Галіпалі, таксама панесла сур'ёзныя страты. Турэцкаму камандаванню прыйшлося перакідваць да 30 % усіх рэзерваў на Каўказ. Асманская армія не змагла пракрасціся на тэрыторыю Расіі, больш таго, адступіла ўглыб сваёй тэрыторыі.

Вынікі кампаніі 1916 года на Каўказскім фронце перасягнулі чаканні рускага камандавання[40]. Рускія войскі прасунуліся ўглыб Турцыі, авалодаўшы найважнейшымі і найбуйнейшымі гарадамі — Эрзурумам, Трапезундам, Ванам, Эрзінджанам і Бітлісам. Каўказская армія выканала сваю асноўную задачу — абарону Закаўказзя ад уварвання турак на велізарным фронце, працягласць якога да канца 1916 года перавышала 1000 вёрст[39].

На Сінайскім фронце асманскія войскі таксама пацярпелі няўдачу, іх наступленне на Суэцкі канал цалкам правалілася. Турэцкае камандаванне канчаткова страціла надзеі авалодаць найважнейшым Суэцкім каналам. Аднак кампанія 1916 года на Сінайскім фронце мела важнае значэнне, паколькі турэцкае наступленне забрала вялікую колькасць брытанскіх сіл да Суэца і не дало перакінуць гэтыя войскі на Заходні фронт.

Толькі ў Месапатаміі туркі дамагліся значных поспехаў. У Эль-Кута была фактычна разгромлена групоўка брытанскіх войскаў, вялікая колькасць англічан трапіла ў палон. Акрамя гэтага, турэцкія войскі пацяснілі рускі корпус Баратава і мелі магчымасць дзейнічаць з поспехам адначасова супраць рускіх і брытанскіх войскаў. Гэта адбывалася з-за нежадання брытанцаў дзейнічаць сумесна з рускімі і французамі, лічачы Месапатамію зонай сваіх інтарэсаў — Брытанія не хацела з'яўлення войскаў іншых дзяржаў у гэтым рэгіёне. Такая пазіцыя значна ўскладняла вядзенне баявых дзеянняў рускай арміі, а таксама аблягчала турэцкаму камандавання задачу барацьбы на два фронта.

Да лета 1916 года рускімі войскамі была вызвалена вялікая частка Заходняй Арменіі[39].

Кампанія 1917 года правіць

Каўказскі фронт правіць

У пачатку 1917 года на Каўказе ўсталявалася пазіцыйнае зацішша. На ўсім працягу фронту ад Чорнага мора да возера Ван адбываліся толькі нязначныя сутычкі. У рускай арміі пачаліся эпідэміі, з-за дрэннага надвор'я падвоз харчавання войскам быў ускладнены, многія падраздзяленні галадалі. Толькі хворымі, абмарожанымі і памерлымі ад ран Каўказская армія страціла да 100 000 чалавек.

У лютым 1917 года ў Расіі адбылася рэвалюцыя, камандуючым на Каўказскім фронце быў прызначаны генерал Юдзеніч. Аднак, з-за цяжкасцяў з забеспячэннем, эпідэмій і рэвалюцыйных настрояў салдат, ніякіх актыўных дзеянняў руская армія весці не магла. Толькі ў Персіі рускія войскі пад камандаваннем генерала Баратава правялі наступленне. Аднак рост захворвання малярыяй і агульнае разлажэнне арміі прымусілі рускае камандаванне спыніць наступальныя дзеянні.

На працягу 1917 года руская армія паступова раскладалася, салдаты дэзертыравалі, адпраўляючыся па хатах, і да канца года Каўказскі фронт апынуўся цалкам разваленым. У кастрычніку 1917 года ў Расіі адбылася яшчэ адна рэвалюцыя, да ўлады ў краіне прыйшлі бальшавікі, якія імкнуліся да хутчэйшага спынення вайны.

18 снежня 1917 года паміж Савецкай Расіяй і Турцыяй было падпісана Ерзнкайскае перамір'е, паводле яго ўмоваў баявыя дзеянні паміж рускімі і турэцкімі войскамі спыняліся. Рускія войскі павінны былі пакінуць усё занятыя тэрыторыі Асманскай імперыі. Баявыя дзеянні на Каўказскім фронце былі завершаны, Расія выйшла з вайны.

Усяго рускія баявыя страты склалі 22 000 забітымі, 71 000 параненымі, 6000 палоннымі і да 20 000 абмарожанымі. Туркі пазбавіліся 350 000 чалавек, з якіх 100 000 палоннымі. Рускімі страчана ў баях 8 гармат, узята — 650[39].

Зноскі і заўвагі правіць

Заўвагі правіць

  1. ↑ Калі не лічыць некалькіх нафтаперапрацоўчых заводаў[4]
  2. ↑ Гэтыя запэўненні былі замацаваны асаблівым пагадненнем паміж Германіяй і Турцыяй, заключаных 6 жніўня 1914 г.[41].
  3. ↑ З пачатку вайны Ліман фон Сандэрс быў прызначаны камандуючым 1-й арміяй, а германскія афіцэры накіраваныя ў войскі на пасады начальнікаў штабоў карпусоў[42].
  4. ↑ Да пачатку кампаніі 1915 г. на артылерыйскіх складах меўся запас снарадаў і патронаў, зыходзячы з нормы: 50 лёгкіх, 75 горных і 50 гаўбічных снарадаў на гармату, па 50 патронаў на вінтоўку[43].
  5. ↑Вясной і летам 1915 г. з Каўказскага фронту былі знятыя і перакінутыя: 5-ы Каўказскі корпус і адна (20-я) пяхотная дывізія[44].

Зноскі

  1. ↑ а б История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — 1975. — Т. 1. — С. 384.
  2. ↑ Зайончковский А. М. Первая мировая война. — 2000. — С. 311.
  3. ↑ А. Мурхед. Борьба за Дарданеллы. — 2004. — С. 21.
  4. ↑ а б в г Erickson E. J. Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. — Westport, CT: Greenwood Publishing Group, 2001. — с. 15. — ISBN 0-313-31516-7.
  5. ↑ История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — 1975. — Т. 1. — С. 383.
  6. ↑ Erickson E. J. Ottoman Army Effectiveness in World War I: A Comparative Study. — New York, NY: Taylor & Francis, 2007. — с. 12. — ISBN 0-415-77099-8.
  7. ↑ Алиев Г. З. Турция в период правления младотурок. — 1972. — С. 237.
  8. ↑ А. Мурхед. Борьба за Дарданеллы. — 2004. — С. 7-8.
  9. ↑ А. Мурхед. Борьба за Дарданеллы. — 2004. — С. 10.
  10. ↑ Erickson E. J. Ottoman Army Effectiveness in World War I: A Comparative Study. 
  11. ↑ А. Мурхед. Борьба за Дарданеллы. — 2004. — С. 9.
  12. ↑ «Международные отношения 1870—1918 гг.» Сборник документов. М., 1940, стр. 277
  13. ↑ Ю. В. Ключников и А. Сабанин. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях, ч. 2, стр. 8 — 9
  14. ↑ В. В. Готлиб. Тайная дипломатия во время первой мировой войны. Пер. с англ. М., 1960, стр. 41
  15. ↑ а б E. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны 1914—1918 гг. Военно-политический очерк. М., 1966, стр. 43
  16. ↑ а б в «Вооруженные силы иностранных государств», вып. 6. «Сухопутные силы Турции и балканских государств». М., 1914, стр. 4-7, 16
  17. ↑ а б Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — 1946. — С. 5.
  18. ↑ а б в Г. Лорей. Операции германо-турецких морских сил в 1914—1918 гг. Пер. с нем. М., 1934, стр. 8 — 9, 49, 52-54
  19. ↑ Зайончковский А. М. Первая мировая война. — 2000. — С. 371.
  20. ↑ Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы Первой мировой войны 1914—1918 гг., стр. 50
  21. ↑ M. H. Иванова. Германская агрессия в Иране в годы первой мировой войны. — В кн. «Краткие сообщения института востоковедения», т. 19. М., 1956, стр. 17
  22. ↑ «Международные отношения в эпоху империализма», серия 3, т. VI, ч. 2, М. — Л., 1935, стр. 28, 33
  23. ↑ а б в Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — 1946. — С. 23.
  24. ↑ Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте 1914—1917 гг. Стратегический очерк. Париж, 1933, стр. 434
  25. ↑ Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 51, 53
  26. ↑ Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — 1946. — С. 30.
  27. ↑ а б в Корсун Н. Г. Сарыкамышская операция. — М.: Воениздат НКО СССР, 1937. — С. 22-24.
  28. ↑ Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 78
  29. ↑ Корсун Н. Г. Сарыкамышская операция. — М.: Воениздат НКО СССР, 1937. — С. 83.
  30. ↑ а б Е. В. Масловский. Мировая война на Кавказском фронте, стр. 126, 133
  31. ↑ А. Готовцев. Важнейшие операции на ближневосточном театре в 1914—1918 гг. М., 1941, стр. 99; Е. Ф. Лудшувейт указывает, что в Месопотамии первоначально турки имели несколько батальонов, всего 6,5 тыс. штыков и около 150 сабель (Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны, стр. 89)
  32. ↑ Бэзил Лиддел Гарт. 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — С. 118.
  33. ↑ а б Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы Первой мировой войны, стр. 96-97
  34. ↑ а б Е. Ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны. М., 1966, стр. 78
  35. ↑ Arnold Toynbee, «A Summary of Armenian History up to and Including the Year 1915,» in Viscount Bryce, preface, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-16: Documents presented to Viscount Grey of Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs By Viscount Bryce (New York and London: G.P.Putnam’s Sons, for His Majesty’s Stationary Office, London, 1916), pp. 637—653
  36. ↑ а б Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — 1946. — С. 43.
  37. ↑ а б в 'Корсун Н. Г. Алашкертская и Хамаданская операции. — М.: Воениздат НКО СССР, 1940. — С. 124-126. — 200 с.
  38. ↑ а б Корсун Н. Г. Алашкертская и Хамаданская операции. — М.: Воениздат НКО СССР, 1940. — С. 171. — 200 с.
  39. ↑ а б в г Керсновский А. История Русской армии. Борьба на Кавказе.
  40. ↑ Корсун Н. Г. Первая мировая война на Кавказском фронте. — 1946. — С. 76.
  41. ↑ Ю. В. Ключников и А. Сабанин. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях, ч. 2. М., 1926, стр. 17
  42. ↑ А. Ф. Миллер. Краткая история Турции, стр. 146
  43. ↑ Корсун Н. Г. Алашкертская и Хамаданская операции. — М.: Воениздат НКО СССР, 1940. — С. 19. — 200 с.
  44. ↑ Корсун Н. Г. Алашкертская и Хамаданская операции. — М.: Воениздат НКО СССР, 1940. — С. 13. — 200 с.

Літаратура правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Блізкаўсходні_тэатр_ваенных_дзеянняў_Першай_сусветнай_вайны&oldid=4599336"