Буджа́к (балг.: Буджак, рум.: Bugeac, гаг. Bucak; у перакладзе з турэцк.: bucak — «вугал», «кут») — гістарычная вобласць на поўдні Бесарабіі, якая займае паўднёвую частку міжрэчча Дуная і Днястра, на ўсходзе абмываецца Чорным морам. Уключае частку дэльты Дуная. Гістарычна з'яўляецца часткай буйнейшага, пераважна стэпавага макрарэгіёна, вядомага як Паўночнае Прычарнамор'е. Цяпер уключае паўднёвыя раёны Малдовы і паўднёва-заходнюю частку Адэскай вобласці Украіны. Характарызуецца пярэстым нацыянальным складам. Адзін з самых своеасаблівых рэгіёнаў сучаснай Украіны ў моўным, культурным, геаграфічным плане.

Крэпасць у г. Білгарад-Дністроўскі

Этымалогія правіць

Этымалогія назвы рэгіёна ўзыходзіць да турэцкага слова турэцк.: буджак (вугал) — так называлася стэпавая тэрыторыя, якія ляжалі паміж турэцкімі крэпасцямі Ізмаіл, Бендэры і Акерманская крэпасць (цяпер Білгарад-Дністроўскі). Альтэрнатыўная назва рэгіёна — Акерманшчына ўзыходзіць да турэцкай калькі славянскай назвы найбуйнейшага горада рэгіёна — Білгарад-Дністроўскі (гэта значыць белая крэпасць), які ў канцы сярэдневяковага перыяду займала Асманская імперыя. У XV—XVIII стагоддзях рэгіён займала Буджацкая арда (Акерманская/Белгародская арда), прадстаўнікі якой — качавыя цюркі-ёрукі прынялі іслам і былі лаяльныя Крымскаму ханству і турэцкаму султану і ўвесь час канфліктавалі з запарожскімі казакамі. У выніку змяшэння некалькіх качавых цюркамоўных плямёнаў паміж вусцямі Днястра і Дуная да пачатку XVIII стагоддзя склаўся і мясцовы татарскі этнас — буджацкія татары.

Гідраграфічная сетка правіць

Рачная сетка Буджака належыць да басейнаў Чорнага мора, Днястра. Галоўныя рэкі: ДунайКілійскім гірлам), Днестр (з прытокам Кучурган). Дэльта Дуная і плаўні Днястра месцамі забалочаны. Буйныя рэкі маюць важнае гаспадарчае значэнне для суднаходства, арашэння і атрымання гідраэнергіі.

Даўжыня ліманных і марскога ўзбярэжжа ад гірла ракі Дунай да Тылігульскага лімана дасягае 300 км.

У прыморскай паласе шмат прэснаводных (Кагул, Ялпуг, Катлабуг) і салёных (Сасык, Шаганы, Алібей, Бурнас) азёр. Таксама на ўзбярэжжы знаходзіцца вялікая колькасць ліманаў цалкам ці часткова адгароджаных ад мора пясчана-ракушачнымі перасыпамі.

Гісторыя правіць

У VII—X стагоддзях Буджак (тады па па-славянску яго называлі Оглас, або Онглас) знаходзіўся ў сферы ўплыву Балгарскага ханства і Першага Балгарскага царства, а ў XII—XIV стагоддзях — Другога Балгарскага царства (пад грэчаскй назвай Параталасія (грэч. Παραθαλασσια — даслоўна «прымор'е»)). У Буджаку наогул панавалі качэўнікі, акрамя кароткіх прамежкаў у канцы I тысячагоддзя, калі яго засялілі балгары (выцесненыя каля 1000 года печанегамі[1]), і затым у XV стагоддзі, паміж заняпадам Залатой арды і прыходам турак.

У канцы XIII стагоддзя былі заснаваны першыя калоніі генуэзцаў на нізоўях Днястра, і зноў ажывіўся гандаль. У XIII—XV стагоддзях была збудавана Білгарад-Дністроўская крэпасць. У сярэдзіне XIV стагоддзя прыморская Бесарабія ўвайшла ў склад Малдаўскага княства; тады ж тэрыторыя, спустошаная татарскімі нашэсцямі, была заселена валахамі, якія і склалі асноўную частку насельніцтва краіны. 5 жніўня 1484 года малдаўскі гарнізон Білгарад-Дністроўскай крэпасці быў вымушаны капітуляваць перад асманскім войскам, крэпасць пераназвана ў Акерман.

У 1503 годзе Турцыя далучыла паўднёвую Бесарабію (Буджак), дзе былі пабудаваны крэпасці Бендэры і Ізмаіл. Акерман і Кілія з акругай сталі турэцкімі адміністрацыйнымі адзінкамі — рая, у 1538 годзе новая рая была ўтворана на адрынутай у Малдовы бесарабскай тэрыторыі з цэнтрам у Бендэрах — Тыгіна. У Буджаку пасяліліся татары і нагайцы, якія падпарадкоўваліся Крымскаму ханству. Буджак уваходзіў у склад Асманскай імперыі да 1812 года. У Расійскай імперыі назва Буджак выкарыстоўвалася для апісання паўднёвай стэпавай часткі Бесарабскай губерні, у сваю чаргу якая ўваходзіла ў большы гісторыка-этнаграфічны рэгіён Наваросія.

Насельніцтва правіць

 
Музей народнай архітэктуры і побыту Украіны, хата з сяла Стараказачэ, Адэская вобласць.

Буджак здаўна вядомы сваім пярэстым этна-моўным складам насельніцтва ў цэлым. Ніводны з народаў не складае ў Буджаку большасці, пры гэтым доля ўкраінцаў у ім (40 %) амаль удвая ніжэйшая чым па краіне ў цэлым (78 %) і ў паўтара разы ніжэйшая чым у Адэскай вобласці ў цэлым (60 %). Павышана доля балгараў, малдаван, гагаузаў; доля этнічных рускіх адпавядае агульнаўкраінскі. У XIX і XX стагоддзях значную частку насельніцтва Буджака складалі нямецкія каланісты. Цяпер немцаў амаль няма. У рэгіёне захоўваецца невялікі арэал кампактнага рассялення албанцаў-арнаўтаў.

Так, паводле перапісу 1989 года ва ўкраінскай частцы Буджака пражывалі:

Паводле перапісу 2001 года ва ўкраінскай частцы Буджака пражывалі:

Нацыянальны склад украінскай часткі Буджака. Усеўкраінскі перапіс насельніцтва 2001 года1
Раён ці Горад Колькасць (доля %) Украінцы Малдаване Балгары Бесарабіі Рускія Гагаузы Іншыя
Арцызскі раён 51 700 14 200 3300 20 200 11 500 900 1600
Білгарад-Дністроўскі раён 62 300 51 000 (81,9 %) 3900 800 5500 (8,8 %) 200 900
Балградскі раён 75 000 5700 (7,6 %) 1200 45 600 (60,8 %) 6000 14 000 (18,7 %) 2500
Ізмаільскі раён 54 700 15 800 (28,9 %) 15 100 (27,6 %) 14 100 8900 200 600
Кілійскі раён 59 800 26 700 (44,6 %) 9400 2600 18 000 (30,1 %) 2300 800
Рэнійскі раён 40 700 7200 (17,7 %) 19 900 (48,9 %) 3400 6100 3200 900
Сарацкі раён 49 900 21 900 (43,9 %) 9400 10000 7900 200 500
Тарутынскі раён 45 200 11 100 7500 17 000 (37,6 %) 6300 2700 600
Татарбунарскі раён 41 700 29 700 (71,2 %) 3900 4800 2700 - 600
горад Ізмаіл 85 100 32 500 (38,2 %) 3700 8600 37200 (43,7 %) 800 2.300
горад Білгарад-Дністроўскі 51 100 32 200 (63,0 %) 1000 1900 14 400 (28,8 %) 200 1400
Разам 617 2001 248 0001 78 3001 129 0001 124 5001 24 7001 12 7001

Буджак на картах правіць

Гл. таксама правіць

Зноскі

Спасылкі правіць