Вікіпедыя

Гродзенскае гета

Гета ў Гродна (лістапад 1941 — май 1943) — яўрэйскае гета, месца прымусовага перасялення яўрэяў горада Гродна падчас пераследу і знішчэння яўрэяў падчас акупацыі тэрыторыі Беларусі войскамі нацысцкай Германіі ў перыяд Другой сусветнай вайны.

Акупацыя Гродна і стварэнне гета правіць

У 1931 годзе 42,6 % жыхароў Гродна (18 697 чалавек) складалі яўрэі[1]. У 1937 годзе горад быў ужо напалову яўрэйскі — 30 000 з 60 000 жыхароў, і такая ж колькасць яўрэяў захавалася да 1941 года[2][3].

Гродна знаходзілася пад нямецкаю акупацыяю 3 гады і 1 месяц — з 23 (24[1]) чэрвеня 1941 года да 16—24 (14[4]) ліпеня 1944 года[5][6]. Сілы вермахту захапілі Градна за адзін дзень, у горадзе не спынялася паніка, час для ўцёкаў ужо прайшоў: «…нават тых яўрэяў, якія паспелі бегчы, немцы дагналі — настолькі хутка яны рухаліся. І яўрэі вярнуліся назад…»[3].

Да яўрэяў адразу былі ўжыты «санкцыі» — абмежаванні. Яшчэ да стварэння гета ім пад страхам смерці загадалі насіць спецыяльныя адметныя знакі — белыя нарукаўныя павязкі з сіняю «зоркай Давіда», якія затым у гета былі заменены на шасціканцовыя жоўтыя зоркі, нашытыя спераду і ззаду. Яўрэям дазволілі хадзіць толькі па праезнай частцы і толькі па адным, ім забаранялася з’яўляцца на рынку, заходзіць у паркі, кінатэатры і тэатры. Кожны яўрэй, убачыўшы немца ці паліцая, ужо здалёку абавязаны быў зняць свой галаўны ўбор[2][3][7].

 
Перасяленне яўрэяў Гродна ў гета. Лістапад 1941.

Неадкладна пасля акупацыі ўсіх яўрэяў ва ўзросце ад 16 да 60 гадоў абавязалі штодня раніцаю з’яўляцца на паказанае месца для размеркавання на прымусовыя працы, і затым іх як рабоў разбіралі ўсе ахвотнікі. 15 кастрычніка 1941 немцы ўзмацнілі жорсткасць умовы для яўрэяў: працаваць былі абавязаны мужчыны ад 14 да 60 гадоў, і жанчыны ад 14 да 55 гадоў. На працы яўрэяў не кармілі і нічога не плацілі. За наймалую «правіннасць», нават за жаданне проста разагнуць спіну, збівалі і нават забівалі. Яўрэяў забівалі і ў выпадку любога здарэння, таму што лічылася, што «заўсёды і ва ўсім вінаватыя яўрэі». Аднойчы немцы загналі групу яўрэяў у Нёман і не давалі ім выйсці, пакуль яны не патанулі[2][3][8].

Напачатку ліпеня 1941 года ў Гродна прыбыў атрад карнікаў для знішчэння вядучых прадстаўнікоў інтэлігэнцыі яўрэйскай абшчыны — педагогаў, мастакоў, дактароў, юрыстаў і музыкантаў. Быў складзены спіс, і 5 ліпеня 1941 года немцы і калабарацыяністы вывезлі за горад і забілі 80 чалавек — самых аўтарытэтных і ўтвораных членаў абшчыны, хто патэнцыйна мог арганізаваць ці ўзначаліць супраціўленне[6][7][8].

Для арганізацыі выканання ўказанняў нацыстаў у яўрэйскай абшчыне ў ліпені 1941 года ў Гродна быў створаны юдэнрат. У яго склад спачатку былі ўключаны 10 чалавек, а потым іх лік нацысты павялічылі да 24. На чале юдэнрата акупанты паставілі былога дырэктара гімназіі і выкладчыка школы «Тарбут» Давіда Браўэра (Brawer)[3][7][9].

У верасні 1941 года нацысты пачалі арганізаваць у Гродна 2 гета (прыкладна 2 км адно ад іншага), якія занялі плошчу каля 1,5 гектараў (вуліца Іерусалімская (сучасная вуліца Антонава) і раён вуліцы Вялікая Траецкая)[10]. Падзел на 2 гета быў зроблены немцамі з мэтай палегчыць сабе ў далейшым ужо запланаванае знішчэнне гродзенскіх яўрэяў: у гета № 1 сагналі кваліфікаваных рабочых, у гета № 2 — «непрадуктыўных» яўрэяў[8].

Гета № 1 было створана ў цэнтральнай частцы гораду, у «Старым горадзе», недалёка ад замка і вакол Вялікай сінагогі, — на вуліцах Скідзельскай[11], у раёне плошчы, а яго цэнтральны ўваход знаходзіўся з боку вуліцы Замкавай (пераназванай немцамі ў Burg Strasse). На плошчы менш паловы квадратнага кіламетру яно змясціла ў сябе 15 000 вязняў і праіснавала з лістапада 1941 года па сакавік 1943 года. Гета было акружана 2-хметровым плотам.

 
Немцы зганяюць яўрэяў Гродна ў гета. Лістапад 1941.

Гета № 2 было арганізавана за чыгуначнымі пуцямі ў раёне вуліцы Перэца[11] (былы прыгарадны раён Слабодка), побач са старымі казармамі побач плошчы. Гэтае гета займала большую плошчу, чым гета № 1, але яго жылыя будынкі былі ў значна больш горшым стане. Туды былі сагнаны 10 000 яўрэяў, якім далі толькі 6 гадзін, каб перасяліцца без выкарыстання транспартных сродкаў, у выніку тысячы яўрэяў у паніцы біліся ў вароты гета. Гета было акружана плотам уздоўж вуліцы Скідзельскай. Уваход у гета знаходзіўся на вуліцы Артылерыйскай (пераназванай немцамі ў Kremer Strasse). Гета № 2 было знішчана да мая 1943 года.

Да 1 лістапада 1941 года фарміраванне абаіх гета было завершана, і ўсе яўрэі гораду апынуліся ўсярэдзіне іх[11]. Начальнікам гета № 1 стаў Курт Уізэ (Kurt Wiese), гета № 2 — Ота Стрэблеў. Абодва любілі асабіста расстрэльваць яўрэяў, і паводле сведчанняў сведкаў вядома, што Уізэ два разы на дзень мяняў сваю адзежу, таму што яна змакала ад крыві[1][6][7][12].

Умовы ў гета правіць

Умовы жыцця ў Гродзенскім гета былі надзвычай цяжкія, зневажальныя і нялюдскія. Паводле сведчання выжылага Хаіма Шапіры: «Надзелі жоўтыя зоркі Давіда спераду і ззаду. Хадзілі толькі па праезнай частцы. Плявалі на нас, маглі забіць, калі немец зловіць. І палякі таксама здзекаваліся страшна. Мы былі людзі па-за законам. Хаджала, устанеш раніцаю, ідзеш і глядзіш — павешаныя на гаўбцах…» Аднак вязні гэтага гета галадалі адносна менш, чым у шматлікіх іншых гета, і былі забіты пазней, таму што гітлераўцы ўключылі Гродна ў склад Трэцяга рэйха — рэйхскамісарыяту Остланд («Усходнія землі»). Людзі, штодня рызыкуючы жыццём, прымудраліся змяняць рэчы і пажыткі на хоць нейкія прадукты[3][7].

У абодвух гета былі ўведзены хлебныя карткі, па якіх яўрэі атрымлівалі каля 200 грам хлеба ў дзень за невялікую плату. Юдэнрат часам, па спецыяльных выпадках, дастаўляў у гета трохі каніны. У склепе Вялікай сінагогі атрымалася стварыць запас бульбы, які таксама патроху размяркоўваўся юдэнратам сярод вязняў[4].

У першыя месяцы існавання гета забойства не былі прычынай смяротнасці вязняў — вялікая частка памерлых у гэты пачатковы перыяд існавання гета яўрэяў ці скончылі з сабою ад жаху безвыходнасці ці сканалі ад хваробы. Асабліва шмат памірала дзяцей, чый арганізм не вытрымліваў умоў існавання ў гета. Па словах выжылай вязніцы Франы Бройдэ: «Немцы дамагліся свае мэты. Фізічна і душэўна зламалі яўрэяў. Падпарадкавалі іх цалкам. Забралі маёмасць і здольнасць разважаць. Апатыя, стомленасць, безнадзейнасць, якія авалодалі яўрэямі, палегчылі немцам працэс знішчэння»[2].

Яўрэяў прымусілі жыць у настолькі страшнай цеснаце, што шматлікім няма дзе было легчы, і яны спалі седзячы. Па гэтым чынніку ў снежні 1941 года нацысты былі нават вымушаны перамясціць частку вязняў з гета № 1 у меней шчыльна заселенае гета № 2[3].

Знішчэнне гета правіць

Усяго за час існавання абаіх гета ў Гродна праз іх прайшло каля 42 000 яўрэяў, з якіх прыкладна 20 600 загінула[1][6][11].

Забойствы яўрэяў у самым горадзе адбываліся на тэрыторыі гарадской турмы, у доме па вуліцы Камінтэрна, фортэ № 2, у Вялікае сінагогі (там звычайна расстрэльвалі хворых і параненых яўрэяў[13]) і ў іншых месцах. Больш 1 000 вязняў былі расстраляныя на старых яўрэйскіх могілках. Акрамя растрэлаў і смерці ад збіванняў, яўрэі паміралі ад знясільваюча-забойнай працы, голаду і антысанітарыі, якая выклікала хваробы і эпідэміі[1][7].

 
Вялікая харальная сіынагога ў Гродне, падчас вайны знаходзілася на тэрыторыі Гродзенскага гета. Часта з’яўлялася месцам збору яўбрэяў перад адпраўкаю ў канцлагеры, таксама поруч яе расстрэльвалі вязняў гета.

1 лістапада 1942 года гітлераўцы пачалі адпраўляць яўрэяў з гета і найблізкіх мястэчкаў у перасыльны (транзітны) лагер Калбасіна[1][3][7], і з 2 лістапада 1942 года абодва гета былі акружаны і заблакаваны аховай. Большасць вязняў з лагеру Калбасіна далей былі адпраўлены ў вагонах для скаціны ў канцэнтрацыйныя лагеры Асвенцім і Трэблінка і загінулі там; першы транспарт з гродзенскімі яўрэямі прыбыў у Асвенцім 18 лістапада 1942 года[8].

Нямецкай грамадзянскай адміністрацыяй дакументальна зафіксавана, што да 1943 года з Гродна вывезлі 20 577 яўрэяў. Хтосьці з іх застаўся ў лагеры Калбасіна, хтосьці — у лагеры смерці ў Польшчы. У Шталаг-353 да восені 1942 года прыганялі толькі яўрэяў, а паводле некаторых звестак, у снежні 1942 года ў гэты лагер прывезлі каля 30 000 яўрэяў з мястэчкаў Беластоцкай акругі (Гродзенскай і Беластоцкай абласцей Беларусі), з якіх каля 27 000 чалавек на працягу тыдня вывезлі і забілі, а 3 000 перавялі ў Гродзенскае гета № 1 і знішчылі пазней[7].

12 лютага 1943 годзе начальнік гета № 1 Уізэ загадаў юдэнрату вылучыць 400 чалавек нібы для працы за межамі гета. 13 лютага адабраных людзей (сярод іх — усе мужчыны з гета) загналі ў Вялікую сінагогу, якія спрабавалі бегчы расстрэльвалі на месцы. Працаўнікоў юдэнрата і кваліфікаваных рабочых адлучылі і расстралялі; старшыню юдэнрата Бравера застрэліў асабіста Візэ. Пакінутых у жывых 2 500 чалавек гналі калонай з гета да чыгуначнай станцыі па вуліцы Брыгіцкай і павезлі ў лагер смерці Трэблінка (ад Гродна ўсяго 150—160 кіламетраў). Знішчыўшы ўвесь склад юдэнрата, гестапаўцы забілі начальніка яўрэйскай паліцыі гета Серабранскага[3][7].

Да 12 сакавіка 1943 года Гродзенскае гета было знішчана[11], нешматлікіх ацалелых вязняў вывезлі ў Беластоцкае гета (але яшчэ і ў маі 1943 года вылоўлівалі і забівалі асобных яўрэяў). Гродна, паводле нямецкіх данясенняў ад 13 сакавіка 1943 года, стала «юдэнфрай» — «вольнай ад яўрэяў», хоць на момант вызвалення Гоаодні 14 ліпеня 1944 года ў горадзе яшчэ былі жывыя ад 40 да 50 яўрэяў[4][7].

Брыгада беларусаў шукала каштоўнасці ва ўжо ліквідаваным гета, старанна выстукваючы сцены і падлогі. Вельмі шанаваліся знаходкі жывых яўрэяў — за кожнае выяўленае сховішча («маліну») немцы шчодра плацілі[2].

Яўрэяў, забітых у горадзе, хавалі ў прыгонных равах 12 фартоў Гродна і ў ярах. З мэтай утойвання слядоў злачынстваў, з вясны 1944 года нацысты сталі прымушаць пакінутых у жывых яўрэяў і ваеннапалонных маскіраваць месцы масавых забойстваў — разраўноўваць надмагільныя ўзгоркі, высаджваць на іх паверхні кветнікі і гародніны (так было зроблена ў двары турмы). На могільніках Гродна, Калбасіна, Ласосна, форта № 2 і ў іншых месцах цела забітых выкопвалі і спальвалі. Гарадская камісія садзейнічання ЧГК СССР у акце ад 26 чэрвеня 1945 года ўсталявала, што месцы масавых пахаванняў мелі памеры 2-6 м у шырыню і 50-100 м у даўжыню, а забітых укладвалі да сямі шэрагаў у глыбіню[1].

Выпадкі выратавання правіць

Шматлікія яўрэі беглі ў лясы, але, як правіла, партызаны-неяўрэі іх не прымалі. Па гэтай прычыне некаторыя з уцекачоў былі вымушаны з-за голаду і холада вярнуцца ў гета. Некаторым былым вязням гета атрымлівалася арганізаваць уласныя партызанскія атрады[8].

Біньямін Котлер перад канчатковай ліквідацыяй гета вывез жонку, дачку і яшчэ некалькі чалавек у бочцы з-пад экскрыментаў і схаваў іх на хрысціянскіх могілках, дзе яны больш за год хаваліся ў яме — і выжылі[2].

Супраціўленне правіць

Напачатку 1942 года ў Гродзенскім гета была створана арганізацыя супраціву[6]. У гета дзейнічала група інжынера па мянушцы «Кувадла», члены якой выраблялі самаробныя гранаты і бутэлькі Молатава — для самаабароны і перадачы партызанам[2]. Падпольшчыкамі была прадпрынятая няўдалая спроба ліквідаваць камендантаў гета[8].

Мноства сведкаў расказалі пра гераічны ўчынак Лянкі Прэнскай, якая перад пакараннем смерцю за спробу ўцёкаў з гета, ужо з завесаю на шыі, плюнула ў твар каменданту Віза і сказала яму: «Твой канец будзе горш»[2].

Вядомыя вязні правіць

Доктар Клінгер з Лодзі яшчэ да вайны стаў аўтарам кнігі «пра сексуальнае жыццё немцаў і іх скрыўленні». Немцы пазналі, што ён знаходзіцца ў гета № 2, знайшлі яго, шматкроць збівалі, аднак часова пакінулі ў жывых, вымусіўшы аказваць ім дапамогу пры венерычных захворваннях[2].

Памяць правіць

Да Катастрофы ў Гродна жылі больш за 30 000 яўрэяў, з іх выжылі каля 300 (да 16 ліпеня 1944 года ў горадзе былі жывыя толькі каля 200 яўрэяў, уключаючы і партызан[3][8]), вярнулася жыць у горад прыкладна 15 чалавек[2].

На магіле «ахвяр фашызму» ў 1965 годзе была абстаўлена стэла[1][14].

У 1991 годзе на вуліцы Замкавай, змешчанай падчас вайны на тэрыторыі аднаго з двух гета, усталявана мемарыяльная пліта ў памяць пра яўрэяў Гродна і найблізкіх населеных пунктаў, забітых нацыстамі і іх памочнікамі[6].

Гл. таксама правіць

Зноскі

  1. ↑ а б в г д е ё ж Леанід Смілавіцкі Гета Беларусі — прыклады генацыду (з кнігі «Катастрофа яўрэяў у Беларусі, 1941—1944 гг.»
  2. ↑ а б в г д е ё ж з і Б. Марраш. Геула ці спроба да ўцёкаў?
  3. ↑ а б в г д е ё ж з і І. Карпенка. Дзве гарадзенскія гісторыі
  4. ↑ а б в Гета ў Гародні (англ.)
  5. ↑ Перыяды акупацыі населеных пунктаў Беларусі
  6. ↑ а б в г д е Гродно — статья из Российской еврейской энциклопедии(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2022. Праверана 25 красавіка 2014.
  7. ↑ а б в г д е ё ж з і М. Бацвінне. Даследчык Халакоста на Гродзеншчыне. Да партрэту прафесара Якава Мараша. Архівавана 3 лістапада 2013.
  8. ↑ а б в г д е ё Інстытут Яд-Вашым. Энцыклапедыя Катастрофы. Гродна Архівавана 27 снежня 2013.
  9. ↑ Фатаграфія настаўнікаў «Тарбут» 1930-х гадоў. Давід Браўэр пяты справа ў сярэднім шэрагу.
  10. ↑ На факультэце гісторыі і сацыялогіі ГрДУ імя Янкі Купалы прайшлі мерапрыемствы, прысвечаныя Міжнароднаму дню памяці ахвяр Халакоста. Гродзенскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Янкі Купалы (22 кастрычніка 2012).(недаступная спасылка)
  11. ↑ а б в г д Даведнік пра месцы прымусовага ўтрымання грамадзянскага насельніцтва на акупаванай тэрыторыі Беларусі 1941-1944
  12. ↑ План гета ў Гародню Архівавана 11 мая 2013.
  13. ↑ У Гродна пачалася рэканструкцыя найстарой дзейснай сінагогі ў Еўропе Архівавана 18 кастрычніка 2011.
  14. ↑ Holocaust in Grodno Архівавана 3 сакавіка 2016.

Літаратура правіць

  • Мараш Я. Н. Гродненское гетто // Гродненская правда, 1990, 24, 30 октября, 1 ноября.
  • Мараш Я. Н., Плешевеня А. М. Гродненскае гета // Гродна ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—1945 гг.). Гродна, 1995
  • Мараш И. Немецко-фашистский оккупационный режим на Гродненщине в 1941—1944 гг. // Первые шаги в науку. Мн., 1969
  • The Beate Klarsfeld Foundation; «Ghetto and deportations to death camps», «Cologne and Bielefeld trials», Grodner Association of Israel, Ramat-Gan, 1989 (англ.)
  • Савоняко М. Я. Гродненское гетто // Веснік БДУ. 1992, N2, сер.3. с.21.
  • Памяць. Гродна. Мн., 1999
  • Памяць. Гродзенскі район. Мн.,1993
  • Евреи Гродно. Очерки истории и культуры. Гродно, 2000
  • Ботвинник М. Б. Памятники геноцида евреев Беларуси. Мн., 2000
  • Ицхак Арад. Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941—1944). Сборник документов и материалов, Иерусалим, издательство Яд ва-Шем, 1991, ISBN 965-308-010-5
  • Documents concerning the destruction of the Jews of Grodno by the Germans, 1941—1944, Tel-Aviv, 1993

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Гродзенскае_гета&oldid=4582790"