Гісторыя Грэнландыі
У цяперашні час 84% паверхні вострава занята ледавіком, што абмяжоўвае вобласць чалавечага засялення вузкімі прыбярэжнымі палосамі. Клімат арктычны.
Грэнландыя была невядомая еўрапейцам да адкрыцця ў X стагоддзе нарвежскімі вікінгамі, якія незадоўга да гэтага пасяліліся ў Ісландыі.
Арктычныя народы засялілі Грэнландыю задоўга да адкрыцця вострава еўрапейцамі, хаця перад прыбыццём вікінгаў востраў спусцеў — продкі сучасных інуітаў пачалі сяліцца на поўначы Грэнландыі толькі ў 13 ст.. Інуіты — адзіны народ, які бесперапынна засяляў Грэнландыю на працягу стагоддзяў; аднак у 18 ст. Данія, скарыстаўшыся прыярытэтам вікінгаў, абвясціла востраў сваім валоданнем і пачала яго каланізацыю. Падчас Другой сусветнай вайны Грэнландыя была дэ-факта аддзеленая ад каралеўства і зблізілася са Злучанымі Штатамі і Канадай. Пасля сканчэння вайны Данія вярнула сабе кантроль над востравам, аднак скасавала яго каланіяльны статус; Грэнландыя была абвешчаная інтэгральнай часткай Дацкага каралеўства, а ў 1979 годзе атрымала шырокую аўтаномію ва ўнутраных справах. Грэнландыя — адзінае дзяржаўнае ўтварэнне, якое выйшла са складу Еўрапейскага саюза, хоць і захоўвае статус асацыяванай дзяржавы.
Старажытнаэскімоскія культуры правіць
Гісторыя старажытнай Грэнландыі — гісторыя паўторных міграцый інуітаў з арктычных астравоў Паўночнай Амерыкі. Агульнай рысай усіх гэтых культур была неабходнасць выжывання ў надзвычай неспрыяльных умовах аддаленага краю Арктыкі на самой мяжы прыдатнага для чалавечага існавання арэала. Нават невялікія ваганні клімату ператваралі ледзь спрыяльныя ўмовы ў несумяшчальныя з чалавечым жыццём і прыводзілі да знікнення недастаткова прыстасаваных культур і спусташэння цэлых рэгіёнаў у выніку міграцый і вымірання.
Археолагі вылучаюць у Грэнландыі чатыры старажытнаэскімоскія культуры, якія існавалі на востраве, але тэрміны іх існавання вызначаюцца вельмі прыблізна:
- Сакакская культура: 2500 да н.э. – 800 да н.э. на поўдні Грэнландыі;
- Культура Індэпэндэнс I: 2400 да н.э. – 1300 да н.э. на поўначы Грэнландыі;
- Культура Індэпэндэнс II: 800 да н.э. – 1 да н.э. пераважна на поўначы Грэнландыі;
- Ранняя культура Дорсет, Дорсет I: 700 да н. э. – 200 н.э. на поўдні Грэнландыі.
- Позняя культура Дорсет: 800 - 1300 н. э.
Гэтыя культуры не былі ўнікальнымі для Грэнландыі. Як правіла, яны ўзнікалі і развіваліся на тэрыторыях арктычнай Канады і Аляскі задоўга да свайго пранікнення ў Грэнландыю, і маглі захоўвацца ў іншых месцах Арктыкі пасля іх знікнення з вострава.
Пасля заняпаду дорсецкай культуры востраў заставаўся незаселеным на працягу стагоддзяў. Носьбіты інуіцкай культуры Туле, продкі сучасных карэнных жыхароў Грэнландыі, пачалі пранікаць на поўнач астравы ў пачатку XIII стагоддзя.
Мясціны вікінгаў правіць
Каля 980 года вікінг Эрык Раўдыў (Руды) быў прысуджаны да трохгадовага выгнання з Ісландыі за забойства суседа. Ён вырашыў адплыць на захад і дабрацца да зямлі, якую ў яснае надвор'е можна ўбачыць з вяршыняў гор заходняй Ісландыі. Яна ляжала на адлегласці 280 км ад ісландскага берага; згодна з сагамі, раней, у 900-х гадах туды плаваў нарвежац Гунб'ерн. Эрык адплыў на захад у 982 годзе разам з сям'ёй, слугамі і быдлам, але плывучы лёд перашкодзіў яму высадзіцца на бераг; ён быў вымушаны абмінуць паўднёвую канечнасць вострава і высадзіўся ў месцы паблізу Юліянехоб (Какарток). На працягу трох гадоў свайго выгнання Эрык не сустрэў на востраве ніводнага чалавека, хоць падчас сваіх падарожжаў уздоўж узбярэжжа ён даходзіў да вострава Дыска, далёка на паўночны захад ад паўднёвай ускрайку Грэнландыі.
Па заканчэнні тэрміну свайго выгнання Эрык Руды ў 986 годзе вярнуўся ў Ісландыю і пачаў заахвочваць мясцовых вікінгаў да перасялення на новыя землі. Ён назваў востраў Грэнландыяй (нарв.: Grønland), якая літаральна значыць «Зялёная зямля». Вакол гэтай назвы дагэтуль вядуцца спрэчкі; адны лічаць, што ў тыя часы клімат у гэтых месцах дзякуючы сярэднявечнаму кліматычнаму оптымуму быў лагодны, і прыбярэжныя раёны паўднёва-захаду вострава сапраўды былі пакрытыя густой травяністай расліннасцю ; іншыя лічаць, што такое назва была абрана з адзінай мэтай — прыцягнуць да вострава больш пасяленцаў.
Згодна з сагам, Эрык Руды адплыў з Ісландыі з 25 караблямі, з якіх толькі 14 з 350 пасяленцамі дабраліся да Грэнландыі, і заснаваў на востраве першае еўрапейскае паселішча Eystribyggd (Усходняе паселішча). Сведчанні саг пацвярджаюцца вынікамі радыевугляроднага аналізу археалагічных знаходак, якія былі знойдзеныя на месцы ранейшага Браталіда (цяпер Касіярсук), рэзідэнцыі Эрыка Рудога паблізу сучаснага Нарсарсуаку, і датуюцца прыблізна 1000 годам н.э.
У перыяд свайго росквіту калонія налічвала ад 3000 да 5000 жыхароў, якія спачатку засялялі два паселішчы: Усходняе (Eystribyggd) на месцы сучаснага Какартока на паўднёвым канцы вострава, дзе знаходзіўся маёнтак Эрыка Рудога Братаглід, і Заходняе (Vestribyggd) на месцы сучаснага Готхаба. Тэрыторыя была падзелена паміж жыллём, якога вядома звыш 400. Гэта была досыць вялікая калонія (для параўнання, цяпер насельніцтва ўсёй Грэнландыі складае каля 56 000 чалавек). Яе эканамічнай асновай быў гандаль з Еўропай маржовымі біўнямі; таксама экспартаваліся пянька, аборкі, авечкі, скуры рагатай жывёлы і цюленяў; магчыма, таксама вывозілася вяленая рыба (траска), якая складае аснову эканомікі сучаснай Грэнландыі. У Грэнландыі зусім няма лясоў, і таму калонія цалкам залежала ад забеспячэння драўнінай, якая была асабліва патрэбна для суднабудаўніцтва, з Нарвегіі і Ісландыі. Таксама з Еўропы завозіліся жалезныя вырабы і некаторыя харчовыя прадукты. Гандлёвыя судны з Ісландыі штогод наведвалі калонію, часам застаючыся тут на зіму, радзей з'яўляліся нарвежскія караблі з кантынента.
У пачатку XI стагоддзя ў Грэнландыю пачатак пранікаць хрысціянства. Згодна з сагам, яго прынёс сюды Лейф Эрыксан, другі сын Эрыка Рудога, які наведаў Нарвегію і быў ператвораны ў хрысціянства нарвежскім каралём Олафам I, а затым быў пасланы назад у Грэнландыю з мэтай распаўсюджвання хрысціянства сярод мясцовых жыхароў. Вярнуўшыся ў Грэнландыю, Лэйф пачаў прапаведаваць хрысціянства і звярнуў у яго сваю маці, якая пабудавала першую на востраве царкву ў маёнтку Эрыка Рудога Братаглідзі. У 1126 годзе ў Грэнландыі было заснавана біскупства ў Гардары (сучасны Ігаліку), падпарадкаванае архібіскупу ў Нідаросе (сучасны Тронхейм) у Нарвегіі; археолагі знайшлі рэшткі пяці грэнландскіх цэркваў.
Грэнландцы рабілі экспедыцыі далей на захад, у выніку чаго імі задоўга да Калумба была адкрыта Паўночная Амерыка. Прыкладна ў 1000 годзе ўсе той жа Лейф Эрыксан з камандай з 35 чалавек адкрыў тры рэгіёны амерыканскага ўзбярэжжа: Хеллуланд (меркавана — паўвостраў Лабрадор), Маркланд (верагодна, Баффінава Зямля) і Вінланд, які атрымаў сваю назву за вялікую колькасць вінаградных лоз, якія там раслі (магчыма, гэта было ўзбярэжжа Ньюфаўндленда каля сучаснага мястэчка Ланс Медоўз). Там жа былі заснаваныя і некалькі паселішчаў. Скандынавы нават уступілі ў кантакт са «скралінгамі» — паўночнаамерыканскімі індзейцамі. Спачатку адносіны былі мірнымі, але праз некалькі гадоў сапсаваліся, і пастаянныя набегі скралінгаў вымусілі вікінгаў пакінуць свае паселішчы.
Заняпад першых калоній правіць
Грэнландская калонія была незалежнай рэспублікай да 1261 года, калі яе насельніцтва прысягнула на вернасць нарвежскаму каралю: у абмен на выплату падаткаў Нарвегія абавязвалася забяспечваць калонію неабходнымі матэрыяламі, штогод пасылаць да вострава гандлёвую экспедыцыю; нават пасля гэтага Грэнландыя працягвала карыстацца значнай унутранай аўтаноміяй і жыць па сваіх законах. У 1380 года Нарвегія ўвайшла ў асабістую унію з дацкім каралеўствам, стварыўшы аснову для дацкіх прэтэнзій на востраў у XVIII стагоддзі.
Пагаршэнне клімату, якое пачалося ў XIV стагоддзі, абцяжарыла сельскую гаспадарку і жывёлагадоўлю на востраве і спрыяла паскарэнню заняпаду грэнладскай калоніі. Эпідэмія чумы («Чорная смерць») у сярэдзіне XIV ст. спустошыла востраў, паменшыўшы яго насельніцтва напалову. Калі Нарвегія, разам з Ісландыяй і Грэнландыяй, увайшла ў склад Даніі, умовы пагоршылася яшчэ больш: цяпер востраў наведвалі толькі пірацкія караблі. Прыблізна ў 1350 годзе было пакінута Заходняе паселішча; гэтаму, магчыма, спрыяла з'яўленне ў гэтых месцах інуітаў — носьбітаў культуры Туле, якія ў 1379 годзе падышлі да ўскраін Усходняга Паселішча. У 1378 года ў было скасавана біскупства ў Гардары. Апошняе пісьмовае сведчанне пра грэнландскіх пасяленцаў — царкоўны запіс аб шлюбе — адносіцца да 1408 года; пачынаючы з гэтай даты, ніякіх прамых сведчанняў не існуе. Верагодна, скандынаўскія пасяленцы цалкам зніклі з вострава на працягу наступных 150 гадоў. Дацкія місіянеры, якія прыбылі ў Грэнландыю ў XVIII стагоддзі, спадзяючыся знайсці нашчадкаў ранейшых еўрапейскіх пасяленцаў, сустрэлі тут толькі інуітаў.
Існуюць шмат тэорый адносна прычын знікнення нарвежскіх паселішчаў у Грэнландыі. Джарэд Дайманд, аўтар кнігі «Калапс: Чаму адны грамадства выжываюць, а іншыя паміраюць», пералічвае пяць фактараў, якія маглі спрыяць знікненню грэнладскаяй калоніі: пагаршэнне навакольнага асяроддзя, кліматычныя змены, варажнеча з суседнімі народамі, ізаляцыя ад Еўропы, няздольнасць да адаптацыі. Вывучэнню гэтых фактараў прысвечана вялікая колькасць навуковых даследаванняў і публікацый.
Пагаршэнне навакольнага асяроддзя правіць
Расліннасць на Грэнландыі тундравага тыпу, складаецца пераважна з асакі, пушыцы і лішайнікаў; дрэвы амаль цалкам адсутнічаюць, за выключэннем карлікавай бярозы, вярбы і алешыны, якія растуць у некаторых месцах. Тут вельмі мала ўрадлівых глеб, якія, з-за адсутнасці лясоў, церпяць ад эрозіі; да таго ж кароткае і халоднае лета робіць земляробства практычна немагчымым, таму нарвежскія пасяленцы былі вымушаны займацца ў асноўным жывёлагадоўляй. Празмерная эксплуатацыя пашы ў надзвычай адчувальным тундравым асяроддзі з нестабільнымі глебамі магла ўзмацніць эрозію, прывесці да пагаршэння паш і падзення іх прадуктыўнасці.
Кліматычныя змены правіць
Вынікі свідравання ледавіковага лёду дазваляюць даведацца пра кліматычнае становішча ў Грэнландыі на працягу стагоддзяў. Яны паказваюць, што падчас сярэднявечнага кліматычнага оптымуму сапраўды назіралася некаторае змякчэнне мясцовага клімату з 800 па 1200 гг., аднак у пачатку XIV стагоддзя пачалося пахаладанне; «малы ледавіковы перыяд» дасягнуў свайго піку ў Грэнландыі прыблізна ў 1420-х гадах. Ніжнія пласты сметнікаў паблізу самых старых нарвежскіх паселішчаў утрымліваюць значна больш костак авечак і коз, чым свінняў і буйнога ската; аднак у адкладах сярэдзіны XIV ст. каля багатага жытла знаходзяць толькі косткі буйной рагатай жывёлы і аленяў, а каля бедных — цюленевыя косткі. Версія аб заняпадзе жывёлагадоўлі ў выніку пахаладання і змены ў харчаванні грэнландскіх вікінгаў пацвярджаецца таксама даследаваннямі шкілетаў з могілак паблізу нарвежскіх паселішчаў.
Варожасць з суседзямі правіць
Падчас заснавання нарвежскіх паселішчаў Грэнландыя была цалкам незаселеная, але пазней вікінгі былі вымушаныя ўвайсці ў кантакт з інуітамі. Інуіты культуры Туле пачалі прыбываць у Грэнландыю з вострава Элсмір у канцы XII – пачатку XIII ст. Даследчыкам вядома, што вікінгі называлі інуітаў, як і першабытнікаў Вінланда, скрэлінгамі (нарв.: skræling, гэта значыць «нягоднік»). «Ісландскія Аналы» — адна з нешматлікіх крыніц, якія сведчаць аб існаванні кантактаў паміж нарвежцамі і інуітамі. У іх распавядаецца аб нападзе інуітаў на нарвежцаў, падчас якога васямнаццаць нарвежцаў загінулі, а двое дзяцей было захоплена ў палон. Існуюць археалагічныя сведчанні таго, што інуіты вялі з нарвежцамі гандаль, бо пры раскопках інуіцкіх стаянак знаходзяць шмат вырабаў нарвежскай працы; аднак нарвежцы, відаць, не вельмі цікавіліся інуітамі, па меншай меры, знаходкі інуіцкіх артэфактаў у паселішчах вікінгаў невядомыя. Нарвежцы таксама не перанялі ад інуітаў тэхналогію будаўніцтва каякаў і прыёмы палявання на кольчатую нерпу. У цэлым, як лічыцца, адносіны нарвежцаў з інуітамі былі дастаткова варожыя. З археалагічных сведчанняў вядома, што да 1300 года зімовыя стаянкі інуітаў існавалі ўжо па берагах фіёрдаў каля Заходняга паселішча. Дзесьці паміж 1325 і 1350 гг. нарвежцы цалкам пакінулі Заходняе паселішча і яго наваколлі, магчыма, з-за няўдалага супрацьстаяння нападам інуітаў.
Кірсця Сівер у сваёй кнізе «Замарожаны водгалас» спрабуе давесці, што грэнландцы мелі значна больш моцнае здароўе і сілкаваліся лепш, чым лічылася, і таму адмаўляе версію пра выміранне грэнладскай калоніі ад голаду. Больш верагодна, сцвярджае ён, што калонія загінула ў выніку нападу індзейцаў, піратаў або еўрапейскай ваеннай экспедыцыі, аб якой гісторыя не захавала звестак; таксама верагодна перасяленне грэнландцаў назад у Ісландыю або ў Вінланд у пошуках больш спрыяльнага дома.
Кантакты з Еўропай правіць
Пры спакойным зімовым надвор'і карабель адольваў 1400-кіламетровы шлях ад Ісландыі да поўдня Грэнландыі за два тыдні. Грэнландцы мусілі падтрымліваць сувязь з Ісландыяй і Нарвегіяй, каб гандляваць з імі. Грэнландцы не маглі самі будаваць караблі, бо не мелі лесу, і залежалі ад паставак ісландскіх купцоў і ад экспедыцый за драўнінай да Вінланду. Сагі апавядаюць пра ісландскіх купцоў, якія плавалі гандляваць у Грэнландыю, але гандаль знаходзіўся ў руках уладальнікаў вялікіх маёнткаў. Менавіта яны гандлявалі з купцамі, а затым перапрадавалі тавары дробным землеўладальнікам. Асноўным артыкулам грэнладскага экспарту былі маржовыя біўні. У Еўропе яны выкарыстоўваліся ў дэкаратыўным мастацтве як замена слановай косткі, гандаль якой прыйшоў у заняпад падчас варожасці з ісламскім светам у эпоху крыжовых паходаў. Лічыцца верагодным, што ў выніку паляпшэння адносін Еўропы з краінамі ісламу і з пачаткам транссахарскага караваннага гандлю слановай косткай попыт на маржовыя біўні значна ўпаў, і гэта магло быць прычынай страты цікавасці купцоў да Грэнландыі, скарачэння кантактаў і канчатковага заняпаду нарвежскай калоніі на востраве.
Урэшце, культурны ўплыў хрысціянскай Еўропы адчуваўся ў Грэнландыі досыць добра. У 1921 годзе дацкі гісторык Паўль Норланд адкапаў пахаванне вікінгаў на царкоўным могілках паблізу Усходняга паселішча. Целы былі апрануты ў еўрапейскае сярэднявечнае адзенне XV стагоддзя і не мелі прыкмет недаядання або генетычнага выраджэння. Большасць пахаваных мела на шыях распяцце і складзеныя ў малітоўным жэсце рукі.
З запісаў папскіх архіваў вядома, што ў 1345 годзе грэнландцы былі вызваленыя ад выплаты царкоўнай дзесяціны з-за таго, што калонія сур'ёзна цярпела ад беднасці.
Апошнім суднам, якое наведала Грэнландыю дзесьці ў 1510-х гадах, быў ісландскі карабель, які аднесла штормам на захад.
Літаратура правіць
- Gustav Storm: Islandske Annaler indtil 1578. Christiania 1888. Neudruck Oslo 1977, ISBN 82-7061-192-1