Ёркі

Ёркі, Ёркская дынастыя (англ.: House of York) — каралеўская дынастыя, галіна Плантагенетаў, якая прыйшла да ўлады ў Англіі падчас вайны Пунсовай і Белай ружы і кіравала з 1461 па 1485 год (з перапынкам у 1470—1471 гадах). Эмблемай Ёркаў была белая ружа.

Ёркі англ.: House of York
Белая ружа Ёркаў
Краіна	Англія
Тытулы	герцаг Ёркскі, кароль Англіі
Заснавальнік	Эдмунд Лэнглі
Апошні кіраўнік	Рычард III
Цяперашні глава	Фрэнсіс Фіцхерберт
Год заснавання	1385
Спыненне роду	1499 (па мужчынскай лініі)

Паходжанне. Правы на прастол Морцімераў

Па мужчынскай лініі Ёркі былі нашчадкамі чацвёртага сына Эдуарда III, Эдмунда Лэнглі, герцага Ёркскага (адсюль назва), па жаночай — другога, Лаянела Антверпа, герцага Кларэнса. З прычыны таго, што англійскія законы пераходу ў спадчыну прастола прадугледжваюць пераход кароны па жаночай лініі, Ёркі сцвярджалі, што іх дынастычныя правы большыя, чым у Ланкастэраў, якія кіравалі з 1399 года дзякуючы дзяржаўнаму перавароту і паходзілі ад трэцяга сына Эдуарда III — Джона Гонта. Сапраўды, з 1385 па 1399 год нашчадкі Лаянела — Роджэр і Эдмунд Морцімеры, графы Марч — былі спадчыннікамі бяздзетнага караля Рычарда II. Пры жыцці Генрыха IV, які зрынуў Рычарда II, Эдмунд Морцімер знаходзіўся пад вартай і быў вызвалены толькі пасля смерці караля ў 1413 годзе.

Эдмунд Лэнглі (памёр у 1402 годзе) меў двух сыноў — Эдуарда, 2-га герцага Ёркскага, які быў бяздзетным, і Рычарда, графа Кембрыджа, які быў у шлюбе з Ганнай Морцімер, праўнучкай Лаянела Кларэнса і сястры Эдмунда Морцімера, і меў ад яе сына Рычарда (нар. 1411). У жніўні 1415 года ў Саўтгемптане, перад адпраўленнем караля Генрыха V у Францыю, граф Кембрыдж узначаліў змову супраць караля, збіраючыся ўзвесці на прастол брата сваёй жонкі графа Марча. Змова была раскрыта (паводле некаторых даных, самім Марчем), а граф Кембрыдж пазбаўлены тытулаў і пакараны смерцю. Праз два месяцы, у кастрычніку 1415 года, яго старэйшы брат герцаг Ёркскі загінуў у бітве пры Азенкуры. Спадчыннікам герцагства Ёркскага стаў сын Кембрыджа, 4-гадовы Рычард, які атрымаў тытул герцага Ёркскага не адразу пасля гібелі дзядзькі (з прычыны таго, што яго бацька быў абвешчаны здраднікам), а праз некаторы час.

Ёркі ўспадкоўваюць прэтэнзіі Морцімераў

У 1425 годзе Рычард Ёркскі атрымаў у спадчыну тытул графа Марч і вялікія ўладанні ад свайго дзядзькі па маці Эдмунда Морцімера, які быў старэйшым сярод нашчадкаў Эдуарда III; з гэтага часу Ёркі сталі патэнцыйнымі прэтэндэнтамі на карону. У 1455 годзе, скарыстаўшыся псіхічнай хваробай ланкастэрскага караля Генрыха VI і няўдачамі ў Стагадовай вайне, Рычард Ёркскі абвясціў пра свае правы на прастол. З гэтага пачалася вайна Пунсовай і Белай ружы.

Вайна

Пасля першых перамог (бітва пры Сент-Олбансе, 1455) Рычард Ёркскі быў прызнаны пераемнікам Генрыха VI (у абыход сына апошняга), але частка прыхільнікаў Ланкастэраў не прызнала гэтага рашэння і працягнула барацьбу. У 1460 годзе Рычард быў забіты ў бітве пры Уэйкфілдзе, але, нягледзячы на гэта, поспех у вайне перайшоў на бок Ёркаў, чаму спрыяў магутны Рычард Невіл, 16-ы граф Уорык («Стваральнік каралёў»).

Ёркі ва ўладзе

Першым каранаваным прадстаўніком дынастыі стаў старэйшы сын Рычарда, Эдуард IV, граф Марч, які зрынуў (1461) Генрыха VI і ў тым жа годзе фактычна знішчыў ланкастэрскую армію ў бітве пры Таўтане. У 1470 годзе граф Уорык змяніў Ёркам, і Генрых VI пры яго дапамозе быў ізноў абвешчаны каралём, але пасля кароткай рэстаўрацыі (1470—1471) зрынуты і забіты ў Таўэры; у тым жа годзе ў бітве пры Т'юксберы загінуў апошні Ланкастэр, сын Генрыха Эдуард, прынц Уэльскі, а ў бітве пры Барнеце быў забіты і Уорык. Пасля гэтага гегемоніі Ёркаў, якая узначальвалася Эдуардам IV, доўгі час нічога не пагражала.

Пасля смерці Эдуарда IV (1483) на трон узышоў яго малалетні сын Эдуард V. Рэгентам (лордам-пратэктарам каралеўства) пры ім стаў Рычард, герцаг Глостэр, будучы кароль Рычард III. Эдуард валадарыў усяго тры месяцы і быў зрынуты на падставе таго, што шлюб яго бацькоў быў незаконным; герцаг Глостэрскі быў абвешчаны каралём. Далейшы лёс малалетніх Эдуарда V і яго малодшага брата Рычарда, герцага Ёркскага, невядомы, відаць, яны былі забіты ў Таўэры.

Рычард III, апошні Ёрк на англійскім троне, кіраваў два гады, пасля чаго загінуў у бітве пры Босварце (1485) з Генрыхам Цюдарам, графам Рычмандам, які стаў каралём пад імем Генрыха VII. Генрых VII, які прэтэндаваў на прастол як нашчадак Ланкастэраў (па пазашлюбнай лініі), ажаніўся з дачкой Эдуарда IV Елізавеце Ёркскай. Цюдараўская прапаганда прадставіла гэты шлюб як канчатковае прымірэнне і аб'яднанне дзвюх дамоў.

Нашчадкі Ёркаў

Аднак апошні Ёрк па прамой мужчынскай лініі (ён жа апошні Плантагенет) тады яшчэ быў жывы і дажыў да 1499 года — гэта быў Эдуард Плантагенет, 17-ы граф Уорык, сын пакаранага смерцю ў 1478 годзе Джорджа Плантагенета, герцага Кларэнса, брата Эдуарда IV і Рычарда III. Ён быў пакараны смерцю Генрыхам VII пасля спробы ўцячы з Таўэра. Яго сястра, Маргарэт Поўл, графіня Солсберы, была пакарана смерцю ўжо Генрыхам VIII у 1541 годзе (калі ёй было 68 гадоў) па сфабрыкаваным абвінавачванні. За Ёркаў выдавалі сябе самазванцы Ламберт Сімнел і Перкін Уорбек. У 1525 годзе апошні іаркісцкі прэтэндэнт на прастол (па жаночай лініі) — сын сястры Эдуарда IV эмігрант Рычард дэ ла Поль — загінуў у бітве пры Павіі, дзе ваяваў на боку французаў; яго малодшы брат Уільям, які не прэтэндаваў на карону, памёр у Таўэры ў 1539 годзе.

Аднак, нягледзячы на спробы Цюдараў вынішчыць астатнія галіны Ёркаў, некаторыя нашчадкі дынастыі па жаночай лініі перажылі іх тэрор, і іх спадчыннікі жывуць і ў наш час. Гэта графы Лоўдаўны (жывуць у Аўстраліі) і бароны Стафарды, якія з'яўляюцца нашчадкамі Маргарыты дэ ла Поль.

Літаратура

• Crawford, Anne. Yorkists: The History of a Dynasty. — Hambledon & London, 2007. — ISBN 1-85285-351-4.

Спасылкі

• Артыкул «House of York» у Энцыклапедыі Брытаніка (англ.)
• Генеалагічнае дрэва Ёркаў на сайце Wars of the Roses Архівавана 28 красавіка 2009. (англ.)
• Ёркі на афіцыйным сайце Брытанскай манархіі (англ.)
• Бібліяграфія кніг пра прадстаўнікоў Ёркскай дынастыі (англ.)