Канстытуцыйны крызіс у Расіі (1993)

Канстытуцыйны крызіс у Расіі (таксама вядомы як Разгон З’езда народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, «Расстрэл Белага дома», «Расстрэл Дома Саветаў», «Кастрычніцкае паўстанне 1993 года», «Кастрычніцкі путч», «Ельцынскі пераварот 1993 года») — унутрыпалітычны канфлікт у Расійскай Федэрацыі 21 верасня—4 кастрычніка 1993 года. Адбыўся з прычыны канстытуцыйнага крызісу, які развіваўся з 1992 года. Вынікам супрацьстаяння стала гвалтоўнае спыненне дзеяння ў Расіі савецкай мадэлі ўлады, якая існавала з 1917 года. Працэс суправаджаўся ўзброенымі сутыкненнямі на вуліцах Масквы і няўзгодненымі дзеяннямі войскаў, у ходзе якіх загінулі не менш за 157 чалавек і 384 былі параненыя (з іх 3 і 4 кастрычніка — 124 чалавекі, 348 параненых).

Канстытуцыйны крызіс у Расіі
Згарэлы Белы дом
Дата	21 верасня — 4 кастрычніка 1993 года
Месца	Масква, Расія
Вынік	Перамога прэзідэнта Ельцына, ліквідацыя пасады віцэ-прэзідэнта, роспуск З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, спыненне дзейнасці Саветаў народных дэпутатаў. Усталяванне прэзідэнцкай рэспублікі як формы кіравання ў Расіі наўзамен савецкай рэспублікі.
Праціўнікі
Прэзідэнт Расіі Савет міністраў Расіі Адміністрацыя прэзідента Расіі Прыхільнікі прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Б. М. Ельцына: Дэмакратычная Расія Жывое кальцо Жнівень-91 Грамадска-патрыятычнае аб’яднанне добраахвотнікаў — абаронцаў Белага дома ў жніўні 1991 года ў падтрымку дэмакратычных рэформаў «Атрад „Расія“» Дэмакратычны саюз Саюз ветэранаў Афганістана Таманская дывізія Кантэміраўская дывізія 119-ы гвардзейскі парашутна-дэсантны полк Асобная мотастралковая дывізія асаблівага прызначэння ім. Дзяржынскага 1-ы атрад спецыяльнага прызначэння ўнутраных войск «Віцязь» З’езд народных дэпутатаў Расіі Вярхоўны Савет Расіі Віцэ-прэзідэнт Расіі Прыхільнікі Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі і З’езду народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі, у тым ліку: ФНВ РНА Працоўная Расія іншыя
Камандуючыя
Барыс Ельцын Віктар Чарнамырдзін Ягор Гайдар Павел Грачоў Віктар Ерын Валерый Яўневіч Аляксандр Каржакоў Анатоль Кулікоў Барыс Палякоў Сяргей Лысюк Мікалай Галушка Аляксандр Руцкой Руслан Хасбулатаў Аляксандр Баркашоў Уладзіслаў Ачалаў Станіслаў Церэхаў Альберт Макашоў Віктар Анпілаў Віктар Бараннікаў Андрэй Дунаеў
Агульныя страты
124 загінулых за 3—4 кастрычніка (афіцыйныя звесткі)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Крызіс стаў наступствам супрацьстаяння дзвюх палітычных сіл: з аднаго боку — прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Барыса Ельцына (гл. Усерасійскі рэферэндум 25 красавіка 1993 года), урада, які ўзначальваўся Віктарам Чарнамырдзіным, часткі народных дэпутатаў і членаў Вярхоўнага Савета — прыхільнікаў прэзідэнта, а з іншага боку — праціўнікаў сацыяльна-эканамічнай палітыкі прэзідэнта і ўрада: віцэ-прэзідэнта Аляксандра Руцкога, асноўнай часткі народных дэпутатаў і членаў Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі на чале з Русланам Хасбулатавым, большасць у якім складаў блок «Расійскае адзінства», у які ўваходзілі прадстаўнікі КПРФ, фракцыі «Айчына» (радыкальныя камуністы, адстаўныя вайскоўцы і дэпутаты сацыялістычнай арыентацыі), «Аграрны саюз», дэпутацкай групы «Расія», якая кантралявалася ініцыятарам аб’яднання камуністычных і нацыяналістычных партый Сяргеем Бабурыным.

Падзеі пачаліся 21 верасня з выдання прэзідэнтам Барысам Ельцыным указа № 1400 аб роспуску З’езда народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета, чым была парушаная Канстытуцыя. Адразу пасля выдання гэтага ўказа Ельцын дэ-юрэ быў аўтаматычна адхілены ад пасады прэзідэнта ў адпаведнасці з артыкулам 121.6 канстытуцыі. У той жа дзень сабраўся Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які здзяйсняў кантроль за выкананнем канстытуцыі. Ён канстатаваў гэты юрыдычны факт. З’езд народных дэпутатаў пацвердзіў гэтае рашэнне і ацаніў дзеянні прэзідэнта як дзяржаўны пераварот. Аднак Барыс Ельцын de facto працягваў выконваць паўнамоцтвы прэзідэнта Расіі. 4 кастрычніка З’езд і Вярхоўны Савет былі разагнаныя з прымяненнем зброі і бранятэхнікі.

Істотную ролю ў трагічнай развязцы адыгралі асабістыя амбіцыі старшыні Вярхоўнага Савета Руслана Хасбулатава, якія выявіліся ў яго нежаданні заключаць кампрамісныя пагадненні з адміністрацыяй Барыса Ельцына ў ходзе канфлікту, а таксама самога Барыса Ельцына, які пасля падпісання ўказа № 1400 адмаўляўся напрамую размаўляць з Хасбулатавым нават тэлефонам.

Паводле высноў камісіі Дзяржаўнай Думы, значную ролю ў абвастрэнні абстаноўкі адыгралі дзеянні супрацоўнікаў маскоўскай міліцыі па разгоне мітынгаў і маніфестацый у падтрымку Вярхоўнага Савета і затрыманню іх актыўных удзельнікаў у перыяд з 27 верасня па 2 кастрычніка 1993 года, што ў некаторых выпадках набывала характар масавага збіцця маніфестантаў з прымяненнем спецсродкаў.

З 1 кастрычніка пры пасярэдніцтве патрыярха Алексія II пад эгідай РПЦ праводзіліся перамовы супрацьлеглых бакоў, на якіх прапаноўвалася выпрацаваць «нулявы варыянт» — адначасовыя перавыбары прэзідэнта і народных дэпутатаў. Працяг гэтых перамоў, прызначаны на 16:00 3 кастрычніка, не адбыўся з-за распачатых у Маскве масавых беспарадкаў, узброенага нападу групы абаронцаў Вярхоўнага Савета на чале з Альбертам Макашовым па прызыву в. а. прэзідэнта Аляксандра Руцкога на будынак мэрыі і ад’езду групы ўзброеных прыхільнікаў Вярхоўнага Савета на сагнаных вайсковых грузавіках да тэлецэнтра «Астанкіна».

Меркаванні аб пазіцыі Канстытуцыйнага суда Расійскай Федэрацыі з В. Д. Зоркіным на чале разыходзяцца: на думку саміх суддзяў і прыхільнікаў З’езду, ён захоўваў нейтралітэт; на думку прыхільнікаў Ельцына — удзельнічаў на баку З’езду.

Расследаванне падзей не было завершана, следчая група была распушчаная пасля таго, як у лютым 1994 года Дзяржаўная Дума Расійскай Федэрацыі прыняла рашэнне аб амністыі для асоб, якія ўдзельнічалі ў падзеях 21 верасня—4 кастрычніка 1993 года, звязаных з выданнем Указа № 1400, і супрацьдзейнічалі яго рэалізацыі, незалежна ад кваліфікацыі дзеянняў паводле артыкулаў КК РСФСР. У выніку грамадства да гэтага часу не мае адназначных адказаў на шэраг ключавых пытанняў пра тыя трагічныя падзеі — у прыватнасці, аб ролі палітычных лідараў, якія выступалі як на адным, так і на другім баку, аб прыналежнасці снайпераў, стралкоў па мірным грамадзянам і супрацоўнікам міліцыі, дзеяннях правакатараў, пра тое, хто вінаваты ў трагічнай развязцы. Маюцца толькі версіі ўдзельнікаў і відавочцаў падзей, следчага распушчанай следчай групы, публіцыстаў і камісіі Дзярждумы РФ, якую ўзначальвае камуністка Таццяна Астраханкіна, якая прыехала ў Маскву са Ржэва ў канцы верасня 1993 года для абароны Дома Саветаў, якую таварышы па партыі, у прыватнасці Аляксей Падбярозкін, называлі «артадоксам».

У адпаведнасці з новай Канстытуцыяй, прынятай усенародным галасаваннем 12 снежня 1993 года і дзеючай з некаторымі зменамі да цяперашняга часу, прэзідэнт Расійскай Федэрацыі атрымаў істотна больш шырокія паўнамоцтвы, чым па Канстытуцыі 1978 года (са зменамі 1989—1992 гадоў). Пасада віцэ-прэзідэнта РФ была ліквідаваная.

Сутнасць канфлікту

Спасылаючыся на немагчымасць працягу супрацоўніцтва з заканадаўчай уладай, якая стала, на думку прэзідэнта Барыса Ельцына, ва ўмовах эканамічнага крызісу перашкодай на шляху эканамічных рэформ, і ператварэнне Вярхоўнага савета ў «штаб неканструктыўнай апазіцыі», які займаецца палітычнай барацьбой, ім быў прагалошаны ўказ № 1400 «Аб паэтапнай канстытуцыйнай рэформе ў Расійскай Федэрацыі», які прадпісваў вышэйшаму органу дзяржаўнай улады Расійскай Федэрацыі — З’езду народных дэпутатаў, а таксама пастаянна дзеючаму заканадаўчаму органу — Вярхоўнаму Савету спыніць сваю дзейнасць. Прэзідэнт прапанаваў дэпутатам вярнуцца на працу ў тыя ўстановы, дзе яны працавалі да свайго абрання, і прыняць удзел у выбарах у новы заканадаўчы орган — Федэральны сход.

Канстытуцыйны суд Расійскай Федэрацыі сабраўся на экстраннае пасяджэнне і прыйшоў да высновы, што дадзены ўказ у дванаццаці месцах парушае расійскую Канстытуцыю і з’яўляецца падставай для правядзення ў дачыненні да прэзідэнта Ельцына працэдуры імпічменту згодна з артыкулам 121.10 канстытуцыі або для неадкладнага спынення яго паўнамоцтваў з моманту падпісання ўказа № 1400 згодна з артыкулам 121.6 канстытуцыі. Вярхоўны Савет і З’езд народных дэпутатаў адмовіліся падпарадкавацца дадзенаму ўказу прэзідэнта, кваліфікавалі яго дзеянні як дзяржаўны пераварот і на падставе артыкулаў 121.6 і 121.11 канстытуцыі канстатавалі спыненне паўнамоцтваў прэзідэнта Ельцына з моманту выдання ўказа № 1400 і пераход іх да віцэ-прэзідэнта Руцкога. Да гэтага, вясной 1993 года, З’езд ужо прадпрымаў некалькі спробаў абвясціць імпічмент, аднак у той час яны яшчэ не знайшлі дастатковай падтрымкі. З’езд народных дэпутатаў таксама ініцыяваў рэферэндум, які прадэманстраваў давер большасці грамадзян прэзідэнту Расійскай Федэрацыі Барысу Ельцыну.

Вярхоўным Саветам было прынята рашэнне аб датэрміновым скліканні X Надзвычайнага З’езду народных дэпутатаў (раней ён быў запланаваны на 17 лістапада 1993 года)). Часцям міліцыі (генерал-лейтэнант міліцыі В. Панкратаў), якія падпарадкаваліся Барысу Ельцыну і мэру Масквы Юрыю Лужкову, быў аддадзены загад аб блакадзе Дома Саветаў.

Абарону Дома Саветаў узначалілі в. а. прэзідэнта Расіі Аляксандр Руцкой, старшыня Вярхоўнага Савета Руслан Хасбулатаў і прызначаныя Руцкім міністр абароны Уладзіслаў Ачалаў і яго намеснік Альберт Макашоў.

1 кастрычніка была зроблена спроба мірных перамоў пры пасярэдніцтве Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі Алексія II, у ходзе якіх у ноч на 2 кастрычніка было падпісана пагадненне — пратакол № 1 паміж кіраўнікамі палат Вярхоўнага Савета з аднаго боку і прадстаўнікамі вернага Ельцыну ўрада і яго адміністрацыі — з другога — аб правядзенні ўліку і здачы на захоўванне ўсёй зброі, які знаходзіўся ў тым ліку і ў руках у выпадковых асоб, якія абаранялі Дом Саветаў. Пасля падпісання пратакола № 1 у будынак была пададзена электрычнасць і прапушчаны некалькі сотняў журналістаў, прапускны рэжым стаў не такі жорсткі, быў забяспечаны свабодны выхад для ўсіх жадаючых. Аднак пасля ўмяшання старшыні Вярхоўнага Савета Руслана Хасбулатава, які кіраваўся, на погляд аналітыкаў, асабістымі амбіцыямі, каля паўдня 2 кастрычніка з’езд народных дэпутатаў дэнансаваў гэтае пагадненне і перамовы былі спыненыя.

3 кастрычніка, пасля шматлікіх вулічных сутыкненняў з падраздзяленнямі АМАПу, міліцыі і ўнутраных войскаў, дэманстранты-прыхільнікі Вярхоўнага Савета прарвалі блакаду з супрацоўнікаў праваахоўных органаў ля Дома Саветаў. Затым па загадзе Руцкога пад непасрэдным кіраўніцтвам прызначанага ім намесніка міністра абароны генерал-палкоўніка Альберта Макашова захапілі будынак маскоўскай мэрыі (былы будынак СЭУ, з вокнаў якога абстрэльваліся дэманстранты). Захоп мэрыі прайшоў без ахвяр сярод нападнікаў. Ля аднаго з будынкаў тэлецэнтра Астанкіна — АСК-3 абаронцы Вярхоўнага Савета пасля двухгадзіннага мітынгу перайшлі да рашучых дзеянняў: уваход у будынак быў праламаны ваеннымі грузавікамі. Затым, не прымяняючы зброю, Макашоў і яго ахова ўвайшлі ў гэты будынак з мэтай правесці перамовы аб прадастаўленні эфіру. Калі спецназ навёў на Макашова лазерны прыцэл, ён разам з аховай пакінуў будынак тэлецэнтра. Стрэлам з АСК-3 быў паранены ахоўнік Макашова. Пасля чаго, паводле версіі следчай групы Генеральнай пракуратуры Расійскай Федэрацыі, ля праламаных дзвярэй АСК-3 адбыўся выбух, памылкова прыняты за стрэл з гранатамёта, а паводле версіі камандзіра спецназа «Віцязь» — прыхільнікамі Вярхоўнага Савета сапраўды быў зроблены стрэл з гранатамёта, у выніку якога загінуў адзін з абаронцаў будынка, спецназавец Сітнікаў. Пасля гібелі спецназаўца байцы падраздзяленняў МУС, верныя Ельцыну, адкрылі па дэманстрантах агонь на паражэнне. У 2005 годзе тэлеканал НТВ паказаў відэазапіс, з якога вынікае, што выбух ля ўваходу АСК-3 адбыўся пасля таго, як быў зроблены стрэл з гранатамёта з супрацьлеглага будынка тэлецэнтра — АСК-1, які кантраляваўся ўнутранымі войскамі і куды прыхільнікі З’езду і парламента не пранікалі.

4 кастрычніка ў выніку штурму і танкавага абстрэлу Белы дом быў узяты пад кантроль войскамі. У ходзе падзей 3-4 кастрычніка загінулі, паводле матэрыялаў следства, 123 чалавекі і 384 былі параненыя. Перастала існаваць сістэма Саветаў, радыкальна змянілася сістэма ўлады ў Расіі: замест савецкай на перыяд да прыняцця канстытуцыі была ўсталяваная прэзідэнцкая рэспубліка, пасля ўступлення ў сілу новай канстытуцыі — прэзідэнцка-парламенцкая. У 1994 годзе арыштаваныя ўдзельнікі кастрычніцкіх падзей былі амніставаныя Дзяржаўнай Думай Федэральнага Сходу Расійскай Федэрацыі, хоць ніводны з іх не быў асуджаны.

Аргументы прэзідэнта Ельцына

У сваім тэлевізійным звароце да грамадзян Расіі 21 верасня 1993 года Барыс Ельцын так аргументаваў падпісанне ўказа № 1400:

Ужо больш за год робяцца спробы знайсці кампраміс з дэпутацкім корпусам, з Вярхоўным Саветам. Расіяне добра ведаюць, колькі крокаў насустрач рабілася з майго боку на апошніх з’ездах і паміж імі. (…) Апошнія дні канчаткова разбурылі надзеі на аднаўленне якога-небудзь канструктыўнага супрацоўніцтва. Большасць Вярхоўнага Савета ідзе на прамое патаптанне волі расійскага народа. Праводзіцца курс на паслабленне і ліквідацыю Прэзідэнта, дэзарганізацыю працы цяперашняга ўрада, за апошнія месяцы падрыхтаваны і прыняты дзясяткі новых антынародных рашэнняў. (…) Многія з іх мэтанакіравана спланаваныя на пагаршэнне сітуацыі ў Расіі. Найбольш абуральнай з’яўляецца так званая эканамічная палітыка Вярхоўнага Савета, яго рашэнні па бюджэце, прыватызацыі, многія іншыя пагаршаюць крызіс, наносяць вялікую шкоду краіне. Усе намаганні ўрада хоць неяк палегчыць эканамічную сітуацыю натыкаюцца на глухую сцяну неразумення. Не набярэцца і некалькіх дзён, калі Савет Міністраў не тузалі, не выкручвалі рукі. І гэта ва ўмовах вельмі вострага эканамічнага крызісу. Вярхоўны Савет перастаў лічыцца з указамі прэзідэнта, з яго папраўкамі да законапраектаў, нават з канстытуцыйным правам вета.

Канстытуцыйная рэформа практычна згорнутая… Працэс стварэння прававой дзяржавы ў Расіі, па сутнасці справы, дэзарганізаваны. Наадварот, ідзе свядомае размыванне і без таго слабай прававой базы маладой расійскай дзяржавы. Заканатворчая праца стала прыладай палітычнай барацьбы. Законы, у якіх востра мае патрэбу Расія, не прымаюцца гадамі. (…)

Ужо даўно большасць пасяджэнняў Вярхоўнага Савета праходзіць з парушэннем элементарных працэдур і рэгламенту… Ідуць чысткі камітэтаў і камісій. З Вярхоўнага Савета, яго Прэзідыума бязлітасна выганяюцца ўсе, хто не праяўляе асабістай адданасці свайму кіраўніку. (…) Усё гэта горкія сведчанні таго, што Вярхоўны Савет як дзяржаўны інстытут знаходзіцца цяпер у стане палітычнага раскладання. (…) Улада ў расійскім Вярхоўным Савеце захоплена групай асоб, якія ператварылі яго ў штаб непрымірымай апазіцыі.

(…) Адзіным спосабам пераадолення паралічу дзяржаўнай улады ў Расійскай Федэрацыі з’яўляецца яе карэннае абнаўленне на аснове прынцыпаў народаўладдзя і канстытуцыйнасці. Дзеючая Канстытуцыя не дазваляе гэта зрабіць. Дзеючая Канстытуцыя не прадугледжвае таксама працэдуры прыняцця новай канстытуцыі, у якой быў бы прадугледжаны годны выхад з крызісу дзяржаўнасці. Будучы гарантам бяспекі нашай дзяржавы, я абавязаны прапанаваць выхад з гэтага тупіка, абавязаны разарваць гэты пагібельны заганны круг.

Перадгісторыя канфлікту

Увядзенне пасады прэзідэнта пры захаванні неабмежаваных паўнамоцтваў З’езду народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі спарадзіла ў Расіі праблему двоеўладдзя, а дакладней, прызнання ці непрызнання гэтымі двума канстытуцыйнымі інстытутамі правіл усталявання сістэмы стрымак і проціваг з боку парламента Расіі над прэзідэнтам РФ і прэзідэнта над парламентам. Гэтую сістэму павінны былі б прыняць для сябе і парламент, і прэзідэнт РФ. Праблема дапаўнялася наяўнасцю ў грамадстве прыхільнікаў неадкладнага правядзення радыкальных эканамічных рэформаў («шокавая тэрапія»), якія аб’ядналіся вакол прэзідэнта Б. М. Ельцына, і іх праціўнікаў, якія аб’ядналіся вакол Вярхоўнага Савета, старшынёй якога пасля абрання Ельцына прэзідэнтам стаў Р. І. Хасбулатаў.

Адной з прычын канфлікту стала пытанне аб змене Канстытуцыі. Ельцын настойваў на змене формы праўлення ў Расіі, перадачы паўнамоцтваў З’езду народных дэпутатаў прэзідэнту. Прыхільнікі Вярхоўнага Савета настойвалі на захаванні вярхоўнай улады за прадстаўнічымі органамі, хоць З’езд час ад часу прымаў папраўкі, якія пашыралі паўнамоцтвы прэзідэнта. Больш за тое, у жніўні 1993 года Вярхоўны Савет распрацаваў праект закона аб папраўках у канстытуцыю, які павінен быў выключыць пункты аб поўнаўладдзі З’езду і парламента (частка 2 артыкула 104 і пункт 26 артыкула 109).

Яшчэ адной прычынай канфлікту лічыцца неаднаразовая адмова З’езду народных дэпутатаў ратыфікаваць Белавежскае пагадненне аб спыненні існавання СССР і выключыць з тэксту Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі — Расіі (РСФСР) згадкі пра Канстытуцыю і законы СССР. Група народных дэпутатаў Расіі на чале з Сяргеем Бабурыным нават звярнулася ў Канстытуцыйны суд у сувязі з незаконнай ратыфікацыяй Белавежскага пагаднення Вярхоўным Саветам у снежні 1991 года. Гэты зварот так і не быў разгледжаны.

У пачатку 1993 года на З’ездзе народных дэпутатаў Расіі і ў Вярхоўным Савеце склалася цвёрдая антыельцынская і антырэфарматарская большасць, якая склала парламенцкі блок «Расійскае адзінства» (КПРФ, АПР, бабурынская «Расія» і фракцыя «Айчына», якая складалася з радыкальных камуністаў і адстаўных ваенных).

20 сакавіка 1993 года II пленум ЦВК КПРФ прыняў рашэнне галасаваць на красавіцкім рэферэндуме супраць даверу прэзідэнту Ельцыну, супраць сацыяльна-эканамічнай палітыкі ўрада, за датэрміновыя выбары прэзідэнта і супраць датэрміновых выбараў народных дэпутатаў (НЕ-НЕ-ТАК-НЕ). КПРФ узяла на сябе кіраўніцтва парламенцкай фракцыяй «Камуністы Расіі». У той жа час прыхільнікі прэзідэнта і большасць эфірных СМІ прапаноўвалі галасаваць на рэферэндуме па схеме «ТАК-ТАК-НЕ-ТАК».

20 сакавіка 1993 года Ельцын выступіў з тэлевізійным зваротам да народа, у якім абвясціў, што толькі што падпісаў указ аб увядзенні «асаблівага парадку кіравання». Канстытуцыйны суд Расійскай Федэрацыі, яшчэ не маючы падпісанага ўказу прэзідэнта, прызнаў яго дзеянні, звязаныя з тэлезваротам, неканстытуцыйнымі і ўгледзеў наяўнасць падстаў для адхіленні прэзідэнта ад пасады. Аднак, як высветлілася крыху пазней, насамрэч указ не быў падпісаны. Скліканы IX (пазачарговы) З’езд народных дэпутатаў распачаў спробу адхіліць прэзідэнта ад пасады (адначасова праводзілася галасаванне па пытанні аб вызваленні ад пасады старшыні ВС Р. І. Хасбулатава), але для адхілення не хапіла 72 галасоў.

22 сакавіка 1993 года, паводле ўспамінаў былога начальніка службы бяспекі прэзідэнта Расійскай Федэрацыі А. В. Каржакава, прэзідэнт выклікаў кіраўніка галоўнага ўпраўлення аховы, каменданта Крамля М. І. Барсукова і прапанаваў яму распрацаваць план дзеянняў на выпадак, калі з’езд прыме рашэнне аб адхіленні. Паводле слоў Каржакова, план Барсукова прэзідэнту спадабаўся і ён яго неадкладна зацвердзіў:

Сутнасць яго зводзілася да выдварэння дэпутатаў спачатку з залы пасяджэнняў, а затым ужо з Крамля. Па плане Указ аб роспуску з’езда ў выпадку імпічменту павінен быў знаходзіцца ў запячатаным канверце. Пасля заканчэння працы Злічальнай камісіі (калі б імпічмент усё ж такі адбыўся) па гучнай сувязі, з кабіны перакладчыкаў афіцэру з пастаўленым і рашучым голасам мелася зачытаць тэкст Указа. З кабінай пастаянную сувязь павінен быў падтрымліваць Барсукоў, якому раней за ўсіх стала б вядома пра падлік галасоў.

Калі б дэпутаты пасля абвяшчэння тэксту адмовіліся выканаць волю прэзідэнта, ім бы тут жа адключылі святло, ваду, цяпло, каналізацыю… Словам, усё тое, што толькі можна адключыць. На выпадак сядзячых забастовак у цемры і холадзе было прадугледжана «скурванне» народных абраннікаў з памяшкання.

На балконах вырашылі расставіць каністры з хлорпікрынам — хімічным рэчывам раздражняльнага дзеяння. Гэта сродак звычайна прымяняюць для праверкі процівагазаў у камеры абкурвання. Апыніся ў процівагазе хоць малюсенькая дзірачка, выпрабавальнік выскоквае з памяшкання хутчэй, чым корак з бутэлькі з шампанскім. Афіцэры, якія занялі месцы на балконах, гатовыя былі па камандзе разліць раздражняльнае рэчыва, і, натуральна, ніводны выбраннік ні пра які страйк ужо б не думаў.

Прэзідэнту «працэдура абкурвання» пасля магчымай працэдуры імпічменту падалася ўдвая прывабнай: спосаб гарантаваў стоадсоткавую надзейнасць, бо процівагазаў у парламентарыяў не было.

Кожны афіцэр, які браў удзел у аперацыі, ведаў загадзя, з якога месца і якога дэпутата ён возьме пад рукі і вынесе з залы. На вуліцы іх чакалі б камфартабельныя аўтобусы.

Барыс Мікалаевіч зацвердзіў план без ваганняў.

— Каржакоў А. В. Барыс Ельцын: ад світання да заходу.

29 сакавіка 1993 года, пасля правалу спробы адхілення, З’езд прызначыў на 25 красавіка рэферэндум з чатырма пытаннямі, вынікі якога задаволілі чакання прыхільнікаў прэзідэнта Ельцына:

• На пытанне «Ці давяраеце вы прэзідэнту Расійскай Федэрацыі Барысу Ельцыну» 58,7 % адказалі «так».
• На пытанне «ўхваляеце Вы сацыяльна-эканамічную палітыку, якая здзяйсняецца прэзідэнтам Расійскай Федэрацыі і ўрадам Расійскай Федэрацыі з 1992 года» 53 % адказалі «так».
• На пытанне «Ці лічыце Вы неабходнымі датэрміновыя выбары прэзідэнта Расійскай Федэрацыі» «так» адказалі 41,2 %.
• На пытанне «Ці лічыце Вы неабходнымі датэрміновыя выбары народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі» адказалі «так» 49,5 %.

1 мая 1993 года ў Маскве падчас вулічнай маніфестацыі камуністаў і прыхільнікаў Вярхоўнага Савета ўпершыню адбыліся масавыя беспарадкі. Удзельнікі акцыі адхіліліся ад узгодненага з уладамі маршруту — замест дазволенага шэсця па Садоваму кальцу рушылі шматтысячнай калонай па Ленінскім праспекце ў бок Ленінскіх гор. У раёне дома 37 праспект быў перагароджаны грузавікамі і аўтобусамі АМАП, дзе адбылося сутыкненне з супрацоўнікамі праваахоўных органаў, у выніку якога загінуў супрацоўнік міліцыі — сяржант міліцыі Уладзімір Талакнееў, ён быў раздушаны грузавым аўтамабілем, за рулём якога, па сведчаннях відавочцаў, знаходзіўся адзін з дэманстрантаў у камуфляжнай форме. Дзясяткі маніфестантаў атрымалі траўмы. У сувязі з гэтымі падзеямі Вярхоўны Савет прапанаваў прэзідэнту Расіі вызваліць ад пасады міністра ўнутраных спраў В. Ф. Ерына, аднак прэзідэнт Ельцын не падпісаў адпаведны ўказ.

1 верасня 1993 года Ельцын часова, «у сувязі з расследаваннем, а таксама ў сувязі з адсутнасцю даручэнняў», адхіліў ад выканання абавязкаў віцэ-прэзідэнта А. В. Руцкога, які ў апошні час неаднаразова выступаў з жорсткай крытыкай прэзідэнта і ўрада. Канстытуцыя і заканадаўства нормы аб магчымасці адхілення віцэ-прэзідэнта прэзідэнтам не змяшчалі. Абвінавачванні Руцкога ў карупцыі, у сувязі з якімі праводзілася расследаванне, пазней пацверджаны не былі. Хасбулатаў расцаніў гэты ўказ як «відавочнае і грубае парушэнне Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі». Ён паказаў, што «ліквідаваць Прэзідэнта і віцэ-прэзідэнта, згодна з Канстытуцыяй, можа толькі Вярхоўны Савет і З’езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі пры наяўнасці ў іх дзеяннях адпаведных парушэнняў, прадугледжаных артыкуламі Канстытуцыі».

3 верасня Вярхоўны Савет прыняў рашэнне накіраваць у Канстытуцыйны суд хадайніцтва з просьбай праверыць адпаведнасць Асноўнаму закону палажэнняў указа прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ад 1 верасня ў частцы, што тычыцца часовага адхілення ад выканання абавязкаў віцэ-прэзідэнта Руцкога. На думку парламентарыяў, выдаўшы гэты ўказ, Ельцын уварваўся ў сферу паўнамоцтваў судовых органаў дзяржаўнай улады. Да вырашэння справы ў Канстытуцыйным судзе дзеянне ўказа прыпынялася.

12 верасня праект указа № 1400 ўпершыню абмяркоўвалі ў Нова-Агарове, куды Ельцын запрасіў міністра замежных спраў А. В. Козырава, міністра абароны П. С. Грачова, міністра ўнутраных спраў Ерына, старшыні Савета міністраў В. С. Чарнамырдзіна, в. а. міністра бяспекі Н. М. Галушку, начальніка сваёй службы бяспекі Каржакова і начальніка галоўнага ўпраўлення аховы Барсукова. Паводле слоў Каржакова, указ ухвалілі ўсе ўдзельнікі нарады. Спрэчку выклікала толькі дата меркаванага роспуску З’езду і Вярхоўнага савета. Першапачаткова прапаноўвалася дата 19 верасня. Але затым вырашылі зрабіць гэта 18 верасня у нядзелю, паколькі ў Доме Саветаў нікога не павінна было быць. Планавалася перакрыць уваходы ў будынак і не пускаць дэпутатаў унутр:

Указ нікому не здаўся ні антыканстытуцыйным, ні экстрэмісцкім. Вярхоўны Савет сам зрабіў столькі антыканстытуцыйных крокаў, што супрацьстаянне з прэзідэнтам дасягнула апагею. Канфлікт зацягваўся, іншага выхаду з яго не бачылі. Жыццё грамадзян не паляпшалася, а заканадаўчая ўлада толькі і рабіла, што канфліктавала з выканаўчай. Да таго ж Канстытуцыя відавочна састарэла і не адпавядала адносінам у грамадстве, якія змяніліся.

16 верасня Ельцын зноў запрасіў да сябе Каржакова, Барсукова і Грачова, на гэты раз у Завідава, для абмеркавання дэталей будучага роспуску З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета. Прэзідэнт паведаміў аб сваім рашэнні адкласці падпісанне ўказа аб роспуску З’езду і парламента на некалькі дзён. Высветлілася, што супраць падпісання ўказа выступае кіраўнік адміністрацыі прэзідэнта С. А. Філатаў, а сілавыя структуры да гэтага часу не ўзгаднілі свае будучыя дзеянні.

18 верасня Філатаў паставіў у вядомасць аб намерах Ельцына Я. Ц. Гайдара, прызначанага напярэдадні першым намеснікам старшыні Савета міністраў. Гайдар выказаў падтрымку гэтым памкненням. У той жа дзень прэзідэнт Ельцын без згоды Вярхоўнага Савета, у парушэнне канстытуцыі і закона «Аб Савеце міністраў» прызначыў Галушку міністрам бяспекі.

Храналогія падзей

21 верасня

Кіраўніцтва Вярхоўнага савета атрымала інфармацыю са сваіх крыніц аб тым, што аб 18-й гадзіне планіруецца выступ Барыса Ельцына па тэлебачанні, у якім ён заявіць аб роспуску Вярхоўнага савета. Для абмеркавання гэтага пытання ў 14:00 у Доме Саветаў адбылося надзвычайнае пасяджэнне кіраўніцтва Вярхоўнага савета. На 17:30 было прызначана пасяджэнне прэзідыума ВС Расіі, а супрацоўнікам буфетаў аддадзена распараджэнне працягваць працу сёння «да ўпора», у Белы дом дастаўлены канапы і пасцельная бялізна.

У 17:30 на экстранным пасяджэнні прэзідыума ВС Расіі старшыня ВС Расіі Руслан Хасбулатаў заявіў, што ў краіне склалася крытычная сітуацыя, і папярэдзіў народных дэпутатаў і выбаршчыкаў аб тым, што «магчымыя любыя падзеі». Ён заклікаў усіх парламентарыяў быць у бліжэйшы час напагатове, звязацца са сваімі выбаршчыкамі і ў выпадку неабходнасці «стаць на шляху антыканстытуцыйнага перавароту».

Народныя дэпутаты — прыхільнікі прэзідэнта («кааліцыі рэформ») правялі прэс-канферэнцыю, на якой паведамілі пра намер у бліжэйшы час паставіць на галасаванне пытанне аб адстаўцы Руслана Хасбулатава з пасады старшыні Вярхоўнага савета.

Прыкладна а 19:30 першы намеснік Старшыні Савета Міністраў Ягор Гайдар правёў нараду з членамі Урада, на якой быў распрацаваны план першачарговых дзеянняў па рэалізацыі Указа № 1400. План быў у цэлым ухвалены Старшынёй Савета Міністраў В. С. Чарнамырдзіным.

У 19:55 старшыня Вярхоўнага Савета Руслан Хасбулатаў атрымаў запячатаны канверт са шрыфтам «Прэзідэнт Расійскай Федэрацыі». У ім ён паведамляе ў тым, што з 21 верасня «спыняецца дзейнасць Вярхоўнага савета і З’езда народных дэпутатаў, што Прэзідэнт падпісаў Указ аб паэтапнай канстытуцыйнай рэформе».

21 верасня ў 20:00 прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Б. М. Ельцын выступіў па тэлебачанні са зваротам, паведаміўшы, што выдаў указ № 1400 «Аб паэтапнай канстытуцыйнай рэформе ў Расійскай Федэрацыі», якім прадпісваў З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнаму савету Расійскай Федэрацыі спыніць сваю дзейнасць. Адначасова ў Доме Саветаў былі адключаныя сувязь, электрычнасць, водазабеспячэнне і каналізацыя, сілы МУС пачалі ачапленне Дома Саветаў Расіі. Вярхоўны савет і яго прыхільнікі абвясцілі аб здзяйсненні Ельцыным дзяржаўнага перавароту. У краіне ўтварылася фактычнае двоеўладдзе.

У 20:15 Прэзідыум Вярхоўнага савета Расійскай Федэрацыі прыняў пастанову № 5779-1 «Аб неадкладным спыненні паўнамоцтваў Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Б. М. Ельцына», у якой на падставе артыкулаў 121.6 і 121.11 канстытуцыі было канстатавана спыненне паўнамоцтваў прэзідэнта Ельцына з моманту падпісання Указа № 1400 і пераход іх да віцэ-прэзідэнта Руцкога. Таксама Прэзідыум прызначыў на 22 верасня скліканне экстраннай сесіі Вярхоўнага савета з парадкам дня «Аб дзяржаўным перавароце ў Расійскай Федэрацыі».

Было прынята рашэнне аб арганізацыі абароны Дома Саветаў і стварэнні Штаба абароны, а таксама Зварот Прэзідыума Вярхоўнага савета Расійскай Федэрацыі да народных дэпутатаў, вайскоўцаў Расійскай Арміі, супрацоўнікаў Міністэрства бяспекі і Міністэрства ўнутраных спраў, усіх грамадзян Расіі з заклікам спыніць дзяржаўны пераварот.

У 20:45 да будынка Вярхоўнага савета — Белага дома — пачалі прыходзіць грамадзяне. Вакол стыхійна ўтварыўся бестэрміновы мітынг. Сярод удзельнікаў мітынгу было шмат асоб з розных арганізацый і грамадскіх аб’яднанняў.

Каля 21 гадзіны Адміністрацыйны савет УДТРК па ініцыятыве генеральнага дырэктара кампаніі Анатоля Лысенкі прыняў заяву аб безумоўнай падтрымцы дзеянняў Барыса Ельцына.

Каля 22 гадзіны супрацоўнікамі міліцыі быў ачэплены будынак мэрыі Масквы, разгорнута радыёстанцыя і заблакіраваны гараж Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі. У Парламенцкім цэнтры на Цвятным бульвары былі адключаныя тэлефоны, а сам будынак блакіраваны звонку супрацоўнікамі АМАПу.

Людзі, якія сабраліся каля будынка Вярхоўнага Савета Расіі, па прыкладзе падзей 19-21 жніўня 1991 года, пачалі ўзводзіць вакол будынка барыкады.

22 верасня

Апоўначы адкрылася VII (экстранная) сесія Вярхоўнага савета, якая цягнулася з перапынкамі да 19 гадзін.

У 00:17 Вярхоўны Савет, на падставе заключэння Канстытуцыйнага суда, прыняў пастанову аб спыненні паўнамоцтваў прэзідэнта Ельцына з 20 гадзін 00 хвілін 21 верасня 1993 года пасля падпісання ўказа № 1400, і аб пераходзе іх да віцэ-прэзідэнта Руцкога.

У 00:25 Руцкой прыступіў да выканання абавязкаў прэзідэнта Расіі і адмяніў антыканстытуцыйны ўказ адлучанага прэзідэнта Ельцына.

Паводле прадстаўлення в. а. прэзідэнта Аляксандра Руцкога Вярхоўны Савет прыняў пастанову «Аб міністры бяспекі Расійскай Федэрацыі», у якім даў згоду на вызваленне першага намесніка міністра бяспецы Мікалая Галушкі ад часовага выканання абавязкаў міністра і на прызначэнне міністрам бяспекі Віктара Бараннікава, а таксама пастанову «Аб міністры абароны Расійскай Федэрацыі», у якім пагадзіўся з вызваленнем ад гэтай пасады Паўла Грачова і прызначэннем на яе Уладзіслава Ачалава. Руцкой выдаў указ аб вызваленні ад пасады міністра ўнутраных спраў Віктара Ерына і прызначэнні в. а. міністра Андрэя Дунаева, папярэдніка Ерына на пасадзе кіраўніка МУС у 1991—1992 гадах.

Вярхоўным Саветам быў прыняты і адразу падпісаны Руцкім закон Расійскай Федэрацыі «Аб унясенні зменаў і дапаўненняў у Крымінальны Кодэкс РСФСР», які прадугледжваў крымінальную адказнасць за дзеянні, накіраваныя на гвалтоўнае змяненне канстытуцыйнага ладу Расійскай Федэрацыі, а таксама на перашкаджэнне дзейнасці законных органаў дзяржаўнай улады.

У 10-й гадзіне раніцы ля Дома Саветаў Расійскай Федэрацыі знаходзілася да 1500 чалавек, а да канца дня іх колькасць павялічылася да некалькіх тысяч. У гэты ж час адбылося экстраннае пасяджэнне ўрада Масквы пад старшынствам мэра Масквы Юрыя Лужкова, на якім была прынята заява аб падтрымцы дзеянняў Барыса Ельцына.

У 10 гадзін пачалося экстраннае пасяджэнне XVII сесіі Массавета. Дзеянні Барыса Ельцына былі расцэненыя як антыканстытуцыйныя, а Указ № 1400 — як такі, што не мае юрыдычнай сілы і не падлягае выкананню.

Сабраная Булгакам калегія Міністэрства сувязі прыняла рашэнне аб адключэнні аўтаматычнай тэлефоннай сувязі АТС-205 горада Масквы, якая абслугоўвае Дом Саветаў. Адключаныя былі ў будынку парламента і іншыя віды сувязей.

Пасля адключэння сувязі ўпаўнаважанымі народнымі дэпутатамі Расійскай Федэрацыі неаднаразова прадпрымаліся спробы дамагчыся яе аднаўлення шляхам перамоў з кіраўніцтвам Міністэрства сувязі.

Каля 14-й гадзіны на плошчы перад Домам Саветаў з боку сквера ім. Паўліка Марозава па ўказанні Руцкога пачалася запіс у добраахвотніцкі «полк».

У мэтах процідзеяння рэалізацыі Указа № 1400 Руцкой падпісаў указ аб вызваленні Сяргея Філатава ад пасады кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта і прызначэнні на гэтую пасаду кіраўніка свайго сакратарыята Валерыя Краснова, а таксама падпісаў указы аб уступленні ў выкананне абавязкаў Вярхоўнага Галоўнакамандуючага Узброенымі Сіламі Расійскай Федэрацыі і аб ліквідацыі Галоўнага ўпраўлення аховы Расійскай Федэрацыі. Усе гэтыя рашэнні рэалізаваныя не былі.

Старшыня Канстытуцыйнага Суда Валерый Зоркін выступіў з ініцыятывай аб правядзенні адначасовых датэрміновых выбараў новага вышэйшага органа дзяржаўнай улады і Прэзідэнта ў адпаведнасці з Канстытуцыяй і законамі Расійскай Федэрацыі.

23 верасня

У 10 гадзін 33 хвіліны працягнулася пасяджэнне VII (экстраннай) сесіі Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі з парадкам дня аб першачарговых дзеяннях па пераадоленні дзяржаўнага перавароту. Генеральны пракурор Расійскай Федэрацыі Валянцін Сцепанкоў заявіў, што выступае катэгарычна супраць узбуджэння крымінальнай справы ў дачыненні да Ельцына, заклікаючы абодва бакі вырашыць канфлікт палітычным шляхам.

З прычыны такой пазіцыі генеральнай пракуратуры і ў мэтах процідзеяння рэалізацыі Указа № 1400, Вярхоўны Савет прыняў пастанову «Аб спецыяльным пракуроры Расійскай Федэрацыі па расследаванні абставінаў дзяржаўнага перавароту».

Ельцын падпісаў указ, які абяцаў дэпутатам матэрыяльныя льготы і буйное аднаразовае ўзнагароджанне (многімі дэпутатамі гэта было ўспрынята як спроба «подкупу»).

Згодна з лістом міністра абароны Ачалава, для ўзбраення дадатковых падраздзяленняў, якія ствараюцца з мэтай нясення ахоўнай службы ўнутры будынка і падначаленых на пачатковым этапе міністру абароны, са складаў Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета было выдадзена 74 аўтамата АКС-74У, 7 пісталетаў, 9600 патронаў да АКС-74У і 112 патронаў да пісталетаў. Месцы для захоўвання зброі ва ўстаноўленым парадку арганізаваны не былі. Зброя захоўвалася пад аховай у зброевых скрынях, у пад’ездах і на паверхах Дома Саветаў, што было выклікана ўмовамі надзвычайнай абстаноўкі.

Пасля 15 гадзін міністр паліўна-энергетычных рэсурсаў Расійскай Федэрацыі Ю. К. Шафранік па тэлефоне паведаміў віцэ-прэзідэнту акцыянернага таварыства «Мосэнерга» І. Т. Гарунову аб прынятым рашэнні спыніць забеспячэнне Дома Саветаў цяплом і электраэнергіяй. Да 19 гадзін былі адключаныя тры кабельныя лініі з чатырох наяўных.

Паміж 20 і 21 гадзінамі невядомыя здзейснілі спробу напасці на будынак аб’яднанага камандавання Узброеных Сіл СНД на Ленінградскім праспекце, 37. Ім удалося часткова раззброіць ахову, але тая адкрыла агонь, і тыя, хто нападаў, зніклі з месца здарэння. У выніку страляніны загінулі два чалавекі — міліцыянер і мірная жыхарка, якая назірала за здарэннем з акна.

У 22 гадзіны адкрыўся Х пазачарговы (надзвычайны) З’езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі з парадкам дня «Аб палітычным становішчы ў Расійскай Федэрацыі ў сувязі са здзейсненым дзяржаўным пераваротам».

24 верасня

Каля 5 гадзін намеснік міністра абароны Канстанцін Кобец прад’явіў з’езду ўльтыматум з патрабаваннямі здаць усю наяўную ў Доме Саветаў зброю, неадкладна распусціць З’езд і ачысціць будынак парламента ад усіх асоб, якія знаходзіліся там. На выкананне ўльтыматуму былі дадзены адны суткі. Было заяўлена, што ў выпадку невыканання названых патрабаванняў Ельцын і Грачоў аддадуць загад аб штурме Белага дома.

У мэтах ліквідацыі Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета Ельцын падпісаў распараджэнне № 651-РП аб перадачы названага Дэпартамента ў Міністэрства ўнутраных спраў, у якім, у прыватнасці, Ерыну было загадана арганізаваць ахову Дома Саветаў і іншых аб’ектаў, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні Вярхоўнага Савета. Віктару Ерыну і Паўлу Грачову было загадана неадкладна прыняць меры па канфіскацыі агнястрэльнай зброі ў асоб, якія прымалі ўдзел у ахове Дома Саветаў.

У той жа дзень З’езд зацвердзіў прыняты Вярхоўным саветам у першым чытанні закон «Аб парадку прыняцця Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі», артыкул 7 якога, сярод іншага, сцвярджаў, што «наўмыснае парушэнне службовай асобай Расійскай Федэрацыі, <…> устаноўленага гэтым законам парадку прыняцця Канстытуцыі Расійскай Федэрацыі, прыняцце або падпісанне ім дакумента, які цалкам або часткова замяняе Канстытуцыю (Асноўны Закон) Расійскай Федэрацыі — Расіі, часовае прыпыненне дзеяння асобных артыкулаў Канстытуцыі (Асноўнага Закона) Расійскай Федэрацыі — Расіі з парушэннем парадку, устаноўленага Канстытуцыяй, з’яўляюцца дзяржаўнымі злачынствамі, накіраванымі супраць бяспекі, непахіснасці асноў канстытуцыйнага ладу, адзінства і цэласнасці Расійскай Федэрацыі…» без тэрмінаў даўнасці.

Колькасць тых, хто прыйшоў выказаць падтрымку пазіцыі Вярхоўнага Савета і З’езда народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі, павялічылася. На працягу дня каля будынка парламента ішоў фактычна бесперапынны мітынг, які перарываўся трансляцыямі з пасяджэнняў З’езда. Для прадухілення магчымага штурму сотні людзей сталі заставацца ля Дома Саветаў да раніцы, начуючы пад адкрытым небам або ў асобных палатках. Заявы Крамля, што штурму не будзе, успрымаліся як сведчанне зваротнага.

У гэтых умовах, не цалкам давяраючы кіраўніцтву Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета, в. а. Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Аляксандр Руцкой выдаў указ № 17, у якім загадваў міністру абароны Уладзіславу Ачалаву сфармаваць да 10 гадзін 25 верасня ў Доме Саветаў мотастралковы полк з ліку рэзервістаў горада Масквы, з задачай «супрацьстаяць любым спробам прымянення сілы супраць народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі, а таксама канстытуцыйных органаў улады Расійскай Федэрацыі — З’езда і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі». Кіраўніку Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета А. В. Боўту было паказана вылучыць аўтаматычную стралковую зброю згодна са штатным раскладам мотастралковага палка.

Руцкім быў выдадзены таксама ўказ № 14, у якім прадпісвалася стварыць тры пазаштатныя часовыя падраздзяленні колькасцю 100 чалавек кожнае і ўкамплектаваць гэтыя падраздзяленні на кантрактнай аснове. Членам названых падраздзяленняў было дазволена нашэнне штатнай зброі.

Каля 18-й гадзіны з’езд па прапанове рэгіёнаў і старшыні Канстытуцыйнага суда Валерыя Зоркіна прыняў пастанову «Аб датэрміновых выбарах народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі і Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі», у якім пастанавіў, у прыватнасці, правесці названыя выбары не пазней за сакавік 1994 года пры ўмове нармальнай канстытуцыйнай дзейнасці органаў прадстаўнічай, выканаўчай і судовай улады, а таксама забеспячэння плюралізму меркаванняў у сродках масавай інфармацыі.

Нібыта для таго, каб засцерагчы масквічоў ад «узброеных баевікоў, засеўшых у парламенце», доступ у Дом Саветаў быў цалкам блакіраваны, і дэпутаты ўжо не маглі трапіць унутр. Яны збіраліся ў будынках маскоўскіх райсаветаў. Дом Саветаў акружаны шчыльным кругам палівачных машын, загародай са спіралі Бруна і часцямі ўнутраных войскаў і АМАПу, якія мелі на ўзбраенні, акрамя бронекамізэлек, дубінак і касак, таксама аўтаматы, спецсродкі «Чаромха», БТРы і вадамётныя ўстаноўкі.

У 22-й гадзіне па распараджэнні міністра паліўна-энергетычных рэсурсаў Расійскай Федэрацыі Юрыя Шафраніка было зроблена поўнае адключэнне Дома Саветаў ад цяпла і электраэнергіі.

Руцкой адмяняе ўказ Ельцына ад 6 чэрвеня 1992 пра ўскладанне абавязкаў мэра Масквы на Юрыя Лужкова і прызначае кіраўніком адміністрацыі Масквы Сяргея Іўчанкава. Лужкоў не падпарадкаваўся гэтаму рашэнню.

25 верасня

Каля 07:00 падыходы да Дома Саветаў былі блакаваныя вайскоўцамі ОМСДОН, якія атрымалі загад «выпускаць людзей і нікога не пускаць, за выключэннем народных дэпутатаў». Вайскоўцы мелі каскі, бронекамізэлькі і гумовыя палкі. Некаторыя супрацоўнікі міліцыі былі ўзброены аўтаматамі.

Каля 16-й гадзіны ля Дома Саветаў было праведзена пастраенне «мотастралковага палка».

Каля 23-й гадзіны ў Белы дом паступіла інфармацыя аб падрыхтоўцы штурму ў ноч на 26 верасня.

26 верасня

Каля 2-й гадзіны ўсе, хто знаходзіўся ў Доме Саветаў, былі паднятыя па трывозе. Пачалася раздача процівагазаў. Народныя дэпутаты сабраліся ў вялікай зале і адкрылі пасяджэнне, якое доўжылася да 5 гадзін. Увесь гэты час ля будынка парламента знаходзілася каля 2000 чалавек.

З санкцыі Ельцына былы народны дэпутат Сяргей Сцяпашын сустрэўся з Аляксандрам Руцкім і ад імя Барыса Ельцына прапанаваў яму пакінуць Белы дом і зрабіць усё магчымае для самароспуску Вярхоўнага савета і З’езда народных дэпутатаў, абяцаючы за гэта прабачэнне і падзяку з боку Ельцына. Гэтыя прапановы прынятыя не былі.

Матывуючы свае дзеянні пагрозай некантралюемага распаўсюджвання зброі з Дома Саветаў, вызвалены Руцкім ад пасады начальніка ГУУС Масквы генерал-маёр Уладзімір Панкратаў загадаў узмацніць ачапленне вакол будынка парламента, для чаго да нясення службы ў ачапленні было прыцягнута дадаткова ў дзённы час 500 вайскоўцаў в/ч 3111, у начны час — 300 вайскоўцаў гэтай жа вайсковай часці.

Да 18-й гадзіны кварталы, прылеглыя да Дома Саветаў, былі ачэпленыя ўзмоцненымі нарадамі міліцыі, АМАП і ваеннаслужачых ОМСДОН. Жыхароў дамоў, якія трапілі ў зону ачаплення, прапускалі толькі пры прад’яўленні пашпарта.

Каля 22-й гадзіны Старшыня Савета Міністраў Віктар Чарнамырдзін прапанаваў намесніку Старшыні Вярхоўнага савета Юрыю Вароніну пачаць перамовы. Варонін высунуў у якасці папярэдняй умовы аднаўленне падачы ў Дом Саветаў вады і электраэнергіі.

Каля 23-й гадзіны пачала паступаць інфармацыя аб прызначаным на 04:00 27 верасня штурме Дома саветаў.

27 верасня

Каля 3 гадзін была адноўлена работа з’езда.

Прэс-цэнтр ГУУС Масквы распаўсюдзіў паведамленне, што ў «мэтах бяспекі грамадзян» «праваахоўнымі органамі разглядаюцца меры па спыненні доступу да Белага Дома».

Кіраўніцтвам ГУУС Масквы быў прыняты План аператыўных мерапрыемстваў, які прадугледжваў, у прыватнасці, поўнае спыненне доступу людзей да Дома Саветаў.

Намеснік кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі Вячаслаў Волкаў заявіў на прэс-канферэнцыі, што «былы Вярхоўны Савет адназначна разбураны». Ім была таксама распаўсюджана інфармацыя, якая не адпавядала рэчаіснасці, што «ноччу 27 верасня было раздадзена яшчэ 600 ствалоў зброі».

Памочнік прэзідэнта Юрый Батурын заявіў у інтэрв’ю ІТАР-ТАСС, што прапанаваны старшынёй Канстытуцыйнага Суда Зоркіным «нулявы варыянт» «абсалютна непрымальны».

28 верасня

Да 6 гадзін Дом Саветаў быў цалкам блакаваны дадатковымі сіламі міліцыі і ўнутраных войскаў з ОМСДОН. Вайскоўцы і супрацоўнікі міліцыі мелі бронекамізэлькі, каскі, шчыты і дубінкі. Некаторыя падраздзяленні ўнутраных войскаў былі ўзброеныя аўтаматычнай стралковай зброяй.

Паводле рашэння аператыўнага штаба ГУУС Масквы, прылеглыя да будынка Вярхоўнага Савета вуліцы былі перакрытыя загародамі з пастаўленых адна за адной ушчыльную палівачных машын і калючага дроту АСКЛ. Пры гэтым драцяная загарода была звернута не да будынка парламента, для замінання прарыву адтуль «незаконных узброеных фармаванняў», а ў бок горада — супраць маніфестантаў. Перад загародай размяшчаўся ланцужок ачаплення з двух шэрагаў супрацоўнікаў міліцыі і вайскоўцаў унутраных войскаў. На вуліцы Дружыннікаўскай за перасоўнымі загародамі і кардонам супрацоўнікаў міліцыі былі размешчаны 3 вадамётныя ўстаноўкі, накіраваныя ў бок горада.

Пропуск людзей і транспарту на ачэпленую тэрыторыю быў спынены.

З 8 гадзін раніцы каля ачаплення пачалі збірацца грамадзяне, якія выступалі ў падтрымку Вярхоўнага Савета. Іх колькасць паступова павялічвалася. Узнікалі стыхійныя мітынгі.

Да заканчэння працоўнага дня, у сувязі з прыбыццём вялікай колькасці людзей, абстаноўка ў зоне колца ачаплення абвастрылася. На 18-ю гадзіну быў прызначаны мітынг каля станцыі метро «Барыкадная». Да гэтага часу людзі, якія прыйшлі на мітынг, сабраліся каля ачаплення на скрыжаванні вуліц Замарэнава і Дружыннікаўскай. Народны дэпутат Расіі Віктар Аксючыц у мегафон звярнуўся да супрацоўнікаў міліцыі з просьбай прапусціць праз ачапленне прадукты, прывезеныя для тых, хто знаходзіўся ў Доме Саветаў. У гэты момант з аператыўнага штаба ГУУС паступіла каманда пачаць адцясненне маніфестантаў.

Пакуль ішло выцясненне маніфестантаў, прыхільнікі руху «Працоўная Расія» арганізавалі ўзвядзенне барыкады на вуліцы Барыкаднай.

У 18:45 у раёне Канюшкоўского завулка група да тысячы чалавек спрабавала прарваць ачапленне, але была рассеяная супрацоўнікамі міліцыі. Каля 19:00, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», група з прыкладна 3000 прыхільнікаў Вярхоўнага Савета, узброеных каламі, дубінамі і заточкамі, распачала атаку на супрацоўнікаў міліцыі каля станцыі метро «Барыкадная».

Каля 21:30 ля ачаплення ў раёне вуліцы Дружыннікаўскай сабралася каля 2000 маніфестантаў. Паводле сведчанняў відавочцаў, маніфестанты не прадпрымалі гвалтоўных дзеянняў. Некаторыя з тых, хто сабраўся, саромілі супрацоўнікаў міліцыі, заклікалі не выконваць злачынныя загады, патрабавалі прапусціць іх да будынка парламента.

Пры разгоне маніфестантаў пацярпелі некалькі грамадзянскіх асоб. Падчас дэмантажу барыкады смяротную траўму атрымаў супрацоўнік ДАІ Уладзімір Раштук.

Да 23-й гадзіны рух аўтатранспарту быў адноўлены, але маніфестанты не разыходзіліся. Некалькі сотняў маніфестантаў заставаліся перад уваходам на станцыю метро «Барыкадная».

Каля паўночы міліцыянерам удалося адцясніць абаронцаў Дома Саветаў у вестыбюль станцыі метро, дзе на эскалатары адбылася масавая бойка, у выніку якой пацярпелі людзі, якія не мелі дачынення да апісваных падзей.

29 верасня

Каля 10-й гадзіны некалькі сотняў маніфестантаў на чале з былым народным дэпутатам СССР Віктарам Алкснісам правялі мітынг і паспрабавалі прайсці да будынка Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, але былі рассеяныя супрацоўнікамі міліцыі, якія актыўна прымянялі спецсродкі.

Каля 12-й гадзіны ля кінатэатра «Барыкады» сабраўся мітынг. Некаторыя маніфестанты паспрабавалі ўзвесці барыкаду, але зноў былі жорстка разагнаныя з прымяненнем спецсродкаў.

Паводле вынікаў праверкі Дэпартамента аховы Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі, праведзенай па ўказанні міністра бяспекі Віктара Бараннікава і в. а. міністра ўнутраных спраў Андрэя Дунаева, на ўліку Дэпартамента знаходзіліся 272 аўтаматы АКС-74У калібра 5,45 мм, 38 аўтаматаў АКМС калібра 7,62 мм, 1400 пісталетаў Макарава і 100 аўтаматычных пісталетаў Сцечкіна.

Днём сітуацыя на вуліцах Масквы заставалася спакойнай, але да вечара зноў абвастрылася. Журналісты адзначаюць, што сітуацыя на вуліцах Масквы паходзіць на надзвычайнае становішча: цэнтр горада закрыты для доступу грамадзян, на вуліцах праверкі дакументаў і ператрусы, у будынках органаў дзяржаўнай улады адмененыя часовыя пропускі.

Паводле даведкі Міністэрства ўнутраных спраў Расійскай Федэрацыі за 29 верасня 1993 года, у гэты дзень былі затрыманы 106 маніфестантаў, 6 грамадзянскіх асоб звярнуліся за дапамогай у медыцынскія ўстановы горада.

Да 19:00, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», на плошчах Паўстання і Беларускага вакзала з’явіліся групы прыхільнікаў Вярхоўнага савета агульнай колькасцю больш за 400 чалавек.

Да вечара сітуацыя пачынае выходзіць з-пад кантролю: прыхільнікі Вярхоўнага Савета, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», пачалі ўзводзіць барыкады практычна ва ўсім цэнтры Масквы і нават пераварочваць тралейбусы.

29 верасня журналісты аўтарскай праграмы Аляксандра Паліткоўскага «Палітбюро» ўзялі эксклюзіўнае інтэрв’ю ў супрацоўніка аднаго з падраздзяленняў спецыяльнага прызначэння, які схаваў свой твар. Дадзены супрацоўнік заявіў, што праходзіць нарада сілавых міністэрстваў пад кіраўніцтвам першага намесніка міністра ўнутраных спраў Міхаіла Ягорава, дзе распрацоўваецца плана захопу Белага дома. Да штурму будуць прыцягнуты «крапавыя берэты», а таксама «Вымпел» і «Альфа». Як заяўляў Ягораў, яны чакаюць стрэл з боку абаронцаў Белага дома.

30 верасня

У 00 гадзін 50 хвілін па радыё з будынка мэрыі Масквы, са спасылкай на АМАП, была распаўсюджаная інфармацыя, што ў гэты дзень планіруецца ўзброены напад абаронцаў Вярхоўнага Савета на гарадскія аб’екты, які будзе праходзіць пад прыкрыццём грамадзянскіх асоб, у сувязі з чым да Дома Саветаў падцягваецца бронетэхніка.

Да раніцы ў раён Дома Саветаў былі вылучаны 12 БТРаў ОМСДОН.

У сувязі з гэтымі дзеяннямі в. а. прэзідэнта Руцкой выдаў распараджэнне № 10 «Аб перадыслакацыі войскаў з мэтай стварэння ўмоў для пераадолення наступстваў дзяржаўнага перавароту», у якім загадаў камандзіру 39 мотастралковай дывізіі генерал-маёру Фралову да 1-3 кастрычніка 1993 года вылучыць да Дома Саветаў два мотастралковыя палкі.

У Доме Саветаў стаў больш жорсткім прапускны рэжым, узятыя пад ахову ўваходы на паверхі і ў калідоры.

З 9 гадзін са станцыі метро «Барыкадная» пачалі прыбываць маніфестанты, якія па адным або групамі да 50-100 чалавек сталі накіроўвацца да ачаплення вакол Дома Саветаў Расійскай Федэрацыі. Праводзіліся масавыя затрыманні грамадзян. Пры гэтым некаторыя супрацоўнікі міліцыі здзяйснялі супрацьпраўныя, крымінальна каральныя дзеянні, ахвярамі якіх станавіліся не толькі маніфестанты, але і грамадзяне, якія толькі назіралі за падзеямі.

Па звестках Часовага аператыўнага штаба Массавета, былі затрыманыя і збітыя 6 дэпутатаў Массавета — Шалыгін Г. Ф., Філімонаў М. Б., Кузняцоў В. І., Калбанаў С. Г., Бабулін А. В. і Ікешчэлі В. А., збіты дэпутат Варонежскага гарадскога Савета народных дэпутатаў Таўшчэеў В. Т..

Трое ўзброеных аўтаматамі Калашнікава паплечнікаў нацыяналістычнай арганізацыі РНА без тлумачэння прычын выправадзілі за тэрыторыю Дома Саветаў палітолага Сяргея Кургіняна. Сам Кургінян заявіў аб гэтым інцыдэнце наступнае: «нейкія маладыя людзі са свастыкай вывелі мяне [з Белага дома] 30 верасня, накіраваўшы аўтаматы»… «Бачачы, як маладыя людзі свабодна праходзяць праз міліцэйскія кардоны, закрытыя для іншых, уключаючы лекараў, бачачы, як пазіруюць яны перад „дэмакратычнымі камерамі“ ў выглядзе навучальнага дапаможніка па „рускаму фашызму“, я, натуральна, мяркую, што ў гэтым выдварэнні не абышлося без спадароў „дэмакратаў“».

На Лубянскай плошчы прайшоў несанкцыянаваны мітынг прыхільнікаў Вярхоўнага савета.

1 кастрычніка

У ноч з 30 верасня на 1 кастрычніка 1993 года ў гасцініцы «Мір», у адпаведнасці з раней дасягнутай дамоўленасцю са Старшынёй Савета Міністраў Віктарам Чарнамырдзіным, адбыліся перамовы паміж паўнамоцнымі прадстаўнікамі З’езду народных дэпутатаў і Барыса Ельцына.

У выніку перамоў каля 4 гадзін 1 кастрычніка 1993 г быў падпісаны пратакол № 1, які прадугледжваў збор і складаванне няштатнай зброі, якая знаходзілася ў Доме Саветаў, пад аховай сумесных кантрольных груп, а таксама скарачэнне сіл і сродкаў вонкавай аховы будынка парламента. У адказ бок Ельцына згаджаўся неадкладна ўключыць электраэнергію і цеплазабеспячэнне, а таксама неабходную колькасць гарадскіх тэлефонаў для аператыўнай сувязі. Пасля рэалізацыі першага этапу бакі павінны былі прыступіць да адначасовага вываду з Дома Саветаў усіх ахоўных фарміраванняў і зняцці вонкавай аховы ГУУС, а таксама нарэшце вырашыць пытанне вывазу няштатнай зброі з будынка парламента. Другі этап прадугледжваў «узгадненне і выкананне прававых і палітычных гарантый».

Паводле ўспамінаў вядучага спецыяліста Камітэта па прамысловасці і энергетыцы Вярхоўнага савета Ларысы Яфімавай, пасля перамоў у Доме Саветаў уключылі электрычнасць і ацяпленне.

Каля 6-й гадзіны ў Белым доме адбылося пасяджэнне Ваеннага савета абароны Дома Саветаў, на якім былі абмеркаваны вынікі перамоў. Падпісанне Пратакола № 1 было расцэнена як памылковы крок і перавышэнне Абдулаціпавым і Сакаловым сваіх паўнамоцтваў. Было прапанавана да 8 гадзіны 1 кастрычніка 1993 года дэнансаваць пратакол № 1, да 10 гадзін таго ж дня — кіраўніцтву Вярхоўнага Савета правесці прэс-канферэнцыю аб памылковай пазіцыі, занятай дэлегацыяй З’езду на перамовах.

З 6 гадзін 20 хвілін у Дом Саветаў пачала паступаць інфармацыя аб вылучэнні да будынка парламента 4 калон бронетэхнікі ОМСДОН, а таксама пра загад унутраным войскам адразу пасля здачы арыштаваць 164 чалавекі, у лік якіх уваходзіла ўсё кіраўніцтва, найбольш актыўныя народныя дэпутаты і камандзіры атрадаў народнага апалчэння.

Пасля дэнансацыі дэпутатамі Пратакола № 1, паслабленні, зробленыя выканаўчай уладай у дачыненні да асоб, якія знаходзіліся ў Доме Саветаў, былі адменены: узмацніўся прапускны рэжым, было зноў адключана электрычнасць у будынку.

У 10:30 пачаліся перамовы старшыняў палат Вярхоўнага савета з мэрам Масквы, першым намеснікам старшыні Савета Міністраў і кіраўніком Адміністрацыі Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ў Свята-Данілавым манастыры пры пасярэдніцтве патрыярха Алексія II, на якіх бакі выпрацавалі папярэднія ўмовы ліквідацыі супрацьстаяння. Пасля Руслан Хасбулатаў назваў гэтыя перамовы «шырмай», «глупствам» і «дзіцячымі гульнямі».

Фонд «Грамадская думка» апублікаваў вынікі апытання: 50 % рэспандэнтаў падтрымліваюць «разгон прэзідэнтам парламента і з’езду».

Начальнік маскоўскага ГУУС Уладзімір Панкратаў заявіў, што ў Белым доме знаходзіцца каля 1600 аўтаматаў, больш за 2000 пісталетаў, 18 кулямётаў, 10 снайперскіх вінтовак і 12 гранатамётаў плюс незаконна было пранесена каля 300 аўтаматаў, 20 кулямётаў, некалькі гранатамётаў і ПЗРК «Стынгер». Пасля штурму, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», у Доме Саветаў былі выяўлены 182 пісталеты Макарава, 12 вінтовак, 3 пісталеты-кулямёты Сцечкіна, 9 сігнальных рэвальвераў, 3 аўтаматы Калашнікава і 278 газавых пісталетаў. Аднак, паводле акту «Прыёму і здачы пад ахову будынка былога Дома Саветаў» ад 10 кастрычніка 1993 года, у Белым доме былі выяўлены 163 аўтаматы, 5 ручных кулямётаў, 2 снайперскія вінтоўкі, 1 гранатамёт, 420 пісталетаў, 248 газавых пісталетаў, 12 мін-пастак, 1 выбуховая прылада, 23 адзінкі іншай зброі; самі абаронцы будынка парламента заяўлялі, што са склада дэпартамента аховы ВС ім было выдадзена 74 аўтаматы і 5 ручных кулямётаў.

Каля 17 гадзін ачапленне ля Дома Саветаў было ўзмоцнена 2 БМП ОМСДОН.

Каля 18 гадзін ачапленне каля будынка Вярхоўнага Савета было ўзмоцнена яшчэ 6 БТРами ОМСДОН.

2 кастрычніка

Аб 10-й гадзіне ўдзельнікі перамоў у Свята-Данілавым манастыры падпісалі праграму мер па нармалізацыі становішча вакол будынка Вярхоўнага Савета, якая прадугледжвае ўзаемнае прадастаўленне інфармацыі аб планаванні дзеянняў і складзе ўзброеных сіл і іх узбраенняў у кожнага з бакоў з магчымасцю ўзаемнай праверкі, распрацоўку сумеснага графіка скарачэння ўзбраення з кантролем бакоў за яго выкананнем, адначасовую ліквідацыю бакамі загарод вакол Дома Саветаў, арганізацыю сумеснай аховы месцаў захоўвання зброі, а таксама ўстанаўленне рэжыму пропуску грамадзян на тэрыторыю Дома Саветаў.

Руцкой выдаў указ «Аб Прэзідыуме Савета Міністраў — Урада Расійскай Федэрацыі», у якім за падтрымку антыканстытуцыйных дзеянняў Барыса Ельцына вызваліў ад займаных пасадаў старшыні Савета Міністраў Віктара Чарнамырдзіна і членаў прэзідыума Савета Міністраў: першых намеснікаў старшыні Савета Міністраў Ягора Гайдара, Уладзіміра Шумейку і Алега Саскаўца; сакратара Савета бяспекі Алега Лобава, намеснікаў старшыні Савета Міністраў Сяргея Шахрая, Аляксандра Завяруху, Аляксандра Шохіна і Юрыя Ярава; старшыні Цэнтральнага банка Віктара Герашчанку, кіраўніка апарата Савета Міністраў Уладзіміра Квасова, міністра замежных спраў Андрэя Козырава, міністра фінансаў Барыса Фёдарава, старшыні Дзяржкаммаёмасці Анатоля Чубайса. Але Чарнамырдзін і названыя члены ўрада не падпарадкаваліся гэтаму рашэнню.

З 11 гадзін 30 хвілін на Садовым кальцы ў раёне станцыі метро «Смаленская» і будынка Міністэрства замежных спраў Расійскай Федэрацыі для ўдзелу ў мітынгу ў падтрымку Вярхоўнага Савета пачалі збірацца маніфестанты.

Мітынг пачаўся каля 13 гадзін у скверы насупраць будынка МЗС. Колькасць удзельнікаў не перавышала 2000 чалавек. Удзельнікі мітынгу не рабілі нейкіх гвалтоўных дзеянняў. Сярод іх знаходзіліся жанчыны, пажылыя людзі і нават дзеці.

Супрацоўнікі міліцыі, якія прыбылі да месца правядзення мітынгу, паўтараючы тактыку папярэдніх дзён — жорстка збіваючы людзей дубінкамі і рассякаючы натоўп на невялікія групы — паспрабавалі запхнуць яго маніфестантаў у метро «Смаленская» і бліжэйшыя вуліцы і завулкі.

Празмерна жорсткія, у тым ліку супрацьпраўныя дзеянні некаторых супрацоўнікаў міліцыі выклікалі супраціў з боку найбольш рашуча настроеных маніфестантаў. Каля 500 чалавек, захапіўшы на бліжэйшых вуліцах і завулках камяні, бутэлькі, палкі і фрагменты металічных канструкцый не толькі здолелі абараніцца ад АМАПаўцаў, але і прымусілі апошніх на час адступіць. Скарыстаўшыся перадышкаю, узбуджаныя сутыкненнем маніфестанты перакрылі рух па Садовым кольцы і пачалі ўзводзіць барыкаду, выкарыстоўваючы для гэтага элементы агароджы, будаўнічыя лясы, апорныя вузлы ад трыбуны, пабудаванай для святкавання 500-годдзя Арбата, і іншыя падручныя матэрыялы. Каб зрабіць барыкаду непраходнай, маніфестанты запалілі выкарыстаныя для яе ўзвядзення старыя шыны ад аўтамабіляў і дошкі.

Спробы АМАПаўцаў у пешым страі захапіць барыкаду былі адбітыя камянямі і бутэлькамі з бензінам. Маніфестантамі была ўзведзены дадатковыя барыкады, якія прыкрывалі флангі і тыл першай. Каля 14 гадзін супраць абаронцаў барыкады былі ўжытыя ў якасці вадамётаў дзве лафетныя ўстаноўкі з пажарных машын, але беспаспяхова, паколькі камяні хутка заганялі вадамётнікаў у люк. Не дало рэзультатаў і выкарыстанне супраць маніфестантаў газавых гранат з «чаромхай». У 15 гадзін кіраўніцтва ГУУС Масквы было вымушана пайсці на перамовы з абаронцамі барыкады. Была дасягнутая дамоўленасць, што да 23 гадзіны маніфестанты самі разыдуцца. Пры гэтым супрацоўнікі міліцыі не будуць іх пераследаваць.

Каля 21 гадзіны абаронцы барыкад арганізаванай калонай, якую ўзначальваў народны дэпутат Расійскай Федэрацыі Ілля Канстанцінаў, пакінулі месца супрацьстаяння і затым спакойна разышліся.

3 кастрычніка

З раніцы ў розных месцах Садовага кальца і ля Кіеўскага вакзала пачалі збірацца маніфестанты, якія выступалі ў падтрымку Вярхоўнага Савета. У адпаведнасці з зацверджаным планам арганізацыйных мерапрыемстваў супрацоўнікі міліцыі, прымяняючы спецсродкі, разганялі гэтыя групы, не даючы людзям збірацца ў вялікія масы. У выніку ў некаторых месцах адбыліся сутыкненні. Так, у 12 гадзін 50 хвілін на Смаленскай плошчы каля 100 маніфестантаў, у адказ на спробу супрацоўнікаў міліцыі рассеяць іх, па прыкладзе папярэдняга дня, перакрылі рух транспарту па Садовым кольцы і пачалі ўзводзіць барыкаду, кідаючы ў супрацоўнікаў міліцыі камяні і бутэлькі. Пераўзыходным сілам міліцыі ўдалося «зачысціць» плошчу.

А 12-й гадзіне на Кастрычніцкай плошчы для правядзення абвешчанага напярэдадні агульнамаскоўскага мітынгу ў падтрымку Вярхоўнага Савета пачалі збірацца грамадзяне і актывісты апазіцыйных партый і рухаў. Мітынг быў арганізаваны «Фронтам Нацыянальнага Выратавання». Актывісты «ФНВ» папярэджвалі запрошаных імі на мітынг аб неабходнасці быць пільнымі, не паддавацца на правакацыі і пазбягаць гвалтоўных, супрацьпраўных дзеянняў, інфармавалі, што правядзенне мітынгу санкцыянавана. У той жа час Віктар Анпілаў і некаторыя яго прыхільнікі прынялі рашэнне правесці пасля мітынгу шэсце да будынка Вярхоўнага Савета Расіі. Аб гэтых планах імі не былі пастаўлены ў вядомасць асноўныя арганізатары мітынгу — актывісты «Фронту Нацыянальнага Выратавання», а таксама народны дэпутат Расіі Ілля Канстанцінаў, які павінен быў узначаліць мітынг.

Да поўдня ў Маскоўскім гарадскім штабе народных дружын (вуліца Цвярская, 8) сталі збірацца добраахвотнікі з ліку абаронцаў Белага дома ў жніўні 1991 года. Былі ўтвораны медыцынская дружына і кругласутачны донарскі пункт. Усяго сабралася каля дзвюх тысяч чалавек.

Аб 14:00 адбыўся дазволены Массаветам мітынг у падтрымку Вярхоўнага Савета на Кастрычніцкай плошчы. Калі сабралася некалькі тысяч чалавек, паступіла інфармацыя, што ў апошні момант правядзенне мітынгу на Кастрычніцкай плошчы забаронена мэрыяй Масквы. АМАП распачаў спробу заблакіраваць плошчу. З’явіліся заклікі перанесці мітынг на іншае месца.

Да пачатку мітынгу на плошчы сабралася каля 2000 чалавек. Людзі, якія сабраліся, не выконвалі патрабаванні супрацоўнікаў міліцыі разысціся. Гэтыя патрабаванні ўспрымаліся людзьмі як незаконныя, што абвастрыла сітуацыю. Колькасць маніфестантаў хутка павялічвалася. Шмат людзей адышлі на Ленінскі праспект і ў напрамку да Крымскага мосту.

Скарыстаўшыся сітуацыяй, Анпілаў і некаторыя яго прыхільнікі сталі заклікаць прысутных ісці да Дома Саветаў. Частка маніфестантаў стала рухацца да Крымскага мосту, паступова захапляючы за сабой астатніх. Народны дэпутат Расійскай Федэрацыі Канстанцінаў і актывісты «Фронту Нацыянальнага Выратавання» спрабавалі спыніць людзей, але не змаглі авалодаць сітуацыяй.

Падчас прарыву на Крымскі мост і ў раёне Смаленскай плошчы супраць маніфестантаў прымяняліся карабіны для стральбы гранатамі са слёзатачывым газам.

Паводле даведкі ДУК ВВ МУС за 3 кастрычніка 1993 года, у 14:35 старэйшым аператыўным начальнікам (начальнікам ГУУС Масквы Панкратавым) прынята рашэнне накіраваць на Зубаўскую плошчу рэзерв з 350 салдат унутраных войскаў, які ў 14:50 прыбыў на Зубаўскую плошчу і выставіў вайсковы ланцуг, які пратрымаўся 5-7 хвілін, пасля чаго быў скамечаны. З 12 аўтамашын 10 былі захоплены. Асабісты склад адцеснены натоўпам па Садовым кольцы.

Каля 15:10, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», Барыс Ельцын на верталёце прыляцеў у Крэмль з загараднай рэзідэнцыі. Паводле сцвярджэння Аляксандра Каржакова, гэта адбылося пазней — каля 18:00.

Каля 15:20 авангард калоны прыхільнікаў Вярхоўнага Савета па вуліцы Новы Арбат ад Садовага кальца падышоў да будынка мэрыі. Пачалося сутыкненне, у ходзе якога маніфестанты змялі і часткова рассеялі ачапленне. Дэманстранты сталі расцягваць устаноўленыя з боку мэрыі загароды з калючага дроту АСКЛ і пастаўленых у лінію палівальных аўтамашын.

Па загадзе свайго кіраўніцтва супрацоўнікі міліцыі і АМАП адкрылі па дэманстрантах бязладны агонь з пісталетаў і аўтаматаў. Стралялі таксама з карабінаў для стральбы гранатамі са слёзатачывым газам. Над галовамі дэманстрантаў была праведзена чарга з буйнакалібернага кулямёта БТРа, які стаяў ля мэрыі. Сярод дэманстрантаў, якія падвергліся абстрэлу, пачалася паніка.

Два супрацоўнікі міліцыі былі забітыя каля будынка мэрыі выпадковымі, на думку камісіі Дзярждумы, стрэламі сваіх таварышаў па службе.

Нягледзячы на прымяненне супрацоўнікамі міліцыі агнястрэльнай зброі, спыніць прасоўванне дэманстрантаў не ўдалося.

Частка супрацоўнікаў міліцыі і вайскоўцаў унутраных войскаў адступіла да будынку пасольства ЗША ў Вялікім Дзевяцінскім завулку. Маса дэманстрантаў, колькасць якіх павялічвалася, накіравалася да Дома Саветаў.

На стральбу ў раёне мэрыі з будынка Вярхоўнага Савета стыхійна, без загаду кінулася група сяброў РНА колькасцю каля 15 чалавек, узброеных аўтаматамі АКС-74У. Праз лічаныя хвіліны да іх далучыліся 3 чалавекі з аховы намесніка міністра абароны Альберта Макашова, што таксама без загаду пабеглі на стрэлы, і лідар РНА Аляксандр Баркашоў. Яны таксама былі ўзброены аўтаматамі АКС-74У. Адначасова на пандус мэрыі сталі падымацца некаторыя дэманстранты. Супрацоўнікамі міліцыі быў адкрыты агонь з аўтаматычнай зброі, які выклікаў у адказ стрэлы з боку «баркашоўцаў», а затым членаў аховы генерал-палкоўніка Макашова. Бяззбройныя дэманстранты рассеяліся. Супрацоўнікі міліцыі і вайскоўцы ўнутраных войскаў, якія знаходзіліся на пандусе, праз цэнтральны ўваход сышлі ў будынак мэрыі.

Пасля спынення агню ў будынак мэрыі праз цэнтральны ўваход уварваліся дэманстранты. Прыхільнікамі Вярхоўнага Савета былі зробленыя няўдалыя спробы захапіць БТРы ўнутраных войскаў, якія стаялі ля мэрыі.

Адразу пасля ўзяцця мэрыі прыхільнікі Вярхоўнага Савета занялі гасцініцу «Мір», якая знаходзілася побач. Там размяшчаўся аператыўны штаб ГУУС Масквы.

У 15:45 ля 14 пад’езда Дома Саветаў пачаўся мітынг, на якім Аляксандр Руцкой заклікаў народ штурмаваць мэрыю і тэлецэнтр у Астанкіна.

Руцкой спусціўся з балкона Дома Саветаў і сказаў Макашову, што Астанкіна штурмаваць не трэба, а толькі трэба запатрабаваць прадастаўленне эфіру.

Руцкой, пасля прыняцця рашэння накіраваць людзей да «Астанкіна», заўважае: «Вядома, гэта была памылка. Я не хацеў крыві. Але нервы-то ў камяку».

Каля 16-й гадзіны Павел Грачоў з’вязаўся па тэлефоне з камандзірам мотастралковай Таманскай дывізіі генерал-маёрам Валерыем Яўневічам і паведаміў яму, што ў Маскве беспарадкі, міліцыя не спраўляецца, таму што ўзброеныя групы блукаюць горадам, нібыта пачасціліся спробы пранікнуць у Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі, якое ахоўваюць бяззбройныя салдаты-вартавыя, і загадаў быць у гатоўнасці на аўтамабілях або на БТРах вылучыць частку дывізіі да Міністэрства абароны і ўзяць яго пад ахову.

У 16:00 Б. М. Ельцын падпісаў указ аб увядзенні надзвычайнага становішча ў Маскве, у якім, у прыватнасці, Савету Міністраў — Ураду Расійскай Федэрацыі, Міністэрству ўнутраных спраў, Міністэрству бяспекі, Міністэрству абароны, ураду Масквы прадпісвалася прымаць меры, неабходныя для забеспячэння рэжыму надзвычайнага становішча і з гэтай мэтай дазвалялася ўсталёўваць меры, прадугледжаныя артыкуламі 22, 23, 24 Закона Расійскай Федэрацыі «Аб надзвычайным становішчы». Міністэрству замежных спраў Расійскай Федэрацыі прадпісвалася інфарміраваць іншыя дзяржавы і Генеральнага сакратара Арганізацыі Аб’яднаных Нацый аб тым, што Расійская Федэрацыя ў адпаведнасці з п. 1 арт. 4 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах выкарыстоўвае права адступлення ад абавязацельстваў па Пакту ў такой ступені, у якой патрабуецца вастрынёй абстаноўкі. Указ уступіў у сілу з моманту падпісання. Па цэнтральным тэлебачанні ён быў абвешчаны толькі ў 18 гадзін.

Паводле ўспамінаў Руслана Хасбулатава ў распараджэнне абаронцаў Дома Саветаў патрапілі 10-15 ваенных грузавікоў і аўтобусаў, кінутых унутранымі войскамі з ключамі ў замках запальвання, і 4 БТР, якія стаялі ў ачапленні.

Дэманстранты, узначаленыя Анпілавым і Макашовым, рушылі ў бок тэлецэнтра ў Астанкіна. Па звестках былога кіраўніка следчай групы Леаніда Прошкіна, на чале калоны ехаў Альберт Макашоў на аўтамабілі «УАЗ» унутраных войскаў, яго целаахоўнікі і так званая баявая група «Поўнач», на аўтамабілі ехалі лідары вулічнай апазіцыі Віктар Анпілаў і Ілля Канстанцінаў.

Пасля пачатку руху маніфестантаў да тэлецэнтра «Астанкіна» Руцкой прызначыў міністрам унутраных спраў Васіля Трушына, які раней займаў гэтую пасаду ў 1989—1990 гадах. Андрэй Дунаеў прызначаны міністрам па асаблівых даручэннях.

Каля 16 гадзін 5 хвілін камандуючы ўнутранымі войскамі генерал-палкоўнік Анатоль Кулікоў па радыё загадаў камандзіру 6-га ГСМ «Віцязь» падпалкоўніку Сяргею Лысюку ехаць да тэлецэнтра Астанкіна для ўзмацнення яго аховы.

У 16 гадзін 30 хвілін па загадзе камандуючага ўнутранымі войскамі Анатоля Кулікова ў Астанкіна прыбылі 84 ваеннаслужачыя ўнутраных войскаў в/ч 3641 (Софрынская брыгада ўнутраных войскаў), якія мелі толькі бронекамізэлькі, каскі і гумавыя дубінкі.

Першыя машыны з прыхільнікамі Вярхоўнага Савета, у тым ліку з намеснікам міністра абароны Альбертам Макашовым і падначаленымі яму ўзброенымі людзьмі, прыбылі да будынка АСК-1 амаль адначасова з атрадам «Віцязь». Вароты вонкавай агароджы будынка былі зачыненыя. Макашоў у мегафон запатрабаваў ад аховы АСК-1 адкрыць вароты. Не дачакаўшыся адказу, кіроўца «УАЗа» Марозаў бамперам парваў ланцуг, які злучаў створкі брамы, і заехаў на тэрыторыю тэлецэнтра.

Прыхільнікі Вярхоўнага Савета, якія прыбылі ў «Астанкіна», запатрабавалі прадастаўленне ім прамога эфіру. 16 чалавек з іх знаходзіліся ў падпарадкаванні Макашова і былі ўзброены аўтаматамі са скарочаным ствалом АКС-74У. У дэманстранта Мікалая Абраменкова быў ручны супрацьтанкавы гранатамёт РПГ-7, узяты пасля прарыву блакады Дома Саветаў у невядомага палкоўніка міліцыі, які вылез з ім з міліцэйскага аўтобуса. Ні сам Абраменка, ні хто-небудзь іншы з падначаленых Макашова не ўмеў абыходзіцца з гэтым гранатамётам. Адначасова з дэманстрантамі прыбылі БТРы дывізіі Дзяржынскага для абароны тэлецэнтра. Супрацоўнікі аховы тэлецэнтра адказалі, што не могуць зрабіць гэтага без указання, а для гэтага ім неабходна звязацца са сваім кіраўніцтвам. Пасля гэтага яны сышлі і больш не вярталіся. Дарэмна прачакаўшы ў 17-м пад’ездзе хвілін 20-30, Макашоў са сваімі ахоўнікамі выйшлі на вуліцу. Затым ён паспрабаваў уступіць у перамовы з вайскоўцамі на БТРах, што стаялі каля будынка АСК-1 з боку Астанкінскага стаўка, але безвынікова.

На фатаграфіі Дзмітрыя Барко, размешчанай у інтэрнэт-выданні «Грані», знятай 3 кастрычніка, бачна, як мужчыны сярэдніх гадоў у грамадзянскам адзенні з захопленымі ў міліцыянераў алюмініевымі шчытамі, гумавымі палкамі, узброеныя металічнай арматурай і аўтаматамі Калашнікава ў руках едуць на ўкрадзеным грузавіку «ЗіЛ-131» з ваеннымі нумарнымі знакамі па Садовым кольцы ў бок «Астанкіна».

Да 18:00 у цэнтры Масквы прыхільнікамі Ельцына былі пабудаваны 25 барыкад, у асноўным вакол мэрыі, Цэнтральнага тэлеграфа, па вуліцы Цвярской.

Пакуль зацягваліся перамовы, да 18 гадзін у тэлецэнтр прыбылі 31 супрацоўнік АМАПа Маскоўскага УУС на чыгуначным транспарце з 27 аўтаматамі і 3 пісталетамі, на чале з падпалкоўнікам Сталяровым.

У 18 гадзін 30 хвілін у тэлецэнтр прыбылі 111 ваеннаслужачых Софрынскай брыгады ўнутраных войскаў (в/ч 3641) на чале з камандзірам брыгады палкоўнікам Васільевым. З імі прыехаў намеснік камандуючага ўнутранымі войскамі па кадрах генерал-маёр Павел Галубец, які па распараджэнні камандуючага ўнутранымі войскамі прыняў на сябе агульнае камандаванне сіламі, якія кантраліравалі тэлецэнтр.

Аб 19:00 будынак тэлецэнтра ахоўвалі каля 480 супрацоўнікаў міліцыі і ўнутраных войскаў, якія прадстаўлялі розныя падраздзяленні — ад добра экіпіраваных рознымі відамі ўзбраенняў атрада спецназа «Віцязь» і АМАП да салдат адной з вайсковых часцей унутраных войскаў, якія не мелі ніякай зброі, акрамя гумавых палак. Яны былі ўзброены 320 аўтаматамі, кулямётамі і снайперскімі вінтоўкамі, 130 пісталетамі, 12 гранатамётамі, у тым ліку — адным ручным процітанкавым гранатамётам РПГ-7. Да стралковай зброі мелася дастатковая колькасць боепрыпасаў. Тэлецэнтр ахоўвалі 6 БТРаў. У вайскоўцаў і супрацоўнікаў міліцыі меліся штатныя сродкі сувязі, індывідуальнай абароны, а таксама спецсродкі.

Мітынгоўцы на працягу двух з паловай гадзін праводзілі стыхійны мітынг каля тэлецэнтра, патрабуючы даць ім прамы эфір. Сярод іх былі людзі ў камуфляжнай вопратцы з аўтаматычнай зброяй у руках, падобныя на баевікоў.

Паплечнікі Макашова па ўласнай ініцыятыве распачалі спробу пранікнуць у будынак АСК-3, пратараніўшы шкляныя дзверы адным з пакінутых войскамі грузавікоў: грузавіком яны таранілі дзверы будынка на вуліцы Акадэміка Каралёва, 19, у якім размешчаныя студыйныя апаратныя праграмы «Час» першага канала тэлебачання. Грузавік выціснуў толькі вонкавыя дзверы ў тэлецэнтр. Прапаноўвалася расхінуць і адлеглыя ад іх на метр унутраныя дзверы, ахвяраваўшы дахам кабіны грузавіка, якая ўжо пачала захрасаць пад навісаючай паўсферай брыля пад’езда. У выніку ўнутраныя дзверы тэлецэнтра засталіся зачыненымі, з іх толькі вылецела шкло.

Макашоў, скарыстаўшыся сітуацыяй, падышоў да пабітых дзвярэй у будынак, паклаў свой аўтамат на зямлю і ў мегафон прапанаваў выйсці для перамоў камандзіру ваеннаслужачых, даўшы 2 хвіліны на выкананне свайго патрабавання. Тыя, хто знаходзіліся ў будынку, адказалі яму, што пайшлі за камандзірам. Пачуўшы, што ў тых, хто знаходзіліся перад уваходам у тэлецэнтр, ёсць гранатамёт, Макашоў папярэдзіў ваеннаслужачых, што ў выпадку адкрыцця імі агню яны будуць падаўлены з гранатамёта. Адначасова ён загадаў сваёй ахове адцясніць у бок мітынгоўцаў, журналістаў і цікаўных. Яго распараджэнне было выканана.

У гэты час гранатамёт РПГ-7 В-1 і адна граната да яго знаходзіліся ў дэманстранта Мікалая Абраменкава. Пачуўшы каманду Макашова, Абраменкаў узяў гранатамёт на плячо і прысеў на адно калена. З’яўляючыся грамадзянскім чалавекам, які ніколі не служыў у войску, ён не мог зарадзіць гранату. З натоўпу яму пачалі крычаць, што трэба зняць каўпачок гранаты, а таксама даваць іншыя парады.

Участковы з Санкт-Пецярбурга, прыхільнік Вярхоўнага Савета Міхаіл Смірноў, пасля кароткай спрэчкі, узяў у Абраменкава гранатамёт і адну гранату да яго, а затым дэманстратыўна зрабіў перад уваходам у будынак тэлецэнтра маніпуляцыі, якія імітавалі падрыхтоўку да прыцэльнай стральбы з гранатамёта. Здзейсніўшы маніпуляцыі з гранатамётам, ён аж да пачатку абстрэлу працягваў знаходзіцца перад уваходам у будынак тэлецэнтра.

• На адной з фатаграфій рэпарцёра Ігара Міхалёва, размешчанай на сайце агенцтва РИА Новости, відаць, як ваенны грузавік тараніць дзверы ўваходу ў будынак тэлецэнтра на вул. Акадэміка Каралёва, 19.
• На другім здымку таго ж аўтара, каля ўжо разбітага ўваходу тэлецэнтра стаіць дэманстрант у камуфляжнай форме без апазнавальных знакаў з гранатамётам у руках.
• На трэцім здымку непасрэдна каля ўваходу ў тэлецэнтр стаяць трое мужчын, імаверна, дэманстрантаў. На адным з мужчын — камуфляжная форма, на іншых — грамадзянскае адзенне. У двух у руках — аўтаматы Калашнікава.

Макашоў і тры чалавекі з яго аховы праз правае ад галоўнага ўваходу разбітае акно ўвайшлі ў будынак тэлецэнтра. Ахова заняла пазіцыю пад лесвіцай, а сам ён зрабіў некалькі крокаў унутр будынка. Абаронцы Макашова заўважылі «зайчык» ад лазернага прыцэла на шчацы. Яўген Штукатураў, баючыся за яго жыццё, вывеў яго з будынка. За імі выйшлі двое іншых членаў аховы.

Праз некалькі хвілін пасля таго, як Макашоў пакінуў пляцоўку перад уваходам у АСК-3, стрэлам з унутранага балкона 1-га паверха названага будынка праз разбітае акно быў паранены адзін з членаў аховы Макашова Мікалай Красцінін, апрануты ў грамадзянскую вопратку. Затым, калі параненага Красцініна даняслі да машыны хуткай дапамогі, пачуліся два ці тры амаль адначасовыя выбухі ля залы на месцы дзвярэй (асколкамі былі параненыя дэманстранты, якія стаялі побач), і адначасова ўнутры будынка сярод байцоў «Віцязя» адбыўся выбух неўсталяванага выбуховага прыстасавання, ад якога загінуў радавы спецназа М. Ю. Сітнікаў.

Паводле версіі прыхільнікаў Ельцына (у тым ліку камандзіра «Віцязя» С. Лысюка), падтрыманай пераважнай большасцю СМІ, гэта быў стрэл з гранатамёта РПГ-7 В-1 з боку дэманстрантаў. Граната трапіла ў сцяну ззаду радавога, і ён быў паранены асколкамі ў патыліцу. Паводле версіі следчай групы, стрэл з адзінага гранатамёта, які быў у дэманстрантаў, не рабіўся. Следства палічыла даказаным, што на месцы гібелі радавога выбуху баявой часткі гранаты не было, бо разрыў тандэмнага кумулятыўнага зарада процітанкавага гранатамёта РПГ-7 не мог не пакінуць слядоў на сцяне. Сляды выкарыстанага выбуховага рэчыва знойдзеныя не былі. У сувязі з гэтым экспертамі і следчымі выказвалася здагадка, што падарваны быў адзін з не пакідаючых слядоў спецсродкаў, якія былі ў распараджэнні «Віцязя», альбо выпадкова, альбо наўмысна, з мэтай мабілізаваць байцоў на адкрыццё агню па натоўпе. У 2005 годзе ў праграме «Чыстасардэчнае прызнанне» тэлеканала НТВ быў паказаны відэазапіс, з якого вынікае, што выбух ля ўваходу АСК-3 адбыўся пасля таго, як быў зроблены стрэл з гранатамёта з будынка насупраць — АСК-1 (куды прыхільнікі Вярхоўнага Савета не пранікалі).

У 19:12, пасля выбуху, спецназ і БТРы пачалі весці агонь з аўтаматычнай зброі па натоўпу, які сабраўся ля тэлецэнтра, што прывяло да гібелі па меншай меры 46 чалавек, сярод якіх было некалькі журналістаў. Сярод першых загінуў аператар германскай тэлекампаніі ARD Роры Пек, які здымаў каля ўваходу ў тэлецэнтр.

У 19:20 генерал А. Макашоў запатрабаваў ад вайскоўцаў, якія знаходзіліся ў будынку «Астанкіна», скласці зброю на працягу трох хвілін. Будынак на той момант, паводле інфармацыі газеты, ахоўвалі каля 1200 вайскоўцаў, 6 БТР, 105 байцоў атрада спецназа «Віцязь» і 110 супрацоўнікаў упраўлення аховы. Па заканчэнні тэрміну ўльтыматуму «баевікі Макашова», па версіі газеты «Коммерсант», выкладзенай у рэпартажы ў 1993 годзе, «пачалі штурм». Прыхільнікі Вярхоўнага Савета, паводле інфармацыі выдання, абстралялі будынак з гранатамёта, адтуль быў адкрыты агонь у адказ.

Вонкавыя відэафайлы
	Завяршэнне трансляцыі — 3 кастрычніка 1993.

У 19:26 дыктар «Астанкіна» Леў Віктараў абвясціў аб спыненні праграмы, спаслаўшыся на тое, што першы паверх тэлецэнтра захоплены. Тэлерадыёвяшчанне ўсіх тэлекампаній з Астанкіна было спынена, у эфіры застаўся толькі тэлеканал дзяржаўнага Расійскага тэлебачання, чыя эфірная студыя размяшчалася на 5-й вуліцы Ямскога поля.

У 20:10, паводле інфармацыі газеты «Коммерсант», атака прыхільнікаў Вярхоўнага савета на тэлецэнтр у Астанкіна спынілася.

У 20:00 каля будынка мэрыі на Цвярской пачаўся арганізаваны мітынг, у якім удзельнічалі, паводле ацэнак начальніка гарадскога штаба народных дружын, каля 50 тысяч чалавек. Да гэтага часу былі сфармаваныя 59 народных дружын і атрадаў агульнай колькасцю 16 000 чалавек, падрыхтаваны рэзерв з 20 000 добраахвотнікаў. Дружыны і атрады баранілі комплекс будынкаў урада Масквы (Цвярская, 13), будынак мэрыі Масквы, комплекс рэдакцыі газеты «Вести», тэхнічнага цэнтра «Астанкіна», радыёцэнтр на Пятніцкай, былі ўладкованыя барыкады і выстаўлены пікеты на Васільеўскім спуску, за Цэнтральным тэлеграфам, на вуліцах Нікіцкай, Станкевіча і некаторых іншых. Кінастудыя «Масфільм» была гатова прадаставіць штабу абароны мэрыі больш за 100 адзінак бронетэхнікі, якая выкарыстоўвалася для здымак, а кампанія «Автолайна» 9 БРДМ.

Каля 21:00 будынак Вярхоўнага Савета быў адключаны ад электрычнай сеткі, згасла святло.

У 21:30 з балкона мэрыі выступіў Канстанцін Баравой, які запатрабаваў раздаць зброю прыхільнікам Ельцына. У гарадскім штабе народных дружын пачалося фарміраванне атрада з вайскоўцаў, усяго набралася каля двух з паловай тысяч афіцэраў і прапаршчыкаў запасу.

А 22:00 Ягор Гайдар па тэлебачанні звярнуўся да прыхільнікаў Ельцына з просьбай збірацца ля будынка Массавета, узятага пад кантроль Міністэрствам бяспекі. З тых, хто сабраўся, адбіралі людзей з баявым досведам і фарміравалі атрады для захопу і аховы аб’ектаў (маскоўскіх райсаветаў). Выкарыстоўваліся атрады і з грамадзянскіх асоб, у тым ліку, жанчын. Былі збудаваныя барыкады на Цвярской вуліцы і на вуліцах і завулках, якія прымыкаюць да Цвярской. Каля Массавета праходзіў мітынг. Гайдар атрымаў у старшыні Дзяржкамітэта па надзвычайных сітуацыях С. К. Шайгу гарантыю, што ў выпадку неабходнасці будзе раздадзена зброя дэманстрантам-прыхільнікам Ельцына. На думку Ягора Гайдара, толькі пасля гэтага — каля 2 гадзін раніцы 4 кастрычніка ваенныя сталі выконваць загады Ельцына і войскі рушылі ў Маскву.

У 23:00 Альберт Макашоў аддаў загад прыхільнікам Вярхоўнага савета адступаць з Астанкіна да Дома Саветаў.

Позна ўвечары ў бок Масквы рухалася калона Таманскай дывізіі, але яна была спынена на паўдарозе. Іншая калона бронетэхнікі, якая выйшла з месца сваёй дыслакацыі на паўднёвай ускраіне сталіцы, таксама была спыненая. Прычынай таму, на думку Аляксандра Каржакова, была страта Міністэрствам абароны кіравання сваімі войскамі.

Указам Руцкога кіраўніком адміністрацыі Масквы быў прызначаны старшыня Краснапрэсненскага раённага Савета народных дэпутатаў Аляксандр Красноў.

Паводле звестак Генпракуратуры, 3-4 кастрычніка ў раёне тэлецэнтра былі забіты ці памёрлі ад атрыманых ран не менш 46 чалавек. Цялесныя пашкоджанні рознай ступені цяжару атрымалі не менш 124 чалавек.

4 кастрычніка

Каля 12 гадзін ночы ў Дом Саветаў па ўласнай ініцыятыве прыбылі 18 ваеннаслужачых 326-га асобнага навучальнага зенітна-ракетнага палка войскаў супрацьпаветранай абароны на чале з камандзірам палка палкоўнікам Барадзіным. Яны былі ўзброены 17 аўтаматамі і 1 пісталетам ПСМ, узятымі ў палку. Кіраўніцтвам абароны Дома Саветаў была пастаўлена задача ахоўваць 20 і 8 пад’езды, прыняць удзел у забеспячэнні прапускнога рэжыму праз названыя пад’езды.

У гэты ж час начальнік Службы бяспекі Прэзідэнта Расіі Аляксандр Каржакоў выклікаў свайго намесніка па баявой падрыхтоўцы капітана першага рангу Генадзя Захарава, паведаміў аб прынятым Ельцыным вырашэнні сілай «ачысціць» будынак Вярхоўнага Савета і загадаў яму паехаць да Паўла Грачова з мэтай падрыхтоўкі прыезду Ельцына ў Міністэрства абароны Расіі для выпрацоўкі плана канкрэтных дзеянняў. Захараў выказаў Каржакову свае меркаванні пра магчымыя варыянты сілавой «ачысткі» Дома Саветаў, прапанаваўшы выкарыстоўваць для гэтай мэты спецпадраздзяленні «Альфа» і «Вымпел», якія ў ходзе аперацыі, каб пазбегнуць страт сярод асабістага складу, павінны былі быць дастаўленыя на бронетэхніцы непасрэдна да пад’ездаў па перыметры Дома Саветаў. Для дэмаралізацыі было прапанавана папярэдне зрабіць некалькі стрэлаў з танкаў па верхніх паверхах будынка. Гэта план быў ухвалены Каржаковым.

Паміж 3 і 4 гадзінамі раніцы 4 кастрычніка Барыс Ельцын прыняў рашэнне аб штурме Дома Саветаў: на начным пасяджэнні ў будынку Генштаба Міністэрства абароны быў выслуханы план Генадзя Захарава, ён яго ўхваліў і аддаў загад аб выкарыстанні танкаў і бронетэхнікі, прызначыўшы пачатак аперацыі на 7-ю гадзіну раніцы. Павел Грачоў запатрабаваў ад Ельцына пацвердзіць загад аб штурме Дома Саветаў у пісьмовым выглядзе.

Каля 4 гадзіны раніцы ў Крамлі Ельцын падпісаў пісьмовы загад аб прыцягненні войскаў Міністэрства абароны, падрыхтаваны памочнікам прэзідэнта Віктарам Ілюшыным. Загад быў неадкладна накіраваны фельд’егерскай поштай Грачова. На падставе гэтага загаду Грачоў аддаў загад № 081 ад 4 кастрычніка 1993 года, якім камандаванне воінскімі часцямі і іншымі падраздзяленнямі пры забеспячэнні рэжыму надзвычайнага становішча ў Маскве і аднаўленні правапарадку было ўскладзена на намесніка міністра абароны Расійскай Федэрацыі генерал-палкоўніка Георгія Кандрацьева. Яму ж было загадана да 9 гадзін 4 кастрычніка 1993 года распрацаваць план аперацыі і паставіць баявыя задачы воінскім часцям і іншым падраздзяленням, якія прыцягваліся для яе правядзення.

Існуюць некалькі аўдыёзапісаў радыёперамоў у раёне Дома Саветаў, якія вяліся ў ноч на 4 кастрычніка. Асноўнае змесціва аўдыёзапісаў — радыёперамовы, якія вялі паміж сабой супрацоўнікі міліцыі і іншыя ананімныя ўдзельнікі ўзброенага супрацьстаяння, якія аказаліся па розныя бакі канфлікту, дзе яны абменьваюцца кароткімі агрэсіўнымі рэплікамі ў адрас адзін аднаго, выкарыстоўваючы пагрозы і ненарматыўную лексіку.

У ноч на 4 кастрычніка, паводле інфармацыі выдання «За волю», у Маскоўскай вобласці афіцэр адной з вайсковых часцей Ігар Астапенка самавольна ўзяў зброю і ў кампаніі некалькіх марскіх пяхотнікаў адправіўся ў Маскву, каб прыняць удзел у падзеях на баку Вярхоўнага савета. Аднак на 30 кіламетры Шчолкаўскай шашы ён быў забіты ў перастрэлцы з супрацоўнікамі АМАП.

Па ўказанні П. С. Грачова ў Маскву прыбылі танкі Таманскай дывізіі. Раніцай у раёне стадыёна «Красная Прэсня» з-за няўзгодненасці дзеянняў адбыліся ўзброеныя сутычкі паміж «таманцамі» і БТРамі «дзяржынцаў», паміж «дзяржынцамі» і ўзброенымі людзьмі з «Саюзу ветэранаў Афганістана», якія таксама прымалі ўдзел у канфлікце на баку Ельцына. Былі загінулыя і параненыя, як сярод салдат, так і сярод выпадковых мінакоў.

Асобы, што прымалі ўдзел у гэтых сутыкненнях, былі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі, некаторым прысвоена званне «Герой Расійскай Федэрацыі».

У штурме Белага дома прынялі ўдзел каля 1700 чалавек, 10 танкаў і 20 бронетранспарцёраў: кантынгент давялося набіраць са складу пяці дывізій, каля паловы ўсяго кантынгенту афіцэры або малодшыя камандзіры, а танкавыя экіпажы набралі амаль цалкам з афіцэраў.

У 04:20 пачалося перасоўванне войскаў у бок Дома Саветаў.

У 05:00 Ельцын выдаў Указ № 1578 «Аб неадкладных мерах па забеспячэнні рэжыму надзвычайнага становішча ў Маскве».

У 06:50 каля будынку Дома Саветаў гучаць стрэлы. Туды сцягнутыя салдаты і афіцэры, якія прадстаўлялі розныя роды войскаў і сілавых структур, верных Ельцыну: Таманскай дывізіі, 119-га парашутна-дэсантнага палка, Кантэміраўскай дывізіі, дывізіі ўнутраных войскаў ім. Дзяржынскага, Смаленскага АМАП, Тульскай дывізіі ПДВ.

У 07:00 на балконе гасцініцы «Украіна», насупраць Дома Саветаў, загінуў ад кулі капітан міліцыі Аляксандр Рубан, 23 гадоў, супрацоўнік Уладзімірскай спецшколы міліцыі. Рубан здымаў на плёнку дзеянні міліцыі па блакіраванні будынка.

У 07:25, па версіі газеты «Коммерсант», разбурыўшы барыкады, на плошчу Свабоднай Расіі заехалі 5 БМП.

У 08:00 БМП і БТР вядуць прыцэльны агонь па вокнах будынка Дома Саветаў.

У 09:00 абаронцы Дома Саветаў страляюць па надыходзячым войскам. Бронетэхніка вядзе агонь з буйнакаліберных кулямётаў і гармат па будынку Вярхоўнага Савета, на 12 і 13 паверхах якога пачынаецца пажар.

У 09:20 размешчаныя на Калінінскім (Новаарбацкім) мосце танкі пачалі абстрэл верхніх паверхаў будынка Вярхоўнага Савета. Усяго ў абстрэле бралі ўдзел шэсць танкаў Т-80, якія выпусцілі 12 снарадаў.

Да 11:05 на вуліцы Новы Арбат на супрацьлеглым баку ад будынка мэрыі і Смаленскай набярэжнай сабраўся натоўп разявак, якія прыйшлі паглядзець на штурм Дома Саветаў, якіх міліцыя беспаспяхова спрабавала ўгаварыць разысціся.

У 11:25 каля Дома саветаў аднавілася інтэнсіўная артылерыйская стральба. Да гэтай гадзіны ў Маскве, паводле звестак Галоўнага медыцынскага кіравання, гарадскія бальніцы ўжо аказалі дапамогу 192 пацярпелым, 158 чалавек шпіталізаваныя, 18 — памерлі.

У 13:00 абаронцы Вярхоўнага Савета, якія знаходзіліся ў будынку мэрыі, пачалі прадпрымаць спробы прарвацца адтуль да Белага дома. Плошча Свабоднай Расіі да гэтага часу была зацягнута дымам: гарэлі некаторыя паверхі будынка парламента, падпаленыя яго прыхільнікамі аўтапакрышкі, дошкі на былых барыкадах і палівальныя машыны, якія стаялі на мосце і былі падпаленыя агнём БМП.

У 14:30 абаронцы парламента пачалі пакідаць падпалены будынак, здаючы зброю. Затрыманых пасадзілі ў аўтобусы і аўтамабілі для суправаджэння зняволеных і перавезлі на стадыён «Лужнікі» і спарткомплекс «Дружба», дзе пакінулі пад узмоцненай аховай падраздзяленняў АМАП. Аднак зацішша доўжылася нядоўга.

У 15:00 атрадам спецыяльнага прызначэння «Альфа» і «Вымпел» было загадана ўзяць Белы дом штурмам. Камандзіры абедзвюх спецгруп перад тым, як выканаць загад, паспрабавалі дамовіцца з кіраўнікамі Вярхоўнага Савета аб мірнай здачы. «Альфа», паабяцаўшы абаронцам Дома Саветаў бяспеку, здолела да 17:00 угаварыць іх здацца. Спецпадраздзяленне «Вымпел», чыё кіраўніцтва адмовілася выконваць загад аб штурме, пасля было перададзена з МБ у склад МУС, што прывяло да масавага сыходу ў адстаўку яго байцоў.

Пасля 17:00, па дамоўленасці з кіраўніцтвам краіны, пачаўся масавы выхад з Вярхоўнага Савета ў суправаджэнні байцоў групы «А». Белы дом пакінулі каля 700 чалавек, якія ішлі, трымаючы рукі за галовамі паміж двума радамі салдат і садзіліся ў падагнаныя з боку Краснапрэсненскай набярэжнай аўтобусы. Некаторых з іх паварочвалі ў «фільтрацыйны пункт», размешчаны ў адным з навакольных скляпоў, дзе яны знаходзіліся пад наглядам АМАП.

У 17:30 Аляксандр Руцкой, Альберт Макашоў і Руслан Хасбулатаў запатрабавалі, каб паслы заходнееўрапейскіх краін забяспечылі ім гарантыю бяспекі, і каля 18:00 яны былі арыштаваныя, пасля чаго на аўтобусе ў суправаджэнні дэсантнікаў і афіцэраў службы бяспекі прэзідэнта Расіі дастаўлены ў следчы ізалятар у Лефортава.

Кіраўнікі абароны Белага дома, некаторыя ўдзельнікі, а таксама мноства асоб, якія не ўдзельнічалі ў супрацьстаянні, былі арыштаваныя і, паводле звестак праваабаронцаў, падвергнуты збіццю і знявазе. Збіццю таксама былі падвергнуты дэпутаты.

Паводле сцвярджэння газеты «Коммерсант», адразу пасля здачы Дома Саветаў групы яго абаронцаў сталі спрабаваць прабіцца праз кардоны міліцыі і ўнутраных войскаў з цэнтра да ўскраін горада. Адна з такіх груп распачала спробу прарыву ў раёне станцыі метро «Вуліца 1905 года». Як сцвярджае «Коммерсант», абаронцамі Белага дома быў адкрыты аўтаматны агонь па будынку выдавецка-паліграфічнага комплексу «Маскоўская праўда». Праз некаторы час байцы АМАП, прабраўшыся пад агнём у будынак, паставілі на даху кулямёт і адкрылі агонь у адказ на паражэнне. Каля 18:00 атака была адбітая, і бой перамясціўся ў бок Звенігародскай шашы і Ваганькаўскіх могілак, дзе перастрэлка працягнулася. Неўзабаве баевікі былі вымушаныя адступіць, кінуўшы забітых і параненых.

За дзень, паводле афіцыйных звестак, былі забітыя 74 чалавекі, 26 з іх — вайскоўцы і работнікі МУС Расіі, параненыя 172. У выніку пажару практычна цалкам знішчаны паверхі будынка з 12-га па 20-ы, разбурана каля 30 % агульнай плошчы Дома Саветаў.

5 кастрычніка

У ноч на 5 кастрычніка будынак ІТАР-ТАСС на Цвярскім бульвары падвергнуўся нападу ўзброеных некалькіх груп. Паводле сцвярджэння газеты «Коммерсант», гэтыя групы складаліся з прыхільнікаў Вярхоўнага Савета. Бой з ахоўнікамі і ўзводам АМАПа скончыўся тым, што амапаўцы адціснулі баевікоў. Затым па ахове адкрылі агонь два снайперы. Яшчэ праз некалькі хвілін перад будынкам з’явіліся два чалавекі з аўтаматамі. У адказ на папераджальны вокрык АМАПаўцаў яны адкрылі агонь. У выніку гэтай перастрэлкі адзін з тых, хто нападаў, быў забіты, іншага пачалі пераследваць. У 01:30 паранены быў адпраўлены ў гарадскую ваенную пракуратуру, а забіты — у морг. Як высветлілася пазней, абодва тых, хто нападаў, аказаліся афіцэрамі Таманскай дывізіі. Паранены снайпер (яго звалі Міхаілам Мянчынавым) пры апытанні ў момант затрымання растлумачыў, што іх група — 15 чалавек і ўзвод дэсантнікаў размяшчаюцца ў будынку Генштаба УС. Камандуе імі камендант будынка — маёр і яны атрымалі заданне дэстабілізаваць абстаноўку ў цэнтральнай частцы горада, для чаго і зладзілі перастрэлку.

Каля 00:40 у раёне Бакунінскай вуліцы з машыны быў абстраляны мінак, а праз гадзіну на станцыі Бірулёва-Таварная невядомы з аўтамата абстраляў некалькіх чалавек. Каля 02:00 з гранатамёта быў падпалены БТР, які стаяў ля Белага дома. У ім зажыва згарэў камандзір машыны.

Па звестках Бюро судова-медыцынскай экспертызы Камітэта аховы здароўя Масквы, у ноч з 4 на 5 кастрычніка ў розных раёнах сталіцы за непадпарадкаванне патрулям былі забітыя 6 чалавек.

У 23:00 у міліцыю паступіла інфармацыя аб стральбе з аўтаматычнай зброі ў раёне Алтуф’еўскай шашы. У ходзе гэтай перастрэлкі былі забітыя двое і параненыя некалькі чалавек.

Па звестках пракуратуры горада Масквы, у перыяд з 3 па 5 кастрычніка 1993 года супрацоўнікамі міліцыі былі затрыманы больш за 6000 чалавек, з іх амаль палова без афармлення дакументаў.

Ва ўмовах перавароту Канстытуцыйны Суд выступіў з заявай аб складанні з сябе функцыі праверкі канстытуцыйнасці нарматыўных актаў і міжнародных дагавораў Расійскай Федэрацыі.

Пасля завяршэння падзей указам Барыса Ельцына 7 кастрычніка быў абвешчаны Днём жалобы.

Няўзгодненасць дзеянняў войскаў і яе наступствы

Паводле версіі Леаніда Прошкіна, былога следчага генеральнай пракуратуры Расіі, які расследаваў падзеі, у першыя гадзіны штурму 4 кастрычніка дзеянні розных падраздзяленняў сілавых структур Міністэрства абароны і Міністэрства ўнутраных спраў не былі ўзгодненыя: «Не было адзінага каманднага цэнтра, адкуль бы каардынаваліся дзеянні ўсіх падраздзяленняў, якія ўдзельнічалі ў аперацыі».

Камандзіру Таманскай дывізіі генерал-маёру Валерыю Яўневічу была пастаўлена задача заняць пазіцыі на Краснапрэсненскай набярэжнай ад Рочдэльскай вуліцы, уключаючы Глыбокі завулак. Пры гэтым па загадзе генерала арміі Паўла Грачова на БТР дывізіі былі размешчаны ўзброеныя аўтаматамі добраахвотнікі — ветэраны афганскай вайны. 119-ы парашутна-дэсантны полк перакрыў Белы дом з тыльнага боку Краснапрэсненскай набярэжнай.

ОМСДОН павінна была перакрыць тэрыторыю ад вуліцы Рочдэльскай і Глыбокага завулка да Краснапрэсненскай набярэжнай. Па загадзе камандавання група з чатырох БТР павінна была заняць завулак Глыбокі ад вуліцы Рочдэльскай да Краснапрэсненскай набярэжнай. У 07:00 БТР падраздзялення ОМСДОН пачалі рух да завулку Глыбокаму. На вуліцы Рочдэльскай знаходзіліся барыкады, узведзеныя абаронцамі Вярхоўнага Савета. Людзі, якія знаходзіліся на барыкадах, кідалі ў БТР бутэлькі з запальнай сумессю, адзін з БТР загарэўся, пасля чаго па абаронцам Дома Саветаў быў адкрыты агонь на паражэнне. У гэты ж час на скрыжаванні завулка Глыбокага і вуліцы Рочдэльскай знаходзіліся БТР Таманскай дывізіі. Пачуўшы стральбу, ветэраны-«афганцы» спешыліся і схаваліся за дрэвамі. Экіпажы БТР унутраных войскаў, убачыўшы ўзброеных людзей у цывільным адзенні, адкрылі агонь у іх бок. Адзін з «афганцаў» быў цяжка паранены ў грудзі, жывот і нагу.

Камандзір падраздзялення Таманскай дывізіі, які знаходзіўся на скрыжаванні Рочдэльскай вуліцы і Глыбокага завулка, далажыў Яўневічу, што нейкія бронетранспарцёры, ведучы інтэнсіўны агонь, рухаюцца з боку Дома Саветаў. Яўневіч, не ведаючы, чыя гэта тэхніка, загадаў не страляць. Тым часам некалькі БТР унутраных войскаў праз вуліцу Мікалаева выйшлі на Краснапрэсненскую набярэжную. У раёне Глыбокага завулка набярэжную перакрывала барыкада з жалезабетонных блокаў, падоўжаная за кошт грузавога аўтамабіля вытворчасці Мінскага аўтамабільнага завода і вадавоза. Камандзір групы, убачыўшы на барыкадзе і каля яе нейкіх людзей, вырашыў, што гэта абаронцы Дома Саветаў, і загадаў адкрыць агонь. Аднак за барыкадай знаходзіліся «афганцы», а ў кабіне «МАЗа», ахоўваючы дастаўлены груз кандытарскіх вырабаў, сядзеў 53-гадовы кіроўца, грамадзянін Літоўскай Рэспублікі Бронюс Юргеленіс.

У гэты ж час камандзір Таманскай дывізіі генерал-маёр Яўневіч назіраў з супрацьлеглага берага Масквы-ракі, як па набярэжнай у напрамку размяшчэння яго войскаў рухаюцца і вядуць агонь чатыры невядомыя яму БТР. Памятаючы, што часці дывізіі ўжо былі абстраляныя невядомымі БТР, Яўневіч выказаў здагадку, што гэта рухаецца дапамога абаронцам Дома Саветаў і загадаў высунуць насустрач групе некалькі БТР дывізіі і сустрэць іх агнём. Два БТР «Таманцаў», адкрыўшы агонь, рвануліся насустрач БТР унутраных войскаў. У ходзе бою быў забіты літоўскі кіроўца Юргеленіс. БТР камандзіра мабільнай групы ўнутраных войскаў з бартавым № 444 спрабаваў абмінуць барыкаду з левага боку і быў падпалены. Паранены камандзір групы не змог пакінуць машыну і загінуў. У БТР з бартавым № 412 загінуў радавы ўнутраных войскаў. Разгарнуўшыся, баявыя машыны выехалі на вуліцу Мікалаева і схаваліся ў двары жылога дома.

Камандзір 119-га парашутна-дэсантнага палка загадаў сваёй разведроце заблакіраваць пад’езд да Белага дома з боку вуліцы Рочдэльскай. Ад генерал-палкоўніка Кандрацьева ён атрымаў загад забяспечваць праход АМАПа да Белага дома, узаемадзейнічаючы пры гэтым з Таманскай дывізіяй. Аб наяўнасці ў раёне вуліцы Рочдэльскай падраздзяленняў і бронетэхнікі ўнутраных войскаў яго не папярэдзілі.

Намеснік камандзіра ОМСДОН загадаў камандзіру аднаго з батальёнаў перакрыць участак ад сквера Паўліка Марозава да стадыёна «Красная Прэсня», у тым ліку і яго тэрыторыю. Пры гэтым не было паведамлення пра месцы дыслакацыі падраздзяленняў Міністэрства абароны.

Каля 7 гадзін раніцы група з трох БТР і адной БМП унутраных войскаў высунулася да стадыёна «Красная Пресня», размешчанага насупраць Белага дома. Першая БМП № 201 корпусам збіла вароты стадыёна і заехала ўнутр. Следам на стадыён заехалі некалькі БТР.

У гэты час ішоў абстрэл навакольнай тэрыторыі, у тым ліку і стадыёна. Экіпажы бронемашын унутраных войскаў вялі агонь у адказ.

Вайскоўцы 119-га парашутна-дэсантнага палка далажылі свайму камандаванню, што на стадыёне знаходзяцца чужыя БТР і БМП. Прыняўшы іх за баявыя машыны прыхільнікаў Вярхоўнага Савета, полк уступіў у бой. Камандзір 2-га батальёна паспрабаваў стрэлам з гранатамёта знішчыць адзін з БТР, але яго дзеянні выклікалі толькі актывізацыю баявых дзеянняў падраздзяленняў унутраных войскаў. У выніку загінулі двое і параненыя некалькі вайскоўцаў Міністэрства абароны.

Каля 10:00 намеснік камандзіра ОМСДОН загадаў павозкам двух БТР дывізіі вылучыцца на Краснапрэсненскую набярэжную, каб прыкрыць падраздзяленні АМАП. У экіпаж камандзірскага БТР быў уключаны для сувязі з АМАП афіцэр міліцыі. Але вайскоўцы Таманскай дывізіі, убачыўшы БТР з такой жа афарбоўкай, як і ў тых, з якімі раніцай яны вялі бой, адкрылі агонь. У выніку ўсе члены экіпажа БТР ОМСДОН загінулі.

Афіцэры падраздзяленняў унутраных войскаў і Міністэрства абароны на допытах расказалі, што не ведалі, супраць каго вялі баявыя дзеянні. Аб месцах дыслакацыі часцей іншых ведамстваў іх не апавяшчалі, сувязь паміж падраздзяленнямі арганізавана не была.

Па звестках камісіі Дзярждумы Расіі, намеснік камандзіра батальёна ОМСДОН маёр Сяргей Грыцюк разам з намеснікам камандзіра палка падпалкоўнікам Аляксандрам Саўчанкам, радавым Юрыем Лобавым і механікам-кіроўцам, радавым Алегам Пятровым загінулі ў БТР, выпадкова падбітым з гранатамёта вайскоўцамі з 119-га парашутна-дэсантнага палка, які таксама штурмаваў Дом Саветаў. Усім чацвярым загінулым пасмяротна прысвоена званне «Героя Расійскай Федэрацыі». Варта заўважыць, што ў 2005 годзе 119-ы полк ПДВ, які складаў рэзерв Галоўнакамандуючага на выпадак беспарадкаў у сталіцы і базаваўся ў Нара-Фамінску, быў расфарміраваны.

Каментуючы прычыны няўзгодненасці падраздзяленняў сілавых структур падчас штурму Дома Саветаў Расіі, якія прывялі да вялікай колькасці выпадковых ахвяраў, былы кіраўнік Службы Бяспекі Прэзідэнта Расіі Аляксандр Каржакоў у 2007 годзе распавёў аб размове тагачаснага міністра абароны Паўла Грачова, кіраўніка галоўнага ўпраўлення аховы Міхаіла Барсукова і прэзідэнта Барыса Ельцына ў загараднай рэзідэнцыі «Завідава», які адбыўся за некалькі дзён да падзей, удзельнікам якіх ён быў:

За некалькі дзён да гэтага Барсукоў на савеце ў Завідаве прапанаваў правесці камандна-штабныя вучэнні для адпрацоўкі ўзаемадзеяння паміж тымі часцямі, якім, магчыма, прыйдзецца ваяваць у сталіцы. Грачоў страпянуўся: «Ты што, Міша, панікуеш? Ды я са сваімі дэсантнікамі там усіх парву». І Б. М. яго падтрымаў: «Пал Сяргеічу лепш відаць. Ён Афган прайшоў». А вы, маўляў, «паркетныя», памаўчыце.

Удзел КПРФ

КПРФ асудзіла Указ Прэзідэнта Б. М. Ельцына пра роспуск З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета. Лідар партыі Генадзь Зюганаў у кастрычніку 1992 года ўвайшоў у аргкамітэт Фронту нацыянальнага выратавання, чые ўзброеныя дружыны сярод іншых абаранялі Дом Саветаў Расіі з 21 верасня 1993 года, аднак сам Зюганаў пакінуў Дом Саветаў за некалькі дзён да пачатку штурму і 2 кастрычніка выступіў па тэлебачанні з заклікам не паддавацца на правакацыі і праяўляць стрыманасць.

5 кастрычніка 1993 года дзейнасць КПРФ была на 17 дзён прыпыненая ўладамі.

Аляксандр Руцкой выказаўся пра Генадзя Зюганава так: «24 верасня яны разам з яшчэ адным дзеячом, Тулеевым, заявілі: мы паехалі падымаць пралетарыят, — і больш іх ніхто не бачыў».

Сакратар ЦК КПРФ Таццяна Астраханкіна ў 2004 годзе назвала лідара сваёй партыі Генадзя Зюганава «ахвосцем Ельцына», заявіўшы, што той, «быўшы па натуры чалавекам баязлівым», «збег з Белага дома».

Каментуючы свой учынак, сам Генадзь Зюганаў у інтэрв’ю газеце «Завтра» ў 2004 годзе заўважыў:

Мне няма чаго саромецца за мае паводзіны ў тыя трагічныя дні. Я зыходзіў не са сваіх асабістых інтарэсаў. Я хацеў апярэдзіць бессэнсоўную ахвярнасць. Я змагаўся за партыю, якая толькі-толькі адраджалася. Яна была выведзена з-пад ельцынскага ўдару і змагла ўдзельнічаць у далейшым палітычным жыцці.

У наступныя гады КПРФ рэгулярна з’яўлялася арганізатарам штогадовых вулічных маніфестацый і жалобных мерапрыемстваў у дні памяці падзей 3-4 кастрычніка.

У кастрычніку 1995 года Дзяржаўная Дума ФС РФ адмовілася падтрымаць прапанову дэпутатаў фракцыі КПРФ пра абвяшчэнне 4 кастрычніка днём нацыянальнай жалобы («за» выступілі толькі 197 дэпутатаў).

Абаронцы Дома Саветаў

22 верасня з ліку грамадзянскіх асоб, якія знаходзіліся каля Дома Саветаў з мэтай падтрымкі Вярхоўнага Савета, у тым ліку — сярод прыхільнікаў камуністычных і нацыяналістычных грамадскіх арганізацый была сфарміравана «рота аховы белага дома», часткова іх узброілі аўтаматамі Калашнікава. Аналагічная зброя была раздадзена і некаторым з трохсот казакоў, якія прыехалі на абарону Дома Саветаў.

Частка баявых дружын, якія абаранялі «Белы дом», былі сфарміраваны Фронтам нацыянальнага выратавання — арганізацыі, якая аб’яднала прыхільнікаў камуністычных і нацыяналістычных рухаў, і яе лідарам Ільёй Канстанцінавым.

У кастрычніцкіх падзеях непасрэдны ўдзел прымалі ўзброеныя паплечнікі радыкальнай нацыяналістычнай арганізацыі РНА на чале з А. П. Баркашовым, двое з якіх, паводле інфармацыі друкаванага выдання арганізацыі, загінулі. Пазней баркашоўцы назвалі гэтыя падзеі «полем гонару». Большасці гэтых арганізацый было пасля адмоўлена ў праве ўдзелу ў выбарах у ФС указам Ельцына.

Паводле ўспамінаў удзельніка падзей, лідара «Працоўнай Расіі» Віктара Анпілава, члены пракамуністычнай арганізацыі, якую ён узначальваў, 21 верасня — 4 кастрычніка правялі на барыкадах і ў палатках каля Дома Саветаў. Паводле яго слоў, аднымі з актыўных удзельнікаў абароны будынка былі сябры РНА:

Руцкой, прызначаны Вярхоўным Саветам выконваючым абавязкі прэзідэнта Расіі, сімпатызаваў баркашоўцам. І павінен сказаць, яны выгадна адрозніваліся ад усёй масы абаронцаў Дома Саветаў, сваёй камуфляжнай формай, дысцыплінай ладу, і прывітаннем «Слава Расіі!» З выкіданнем наперад выцягнутай далоні правай рукі.

— http://1993.sovnarkom.ru/KNIGI/Ostrovskii_AV/Ostrovskii_AV_1993.doc

Сам Руцкой назваў удзел РНА ў абароне Дома Саветаў правакацыяй спецслужбаў, якія кантраляваліся Барысам Ельцыным. Паводле ўспамінаў Руцкога, паміж аховай парламента і баркашоўцамі адбываліся бойкі, з-за таго што сябры РНА вывешвалі лозунг «Бей жыдоў, ратуй Расію!».

Гісторык Аляксандр Астроўскі ў сваёй кнізе «1993. Расстрэл Белага дома» прыводзіць наступны факт пра момант выхаду лідара РНА Баркашова з будынка Вярхоўнага Савета:

Існуе меркаванне, быццам бы А. П. Баркашоў здолеў выслізнуць з Дома Саветаў незаўважаным. Між тым, паводле сведчання Ю. Н. Няхорашава, Э. Ф. Валодзін, якога выводзілі праз 20-ы пад’езд, бачыў, як праз гэты ж пад’езд выходзіў А. П. Баркашоў. Каля выхаду ўсіх сустракаў А. В. Каржакоў. Ён адбіраў пасведчанні асобы і кідаў іх у вялікую дарожную сумку. Калі перад ім з’явіўся А. П. Баркашоў, А. В. Каржакоў усклікнуў: «О, і Пятровіч тут!» Аднак затрымліваць Пятровіча не стаў.

— http://1993.sovnarkom.ru/KNIGI/Ostrovskii_AV/Ostrovskii_AV_1993.doc

Баркашоў быў арыштаваны толькі ў канцы снежня 1993 года, пасля таго, як атрымаў агнястрэльнае раненне ў сцягно. Паводле афіцыйнай версіі РНА, раненне было следствам замаху, стрэлы былі зроблены з аўтамабіля «ВАЗ-2108» цёмнага колеру кулямі калібра 5,45, калі Баркашоў каля 4-й гадзіны раніцы ішоў па дарозе ў Краснагорск. Кіроўца, які праязджаў міма машыны, падабраў параненага праз 20 хвілін і даставіў у шпіталь, дзе яму было зроблена дзве аперацыі. Сам Баркашоў абвінаваціў у нападзе спецслужбы. Паводле іншых крыніц, Баркашоў хаваўся пасля кастрычніцкіх падзей у падмаскоўным горадзе Фразіна і быў падстрэлены сваім паплечнікам падчас п’янай сваркі.

Касцяк арганізацыі «Працоўная Расія» складалі пажылыя камуністкі, якіх пасля прэс-служба МГК КПРФ называла «анпілаўскімі бабулямі».

Паводле словах Анпілава, у абароне Дома Саветаў удзельнічалі казакі і атрады дружыннікаў з Белгарада і Варонежа, а таксама група членаў «Саюза афіцэраў» (арганізацыі ваенных камуністычнай і нацыяналістычнай арыентацыі) Станіслава Церахава, прызначанага ў гэтыя дні Вярхоўным саветам намеснікам міністра абароны.

Як паведамляе ўдзельніца падзей палітык-камуніст Дар’я Міціна, каля Дома Саветаў у тыя дні стаяла палатка Расійскага Камуністычнага Саюза Моладзі (лідар — Ігар Маляроў), а сярод абаронцаў Дома былі прыхільнікі гэтай арганізацыі — студэнты філасофскага факультэта МДУ.

Паводле заключэння камісіі Дзярждумы Расіі (старшыня — Таццяна Астраханкіна, фракцыя КПРФ), для аховы будынка Вярхоўнага савета з ліку добраахвотнікаў былі сфарміраваныя дадатковыя ахоўныя падраздзяленні, членам якіх па спецыяльным дазволу выдавалася агнястрэльная зброя, якая належала Дэпартаменту аховы Вярхоўнага савета.

У нарысе «Канец дома саветаў», апублікаваным у часопісе «Наш сучаснік», відавочца падзей Аляксей Залескі так характарызуе абстаноўку, якая склалася каля будынка ў дні падзей:

Барыкады вельмі прымітыўныя, з усякага роду жалязяк і дзеравяк. Здаецца, любы бульдозер, не кажучы ўжо пра танк, можа папросту іх знесці. Каля барыкад таксама вогнішчы, таму што там дзяжураць круглыя суткі. Зброя — жалезныя і драўляныя палкі, акуратна складзеныя ў купкі камяні, вывернутыя з бруку, ды некалькі бутэлек з бензінам на выпадак, калі АМАП пачне атаку, бо ў іх аўтаматы. З нашых аўтаматы мае ахова ўнутры будынка і тыя з абаронцаў-добраахвотнікаў, якім дадзена права насіць зброю. Як тлумачыў Руцкой на адной з прэс-канферэнцый, дзе прысутнічала шмат замежных журналістаў, зброя выдавалася ў абмен на пашпарт і рэгістравалася ў спецыяльным часопісе

— http://nash-sovremennik.ru/p.php?y=2003&n=9&id=5 Алексей Залесский • Конец Дома Советов (Наш современник, № 9, 2003)

Паводле сцвярджэння вядучага спецыяліста Камітэта па прамысловасці і энергетыцы Вярхоўнага савета Ларысы Яфімавай, сярод абаронцаў Дома Саветаў было шмат пажылых людзей і прадстаўнікоў інтэлігенцыі, згалелых у выніку эканамічнага калапсу канца 1980-х — пачатку 1990-х гадоў і рэформаў урада Гайдара 1991—1992 гадоў; яны лічылі, што ўдзел у абароне Вярхоўнага савета — гэта іх апошні шанец палепшыць сваё жыццё. Адзін з іх жыў у намёце з поліэтылену каля будынку і кіраваў групай абаронцаў Дома Саветаў з дзесяці чалавек.

Аб удзеле жыхароў Прыднястроўя ў абароне Савецкай улады ў складзе абаронцаў Дома Саветаў у Маскве ў кастрычніку 1993 года піша журналіст Леанід Лявонаў у артыкуле «Русічы на Днястры», апублікаванай у газеце «Прыднястроўя». На думку Аляксандра Лебедзя, у той час — камандуючага расійскім ваенным кантынгентам у Прыднястроўі, «баевікі» з непрызнанай ПМР сапраўды ўдзельнічалі ў кастрычніцкіх падзеях у Маскве. Варта адзначыць, што Аляксандр Лебедзь 5 кастрычніка прыбыў да старшыні Вярхоўнага Савета ПМР Рыгора Маракуцы і запатрабаваў прынесці прабачэнні Расіі за ўмяшальніцтва ў яе ўнутраныя справы, якое выявілася ў адпраўцы добраахвотнікаў у Маскву на дапамогу Руцкому і Хасбулатаву. 14 кастрычніка 1993 года на скліканай па яго ініцыятыве сесіі Вярхоўнага савета Прыднястроўя Лебедзь запатрабаваў адстаўкі сілавых міністраў «за дачыненне да падзей у Маскве». Пасля адмовы Лебедзь у знак пратэсту склаў з сябе паўнамоцтвы дэпутата Вярхоўнага савета ПМР.

Як сцвярджае былы следчы па асабліва важных справах Генеральнай пракуратуры Расіі, адзін з кіраўнікоў следчай групы Леанід Прошкін, на абарону Дома Саветаў прыбыў атрад «Днестр» КДБ самаабвешчанай Прыднястроўскай рэспублікі:

Гэта вопытныя байцы, якія прайшлі сур’ёзную вайну ў сябе ў рэгіёне. 4 кастрычніка, калі супраць Белага дома была кінута бронетэхніка і стала ясна, што ў абаронцаў Вярхоўнага савета няма шанцаў, прыднястроўцы, як высветліла следства, не сталі вяртацца на Чырвоную Прэсню і нібы растварыліся. Ніхто з іх не быў затрыманы. Яны прыбылі ў Маскву са сваёй зброяй і з ёй жа здолелі вярнуцца ў Прыднястроўе. Больш за тое, была інфармацыя, што і некалькіх сваіх загінулых яны здолелі вывезці на радзіму.

У 2013 годзе ў інтэрв’ю тэлекампаніі НТВ афіцэр «Днястра» Сяргей Лешчанка заявіў, што ў Маскву прыехала 12 байцоў яго атрада і ўсе яны былі без зброі.

Член Саюза пісьменнікаў Масквы, генеральны дырэктар Клуба народных дэпутатаў Аляксей Суркоў спасылаецца на супрацоўніка аховы Ельцына Ігара Астахава, які сцвярджаў: «Я працаваў тады ў службе бяспекі Прэзідэнта… за некалькі дзён да развязкі я вывеў з Белага дома „дзікіх гусей“ — казакоў, якія ваявалі яшчэ ў Прыднястроўі, якіх я добра ведаў».

Як сцвярджае ад’юнкт-прафесар Універсітэта Джорджа Вашынгтона, палітолаг Дэвід Кокс у кнізе «Close Protection: The politics of guarding Russia’s Rulers», апублікаванай у 2001 годзе, на абарону Дома Саветаў прыбылі асобныя прадстаўнікі Рыжскага і Ціраспальскага АМАП, а таксама жыхары сепаратысцкай Абхазіі і Нагорнага Карабаха.

Па інфармацыі СМІ, сярод абаронцаў Дома Саветаў былі маладыя людзі з камуны «Портос» (вядомай таксама як П. О. Р. Т. О. С., або «Паэтызаванае аб’яднанне распрацоўкі тэорыі агульнанароднага шчасця»).

Паводле сцвярджэння Аляксандра Каржакова, падчас штурму «асноўная частка баевікоў» пакінула будынак Дома Саветаў па шматлікіх падземных тунэлях, адзін з якіх выходзіў да будынка гасцініцы «Украіна».

Снайперы

3 кастрычніка падчас стральбы па натоўпе каля тэлецэнтра «Астанкіна» снайперскімі стрэламі з будынкаў тэлецэнтра (АСК-1 і АСК-3) было забіта 46 чалавек, у тым ліку журналіст Роры Пек.

4 кастрычніка ў ходзе штурму Белага дома і заняцця прылеглых тэрыторый падраздзяленнямі ўнутраных войскаў і Міністэрства абароны некалькі чалавек з ліку абаронцаў Дома Саветаў, вайскоўцаў, а таксама выпадковых асоб былі забітыя снайперамі. Менавіта снайперамі, паводле матэрыялаў камісіі Дзярждумы РФ, у раёне Дома Саветаў у гэты дзень былі забітыя супрацоўнікі МУС і ваенныя, якія выступалі на баку сіл, верных Барысу Ельцыну: супрацоўнік ГУУС Масквы Міхаіл Драздоў, старшы лейтэнант парашутна-дэсантнага палка ПДВ Канстанцін Краснік (у Дзявяцінскім завулку), кіроўца АУС «Зюзіна» старшы сяржант Аляксандр Панкоў, афіцэр групы спецназа «Альфа» Генадзь Сяргееў.

Паводле адной з версій, прапанаванай у кнізе ўдзельніка падзей Івана Іванова (Марата Мусіна), які называе сябе «разведчыкам» і які выступаў на баку абаронцаў Дома Саветаў, снайперам з будынка, «цалкам кантраляванага войскамі Барыса Ельцына», быў застрэлены малодшы лейтэнант групы спецназа «Альфа» Генадзь Сяргееў.

Паводле версіі, на якую спасылаецца журналіст Марк Дэйч, якая была пачутая ім ад ананімнага суразмоўцы — прафесіянала спецслужбаў, «стрэл быў зроблены з тэхнічнага памяшкання фабрыкі імя Капранава, якое знаходзіцца побач з Белым домам. Гэтае памяшканне доўгі час выкарыстоўвалася КДБ СССР для назірання за амерыканскім пасольствам».

Паводле версіі Марата Мусіна, снайперы былі ўзброеныя па асабістым загадзе кіраўніка Службы Бяспекі прэзідэнта Аляксандра Каржакова

Паводле звестак штаба абароны Дома Саветаў (пазней пацверджаных у адкрытым друку крыніцамі і процілеглым бокам), яшчэ 28 верасня па асабістым загадзе Каржакова з вайсковых складоў у Алабіна было выдадзена яго загадкавай «паддашкавай» групе 50 снайперскіх вінтовак. Увечары 5 кастрычніка ўсе яны былі вернутыя на склад, а дакументы выдачы канфіскаваныя аховай Ельцына. Усяго ўрадавым снайперам у перыяд з 28 верасня па 3 кастрычніка выдавалася 127 снайперскіх вінтовак — магчыма, апошняя крыніца аперыравала сумарным лікам снайперскай зброі з улікам яшчэ 52 вінтовак, вывезеных 1 кастрычніка Каржаковым са склада ў Балашысе.

У інтэрв’ю журналісту Марку Дэйчу, перададзеным у эфіры Радыё Свабода ў кастрычніку 1994 года, чалавек, прадстаўлены як «высокапастаўлены супрацоўнік спецслужбаў», выказвае наступную версію:

Паводле афіцыйных і неафіцыйных ацэнак, у Маскве ў тыя дні дзейнічалі 100—110 снайпераў-прафесіяналаў. Ёсць версія, быццам гэта баевікі, якія прыбылі з Абхазіі і Прыднястроўя. Сапраўды, прафесіяналы там ёсць, але іх няшмат. Паводле звестак, якія я маю, у Маскве іх было 8-10 чалавек.

Менавіта там <у Белым доме> і знаходзіліся снайперы з Абхазіі і Прыднястроўя. Але ў Белым доме, згодна з вядомымі мне дакументамі, было не больш за 10 вінтовак СВД. Калі ж мець на ўвазе іншы, супрацьлеглы бок, то ў складзе крамлёўскай аховы ёсць узвод «трасавікоў-чардачнікаў». Гэтыя людзі затуляюць маршрут следавання прэзідэнта ці абсталююць свае сектары падчас яго публічных выступаў. Яны былі задзейнічаны ў кастрычніцкіх падзеях: нават у СМІ трапляліся паведамленні пра тое, што пры затрыманні снайпера ён дэманстраваў пасведчанне спецслужбаў, у прыватнасці Міністэрства бяспекі. Падобныя пасведчанні ёсць у супрацоўнікаў Галоўнага ўпраўлення аховы — у якасці дакументаў прыкрыцця. Аднак такіх людзей, якія валодаюць прафесійнымі снайперскімі навыкамі, таксама вельмі няшмат. Згодна з маёй інфармацыяй, тут былі задзейнічаны нейкія іншыя сілы.

У жніўні адзін з блізкіх Каржакову людзей, генерал Прасвірын (генерал-маёр Барыс Прасвірын, намеснік начальніка аховы Прэзідэнта РФ. — М. Д.), праз швейцарскую рэзідэнтуру ўсталяваў нефармальныя кантакты са спецслужбамі некалькіх еўрапейскіх дзяржаў. 17 верасня з Кіпра ў «Шарамеццева» прыляцелі некалькі груп турыстаў, сярод якіх былі толькі мужчыны. Дакументы аб прылёце гэтых груп чамусьці не захаваліся.

— Адкуль вы ведаеце, што — не захаваліся? — Так мяне інфарміравалі мае людзі. Як і пра тое, што не захаваліся дакументы на прылёт нейкай каманды па рэгбі, якую, калі я не памыляюся, 27 верасня ў аэрапорце «Шарамеццева» сустракаў сам Каржакоў. Ні па лініі спорткамітэта, ні па лініі якіх-небудзь спартыўных клубаў ніякіх спаборніцтваў па рэгбі ў той перыяд не было. Да сустрэчы гэтай групы спачатку Каржакоў, а потым Прасвірын на зброевым складзе міліцыі асаблівага прызначэння ў Рэўтава атрымалі снайперскія вінтоўкі СВД. — У якой колькасці? — Паводле той інфармацыі, якую атрымаў я, — 50 і 52 вінтоўкі адпаведна.

Вось яшчэ адзін факт. У гасцініцы «Мір», адкуль — ужо пасля забойства Сяргеева — ішла стральба па групе «Альфа», пасля ў адной з пакояў былі выяўленыя чатыры трупы. Адзін з іх — у форме падпалкоўніка міліцыі. Паводле звестак маіх інфарматараў, гэты чалавек з’яўляўся супрацоўнікам Галоўнага ўпраўлення аховы. Трое іншых — у цывільным, без дакументаў.

У інтэрв’ю «Новай газеце» 10 кастрычніка 1994 года «пасярэднік высокапастаўленага афіцэра спецслужбаў» таксама даў інфармацыю, якая сведчыць, нібыта, аб непасрэднай датычнасці снайпераў да спэцслужбаў, якія кантралююцца Барысам Ельцыным.

Аляксандр Руцкой адмаўляе, што снайперы стралялі са зброі, якая належала Дэпартаменту аховы Дома Саветаў, спасылаючыся на матэрыялы следства:

Кулі, якімі былі застрэленыя ахвяры снайпераў, такога калібра, якога няма на ўзбраенні ні ў войску, ні ў міліцыі. Адкуль бы яны ўзяліся ў нас? Да таго ж уся зброя, якая належыць Вярхоўнаму Савету, у тым ліку і снайперскія вінтоўкі, знаходзіліся на сваіх месцах у асобным пакоі, дзе потым іх генпракурор апісваў.

Паводле сцвярджэння кіраўніка Службы Бяспекі Прэзідэнта Расіі Аляксандра Каржакова:

Мы спрабавалі высветліць, адкуль узяліся снайперы. Многія прыехалі з Прыднястроўя. На баку мяцежнікаў выступілі ваенныя з Саюза афіцэраў. Я меў сумны вопыт і ведаю: трагічныя падзеі заўсёды прыцягваюць людзей, аднойчы адчуў смак крыві. Ім не важная палітычная падаплёка сутычкі. Яны, як вампіры, не могуць жыць, не забіваючы.

Паводле яго ж сцвярджэння, падчас штурму «снайперы, якія дапамагалі паўстанцам, паспяхова „сышлі агародамі“».

Паводле расследавання камісіі Дзярждумы Расіі, снайперы дзейнічалі нават 5 кастрычніка. У прыватнасці, на Краснапрэсненскай набярэжнай быў забіты стрэлам зверху ўніз у шыю супрацоўнік маскоўскай міліцыі Мікалай Балдзін, які знаходзіўся ў стане алкагольнага ап’янення.

Кіраўнік следчай групы Генеральнай пракуратуры Расійскай Федэрацыі па расследаванні падзей верасня-кастрычніка 1993 года Леанід Прошкін назваў снайпераў, якія ўдзельнічалі ў падзеях, пытаннем, на якое следчая група «не змагла знайсці адказ».

Ацэнка ролі вядучых удзельнікаў падзей

Выконваючы абавязкі прэзідэнта Аляксандр Руцкой праз 10 гадоў так адазваўся пра ролю старшыні Вярхоўнага Савета Руслана Хасбулатава ў падзеях 1993 года:

Калі б на месцы Хасбулатова быў іншы чалавек, магчыма, усё пайшло б па-іншаму. Ён сядзеў тады, забіўшыся ў вугал — не відаць і не чуваць. Гэта ён зараз шчокі надзімае.

Наведаўшы пахаванне Барыса Ельцына ў 2007 годзе, Аляксандр Руцкой заявіў:

Спадзяюся, што ён да канца жыцця ўсё ж зразумеў, што ж на самай справе здарылася тады, у 1993-м. Я ж паўстаў не супраць яго, а супраць каманды, супраць людзей, якія тады атачалі Ельцына. Я хачу верыць у тое, што ён ведаў гэта. Бо праз нейкі час пасля тых падзей ён усё ж звольніў тых, хто ў той час быў вакол яго: Гайдара, Бурбуліса, Паўтараніна… потым і Каржакова

—

Публіцыст Леанід Радзіхоўскі праз 15 гадоў пасля канфлікту ў артыкуле ў «Расійскай газеце» напісаў:

Улада Ельцына здавалася адначасова і слабай, і грубай, і бязглуздай, але пры думцы пра «перамогу парламента», гэта значыць, купкі безадказных дэпутатаў і разлютаванага натоўпу, які іх акружаў, перасыпанага прамымі фашыстамі, валасы ўставалі дыбам.

— Леонид Радзиховский.. Продавцы злобы (нявызн.). Российская газета (30 сентября 2008). Праверана 3 верасня 2010.

Сяргей Дубінін, першы намеснік міністра фінансаў Расіі ў сакавіку 1993 — студзені 1994, пасля смерці Ельцына ў 2007 годзе заявіў:

У перыяд рэвалюцый 1991 і 1993 гадоў, калі вырашалася будучыня краіны, Ельцын зрабіў больш, чым можна было чакаць, каб не дапусціць грамадзянскай вайны і бедстваў, якія іх суправаджаюць.

Інфармацыйная вайна

Напярэдадні канфлікту ў расійскіх СМІ склалася сітуацыя, якую публіцыст Леанід Радзіхоўскі праз 15 гадоў ахарактарызаваў так:

Памятаю, як самай галоўнай умовай кар’еры тады (1992—1993) лічыўся правільны адказ: ты «наш» — ці вораг? Так было па абодва бакі барыкады — і ў камандзе Ельцына, і ў камандзе ВС. Так ішла справа і ў СМІ, якія вялі жорсткую вайну. Свабоды слова ўнутры каманд не было — якая свабода ў прапагандыстаў (хоць падчас гэтай вайны ў чытача і гледача сапраўды была поўная магчымасць параўноўваць). Сілы былі, вядома, няроўныя — Крэмль вёў агонь з 1-га і 2-га каналаў (праўда, на 1-м канале былі некаторыя апазіцыйныя Ельцыну праграмы) — у яго супернікаў з ТБ-зброі была, здаецца, толькі праграма Няўзорава «600 секунд». Праўда, у ВС былі свае радыёпраграмы, а ў друкаваных СМІ (тады яшчэ чыталі газеты) наогул было роўнасць сіл. «День» Праханава, «Савецкая Расія», «Праўда», яшчэ некаторыя газеты вялі сапраўдную татальную вайну супраць Ельцына, не было лаянак, якімі б яго не абсыпалі.

30 верасня 1993 года намеснік міністра адукацыі Расійскай Федэрацыі Аляксандр Асмолаў, вядомы спецыяліст па тэорыі псіхалагічнай устаноўкі, накіраваў у Савет Міністраў распрацаваную ім «Праграму першачарговых сацыяльна-псіхалагічных мер „Белы дом“», якая прадугледжвае наступныя меры:

1. Зварот патрыярха да былых дэпутатаў Вярхоўнага Савета, якія сабраліся ў Белым доме, з просьбай аб прадухiленнi вайны ў Расіі, далейшага нарошчвання канфліктнай сітуацыі.
2. Сродкамі масавай камунікацыі стварыць відэарад па схеме «звычайны фашызм — камунізм — Белы дом». Першыя хады: дэманстрацыя фільма М. Рома «Звычайны фашызм»; паўтор майскіх плёнак з дэманстрацыямі і ахвярамі.
3. Асабіста аб спікеры. Некалькі разоў пракруціць па тэлевізары праграму Л. Радзіхоўскага пра Хасбулатава.
4. Просьба да Д. С. Ліхачова з прапановай аб выступе перад інтэлігенцыяй Расіі ў дадзенай сітуацыі.

Прыхільнікаў З’езду народных дэпутатаў і Вярхоўнага Савета Расійскай Федэрацыі ў СМІ, якія выступалі на баку Ельцына, называлі «чырвона-карычневымі», «камуна-фашыстамі», «пучыстамі» і «мяцежнікамі». Члены Вярхоўнага Савета, абаронцы Дома Саветаў і прамоўцы перманентнага мітынгу каля яго не скупіліся на эпітэты і абразы ў адказ, называючы Барыса Ельцына, яго прыхільнікаў і паплечнікаў — «здраднікамі», «яўрэямі» і «інародцамі, што акупіравалі Святую Русь і развалілі вялікі магутны Савецкі Саюз». Самі яны сябе называлі «абаронцамі Канстытуцыі» і «абаронцамі Парламента». Яны таксама выказвалі пярэчанні супраць таго, каб называць іх «апазіцыяй», бо прадстаўлялі вышэйшую (паводле Канстытуцыі) дзяржаўную ўладу (З’езд) і дзве з трох існуючых галін улады — заканадаўчую (Вярхоўны Савет) і судовую (Канстытуцыйны суд).

У англамоўных СМІ асноўная вось канфлікту пазначаная паміж supporters of parliament (прыхільнікі парламента) або defenders of the Parliament (абаронцы парламента), з аднаго боку, і part of Moscovites, who supported Yeltsin (частка масквічоў, якая падтрымлівала Ельцына), police (паліцыя) і elite divisions of Russian military forces (элітныя падраздзяленні расійскіх узброеных сіл) — з другога.

Вялікую ролю ў канфлікце прыпісваюць «правакатарам» і «снайперам Каржакова», а паводле іншай версіі, снайперам Руцкога, ветэранам «гарачых кропак»), якія стралялі па міліцыянерам з мэтай справакаваць іх на рашучыя дзеянні.

Выкарыстанне сцягоў і іншай атрыбутыкі

Сярод абаронцаў Дома Саветаў былі грамадзяне — прыхільнікі розных палітычных арганізацый. Тыя з іх, якія сімпатызавалі КПРФ і іншым камуністычным рухам, выкарыстоўвалі чырвоны сцяг СССР. На фатаграфіі вядомага расійскага фотарэпарцёра, лаўрэата міжнародных конкурсаў Уладзіміра Федарэнкі (агенцтва РИА Новости), знятай 2 кастрычніка 1993 года на Смаленскай плошчы (у подпісе памылкова пазначана, што гэта Новы Арбат), відаць, як чалавек, узлезшы на барыкады, трымае сцяг чырвонага колеру. На іншай фатаграфіі, знятай Федарэнкам у той жа дзень, відаць, як у натоўпе прыхільнікаў Вярхоўнага Савета на барыкадах ёсць людзі са сцягам РСФСР 1954 года (з сярпом і молатам), са сцягам СССР і з Андрэеўскім сцягам.

У кнізе «Таямніца Расіі», размешчанай на сайце «Руская ідэя», сцвярджаецца са спасылкай на члена Вярхоўнага Савета Анатоля Грэшнявікова, што адным з першых над барыкадамі каля Дома Саветаў быў узняты сцяг манархістаў. Гэты ж сцяг (чорна-залаціста-белага колеру) выкарыстоўваўся прыхільнікамі Фронту нацыянальнага выратавання, у аргкамітэт якога, сярод іншых, уваходзілі старшыня Нацыянальна-рэспубліканскай партыі Мікалай Лысенка, народны дэпутат Расіі Мікалай Паўлаў і генерал-палкоўнік Альберт Макашоў.

На фатаграфіі Аляксандра Палякова, знятай 3 кастрычніка 1993 года і размешчанай на сайце РИА Новости, бачны балкон Дома Саветаў, які выкарыстоўваўся ў дні падзей у якасці трыбуны перманентнага мітынгу. На здымку — выступаючы Аляксандр Руцкой у асяроддзі целаахоўнікаў. Ззаду яго можна ўбачыць два вялікія сцягі — Андрэеўскі сцяг і чорна-залаціста-белы імперскі сцяг. У той жа дзень абаронцамі савецкай улады быў узняты сцяг СССР над мэрыяй Масквы (былым СЭВам).

На фатаграфіі, знятай 4 кастрычніка 1993 года, размешчанай на сайце агенцтва РИА Новости, бачная верхняя частка будынка Дома Саветаў, ахопленага пажарам. У верхнім пункце вежы ўсталяваны дзяржаўны сцяг Расіі — бела-блакітна-пунсовы трыкалор. Крыху ніжэй — на пляцоўцы, на якой размешчаны флагшток, — яшчэ некалькі розных сцягоў меншага памеру, сярод якіх сцяг СССР.

Адзін з актыўных удзельнікаў падзей кастрычніка 1993 года народны дэпутат Расіі Сяргей Бабурын носіць на лацкане значок з чорна-залаціста-белым імперскім сцягам доўгія гады.

Сцягі Расіі і СССР, якія выкарыстоўваліся абаронцамі Дома Саветаў

Сцяг РСФСР 1954 года	Сцяг СССР	Ваенна-марскі сцяг СССР	Сцяг гербавых колераў Расійскай імперыі	Андрэеўскі сцяг	Гістарычны бела-сіне-чырвоны сцяг, нацыянальны сцяг Расійскай імперыі

Выразы падтрымкі Ельцыну

Мэр Масквы Юрый Лужкоў актыўна падтрымаў указ прэзідэнта Ельцына № 1400. Гарадскія службы забяспечылі адключэнне будынка Дома Саветаў ад водазабеспячэння, каналізацыі, электрычнасці, тэлефоннай сувязі і іншых гарадскіх камунікацый.

Аб падтрымцы дзеянняў Барыса Ельцына заявілі дзеячы культуры Леанід Ярмольнік, Аркадзь Арканаў, Кірыл Лаўроў.

26 верасня на Краснай плошчы адбыўся сімфанічны канцэрт Мсціслава Растраповіча і кіраванага ім Нацыянальнага Сімфанічнага Аркестра ЗША. На канцэрце прысутнічаў Барыс Ельцын, генерал арміі Павел Грачоў, мэр Масквы Юрый Лужкоў, масквічы і госці горада. У праграму ўвайшлі фінал кантаты Пракоф’ева «Аляксандр Неўскі» і ўверцюра Чайкоўскага «1812». Пры выкананні ўверцюры прагучалі звонавыя перазвоны званіц сабораў Крамля і Храма Васіля Блажэннага, гарматныя залпы. Канцэрт планіраваўся загадзя і быў прымеркаваны да 100-годдзя з дня смерці П. І. Чайкоўскага. Але ўлічваючы тое, што выступ адбыўся ў момант актыўнага супрацьстаяння ўладаў, а таксама той факт, што Растраповіч неаднаразова ў сваіх інтэрв’ю прызнаваўся ў сімпатыях да Б. Ельцына і яго курсу, канцэрт расцэньваўся як акт у падтрымку Ельцына.

У той жа дзень рух «Дэмакратычная Расія» сумесна з арганізацыямі «Жывое кольца» і «Аўгуст-91», правялі агульнамаскоўскую акцыю ў падтрымку дзеянняў Ельцына, у якую ўваходзілі мітынг і маніфестацыя з удзелам некалькіх тысяч чалавек. Таксама ў падтрымку Ельцына выступіла Грамадска-патрыятычнае аб’яднанне добраахвотнікаў — абаронцаў Белага дома ў жніўні 1991 года ў падтрымку дэмакратычных рэформаў «Атрад „Расія“».

3 кастрычніка па Цэнтральным тэлебачанні трансляваліся заявы некалькіх вядомых дзеячаў культуры з заклікам да арміі (якая абвясціла раней пра свой нейтралітэт) пакончыць з абаронцамі савецкага ладу. Напрыклад, вядомая актрыса Л. Ахеджакава казала:

«Мне ўжо не хочацца быць аб’ектыўнай. <…> Што ж гэта за праклятая Канстытуцыя?! Бо паводле гэтай Канстытуцыі саджалі людзей у турмы. <…> Цяпер у гэтую Канстытуцыю пішуць папраўкі, і галоўнае, што ў гэтых папраўках, — прывілеі. І зараз за гэтую Канстытуцыю, у якую ўжо ўпісаныя, паўтыканыя іх прывілеі, яны забіваюць людзей. Я не ведаю, што цяпер будзе, калі там сто тысяч людзей. А дзе наша армія?! Чаму яна нас не абараняе ад гэтай праклятай Канстытуцыі?! А мне яшчэ кажуць: легітымна, нелегітымна… Сябры мае! Прачніцеся! Не спіце! Сёння ноччу вырашаецца лёс няшчаснай Расіі, нашай няшчаснай Радзімы. Наша няшчасная Радзіма ў небяспецы! Не спіце! Нам пагражаюць страшныя рэчы. Зноў прыйдуць камуністы!»

Вядомы акцёр Мікіта Джыгурда заявіў, што «спрабавалі мірна дамовіцца з дэпутатамі, і што яны патрабавалі выкуп. Не таму, што яны змагаюцца за вашы выгоды, — яны змагаюцца за свае даброты. Яны запатрабавалі па мільёну долараў кожны: атрымаем па мільёну долараў, і пойдзем». Віктар Чарнамырдзін заявіў пра прыхільнікаў Вярхоўнага савета: «Гэта ж нелюдзі, зверы! Ніякіх перамоваў! Трэба перабіць гэтую банду». Адзін з дэпутатаў, якія перайшлі на бок Ельцына, Юрый Чарнічэнка, заклікаў па тэлебачанні: «Хлопцы, хочаце жыць — раздушыце гэтую гадзіну!».

Ягор Гайдар выступаў па тэлебачанні і заклікаў масквічоў збірацца ля будынка Массавета «для абароны свабоды і дэмакратыі».

Лідар партыі «Яблоко» Рыгор Яўлінскі:

«Ужыць усе сілы правапарадку для падаўлення прыхільнікаў фашызму, экстрэмісцкіх, бандыцкіх фарміраванняў, сабраных пад эгідай Белага Дома. Калі гэтых сіл будзе недастаткова, неабходна разгледзець пытанне аб выкарыстанні рэгулярных узброеных сіл».

Напярэдадні штурму Дома Саветаў лідар ЛДПР Уладзімір Жырыноўскі заявіў, што асабіста ён у канфлікце паміж «ружовымі чырвонымі» з Крамля і «чырвонымі чырвонымі» з Белага дома абраў меншае зло і стаў на бок першых.

5 кастрычніка ў газеце «Весці» быў апублікаваны ліст у падтрымку дзеянняў Ельцына, падпісаны вядомымі пісьменнікамі, сярод якіх — Дзмітрый Ліхачоў, Віктар Астаф’еў, Булат Акуджава і Данііл Гранін (вядомы таксама як ліст 42-х). Аўтары заклікалі Барыса Ельцына забараніць «усе віды камуністычных і нацыяналістычных партый, франтоў і аб’яднанняў», зрабіць больш жорсткім заканадаўства, увесці і шырока выкарыстоўваць жорсткія санкцыі «за прапаганду фашызму, шавінізму, расавай нянавісці», зачыніць шэраг газет і часопісаў, а таксама тэлепраграму «600 секунд», прыпыніць дзейнасць саветаў, а таксама прызнаць нелегітымнымі не толькі З’езд народных дэпутатаў і Вярхоўны Савет Расіі, але і ўсе органы, створаныя імі. Прыхільнікі Вярхоўнага Савета ў гэтым лісце былі названыя «камуна-фашыстамі», «чырвона-карычневымі пярэваратнямі», «тупымі нягоднікамі», «прайдзісветамі», «авантурыстамі», «халаднакроўнымі катамі» і проста «забойцамі».

Пісьменнік Васіль Аксёнаў пазней заявіў: «Гэтых свалачоў трэба было страляць. Калі б я быў у Маскве, то таксама падпісаў бы гэты ліст у „Весцях“».

6 кастрычніка былы савецкі дысідэнт Уладзімір Букоўскі заявіў, што «яго (Ельцына) дзеянні былі абсалютна апраўданымі і змушанымі, тут няма ні найменшага сумневу <…> Яго апаненты здзейснілі не палітычныя памылкі — яны здзейснілі крымінальныя злачынствы».

7 кастрычніка ліст з адабрэннем дзеянняў Ельцына па разгоне органаў савецкай улады накіраваў Джахар Дудаеў: «Урад Чачэнскай Рэспублікі ўхваляе Вашы дзеянні па падаўленні камуністычна-фашысцкага бунту ў Маскве, які меў сваёй мэтай захапіць уладу ў Расіі і патапіць у крыві дэмакратыю… У гэтую суровую гадзіну, калі вырашаецца лёс Расіі, мы яшчэ раз хочам запэўніць Вас, што мы гатовыя дапамагчы ў любы момант усімі сродкамі, якія маем».

6 лістапада партыя «Дэмакратычны саюз» на сваім з’ездзе выступіла з дэкларацыяй, у якой заявіла аб падтрымцы дзеянняў Барыса Ельцына «па ліквідацыі Саветаў — 21 верасня 1993 года і ўціску „камуна-фашысцкага бунту“ 4 кастрычніка 1993 года».

Гл. таксама

• Жнівеньскі путч

Літаратура

• Андронов И. И. «Под огнём от Афгана до Москвы. Мемуары» («Моя война») (1999), ООО «Деловой мир 2000», 416 с. — ISBN 5-93681-001-1
• Председатель редакционной коллегии Бабурин С.Н. Десятый (Чрезвычайный) Съезд народных депутатов Российской Федерации. 23 сентября - 4 октября 1993 года. Стенографический отчёт. — М.: Российский государственный торгово-экономический университет, 2008. — ISBN 5-87827-335-1.
• Брагин В. И. «Правда замедленного действия» (2013. — 1647 с.)
• Бузгалин А. В., Колганов А. И. Кровавый октябрь в Москве. Хроника, свидетельства, анализ событий. 21 сентября — 4 октября 1993 г. — М., Экономическая демократия. 1994.
• Площадь Свободной России: Сборник свидетельств о сентябрьских-октябрьских днях 1993 г. в столице России. Составители В. Я. Васильев, А. В. Бузгалин, А. И. Колганов; М., «Эребус», 1994; ISBN 5-86335-006-7
• Воронин Ю. М. Свинцом по России. — М.: Палея, 1995.
• Воронин Ю. М. Стреноженная Россия. Политико-экономический портрет ельцинизма. — М.: Республика, 2003. — 656 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-250-01871-8.
• Грешневиков, А. Н.. «Расстрелянный парламент». «Рыбинское подворье». 1995
• Григорьев Н. Г. Дни, равные жизни. — Чебоксары, 2000. — ISBN 5-87677-056-6.
• Ельцин Б. Н. Записки президента. — М.: Огонёк, 1994. — ISBN 5-88274-083-5.
• Захаренков В. И., Шутов М. Г. Московская война. М., 1994.
• Зевелев А., Павлов Ю. Расколотая власть. 14 дней и ночей гражданской войны в Москве осенью 1993 года. — М.: РОССПЭН, 1995.
• Исаков В. Б. Госпереворот. Парламентские дневники. 1992 - 1993 гг. — М., 1995.
• Коржаков А. В. Борис Ельцин: от рассвета до заката. М.: Интербук, 1997.
• Куцылло В. И. «Записки из Белого дома. 21 сентября — 4 октября 1993 г.». М., 1993. Воспоминания очевидца событий — журналистки газеты «КоммерсантЪ»[1]
• Иванов И. (Мусин М. М.). Анафема. Хроника государственного переворота. — Санкт-Петербург: Палея, 1995. — ISBN 5-86020-319-5.[2] Архівавана 15 верасня 2014.Переиздание: Месть президента, или как расстреляли власть народа. — М.: Эксмо, Алгоритм, 2009. — 432 с. — ISBN 978-5-699-37488-5.
• Мухамадиев Р. С. На раскалённой сковороде. М.: Голос, 1997. — 288 с. ISBN 5-7117-0314-5
• Островский А. В. 1993: Расстрел «Белого дома». — М.: Эксмо, 2008. — 640 с. — ISBN 978-5-699-30395-3. Переиздание: Расстрел «Белого дома». Чёрный октябрь 1993 М.: «Книжный мир», 2014. — 640 с. ISBN 978-5-8041-0637-0
• Под ред. Павловского Г. О. Октябрь 1993. Хроника переворота. — Век XX и мир, 1994.
• Петухов Ю. Д. «Чёрный дом» (воспоминания очевидца).
• Ройз М. Кровавый пасьянс. М., 1994.
• Руцкой А. В. Лефортовские протоколы. М. 1994.
• Руцкой А. В. Кровавая осень. Дневник событий 21 сентября - 4 октября 1993 года. — М., 1995.
• Тараненко В. Н. Урок демократии. М.: 2008. — 512 с. ISBN 978-5-17-050466-4
• Тарасов А. Н. Провокация. Версия событий 3-4 октября 1993 г. в Москве. М.: Центр новой социологии и изучения практической политики «Феникс», 1993.
• Хасбулатов Р. И. Великая российская трагедия. — М., 1994. — ISBN 5-86020-310-1.
• Чарный С. Тайны Октября 1993. — М.: Яуза, Эксмо, 2004.
• Шевченко В. А. Забытые жертвы октября 1993 года. — Тула, 2010. — ISBN 987-5-8125-1452-5.
• Челноков М. Б. Россия без Союза, Россия без России. М.: Новая слобода, 1994. — 407 с.
• Шевченко В. А. Жертвы Черного Октября. 1993. — Москва: Алгоритм, 2013. — 184 с. — ISBN 978-5-4438-0548-1.
• Москва. Осень-93: Хроника противостояния. — (2-е изд., испр. и доп.). — М.: Республика, 1995.
• Народные депутаты России. 1990—1993. — М.: Издание Государственной Думы, 1998.
• Сборник документов и материалов Комиссии Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации по дополнительному изучению и анализу событий, происходивших в городе Москве 21 сентября — 5 октября 1993 года. М.: Издание Государственной Думы, 2003.
• Тишайшие переговоры (1-3 октября 1993 г. Запись фонограммы переговоров в Свято-Даниловом монастыре). — М.: Магистериум, 1993.

Спасылкі

• Октябрь 1993. Хроника переворота // Век XX и мир, Русский Журнал. — 1994, 1997.
• Хроника тех дней октябрь 1993 — рассказы очевидцев (руск.). КПРФ. Праверана 25 верасня 2010.
• Хроника событий 21 сентября — 4 октября 1993 года // GZT.ru. — 30.09.2007. Архівавана з першакрыніцы 10 красавіка 2007.
• Борко Д. Белый дом — 1993: фотогалерея // Грани.Ру. — 02.10.2005.
• Сайт «Октябрьское восстание 1993 года» — материалы (фотографии, листовки, документы, книги, газеты, песни,…) по истории октябрьских событий 1993 года.
• moscow 1993: inside the white house
• Чёрный октябрь в Белом доме
• Снегирёв В. Осеннее обострение — октябрьские столкновения 1993 года в Москве глазами их непосредственных участников // Российская газета. — 10 октября 2003. — № 3312.
• Тайна беззакония: события 21 сентября — 5 октября 1993 года (нявызн.)(недаступная спасылка). Портал «Русское Воскресение». Архівавана з першакрыніцы 11 кастрычніка 2011. Праверана 30 верасня 2007.
• Черкасов А.. Октябрь 1993: день без названия (нявызн.). Портал «Права человека в России» (4 кастрычніка 2005). Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2008.
• Проханов А. А. Икона 1993 года // Хождение в огонь // Завтра : Газета. — М.: Редакция газеты «Завтра», 14 января 2012.
• Конец Советов // Lenta.ru, 2013
• События сентября — октября 1993 года в фотографиях РИА Новости Архівавана 5 сакавіка 2016.
• КоммерсантЪ — Спецпроекты — 1993
• 1993-2013 // Сайт, посвящённый 20-летию событий сентября-октября 1993 года
• Интервью и. о. президента России Александра Руцкого радиостанции «Эхо Москвы» от 22.09.1993
• «Думали, что руководству страны хватит ума…» — Из воспоминаний генерал-майора запаса, в октябре 1993-го — начштаба десантного полка. К 25-летию событий. // Интернет-газета Stoletie.RU от 03.10.2018

Відэазапісы

• Хроника октябрьских событий 1993 года в выпусках новостей CBS News (англ.)
• Обращение Б. Н. Ельцина от 21.09.1993
• Трансляция CNN 4 октября 1993 в оригинале (англ.)