Ліга ветэранаў Вызваленчай вайны

Ліга ветэранаў Вызваленчай вайны (эст.: vapsid, Vabadussojalaste liikumine, Eesti Vabadussojalaste Liit; Рух удзельнікаў Вызваленчай вайны, да 1933 года Эстонскі саюз удзельнікаў Вызвольнай вайны, скар. «вапсы» (эст. vapsid)) — нацыяналістычны рух у Эстоніі.

Сімвол Саюза вапсаў.

Гісторыя

Заснавана ў 1929 годзе дэмабілізаванымі вайскоўцамі, якія ва ўмовах распачатага эканамічнага крызісу былі незадаволены ўладамі. Спачатку шмат прыхільнікаў руху было і сярод афіцэраў сапраўднай службы (генералы Эрнст Пыдэр і Ёханес Арасмаа (Раска), якія па законе павінны былі пайсці, калі ў 1930 рух ператварыўся ў палітычную арганізацыю, што патрабавала радыкальных змен у дзяржаўным ладзе Эстоніі. У 1930—1934 кіраўніком руху быў генерал-маёр у адстаўцы Андрас Лорка, а яго намеснікам і сапраўдным правадыром — малады адвакат, малодшы лейтэнант запасу Артур Сірк, які ўдзельнічаў у Вызваленчай вайне школьнікам-добраахвотнікам. Многія лозунгі і метады былі запазычаны ў падобных рухаў у Фінляндыі і Германіі; хутка сталі прымаць і так званых падтрымных чальцоў, якія не бралі ўдзел у Вызваленчай вайне. У 1933 саюз быў распушчаны, але неўзабаве была сфармавана арганізацыя-наступнік (Рух удзельнікаў Вызваленчай вайны), якая захавала і ўзмацняла палітычны ўплыў. Ва ўмовах эканамічнага і ўнутрыпалітычнага крызісаў рух вырас, узмацніўся і змог паўплываць на народныя масы так, што двойчы (у жніўні 1932 і ў чэрвені 1933) народам на рэферэндумах быў адхілены праект новай канстытуцыі, што прапаноўваўся страцілым свой аўтарытэт Дзяржсходам.

Артур Сірк выступае на мітынгу вапсаў у Пярну.

Заміж гэтых умераных праектаў вапсы высунулі свой радыкальны і аўтарытарны праект, які ў кастрычніку 1933 быў прыняты пераважнай большасцю тых, хто ўдзельнічалі ў рэферэндуме. Перамогшы на ім, рух вылічваў далей атрымаць пост кіраўніка дзяржавы і большасць у парламенце, усталяваўшы такім чынам сваю дыктатуру. Кандыдатамі на запланаваныя вясной 1934 выбары былі высунуты ад вапсаў генерал Лорка, ад партый цэнтра генерал Ёхан Лайдонер, ад аграрнікаў Канстанцін Пятс і ад сацыялістаў Аўгуст Рэй. Асцерагаючыся магчымай грамадзянскай вайны і ўмела скарыстаўшы свае новыя паўнамоцтвы, Пятс дамовіўся з Лайдонерам, які зноў узначаліў эстонскае войска, увёў 12 сакавіка 1934 аблогавае становішча, здзейсніў дзяржаўны пераварот, пасля якога забараніў Рух вапсаў, актыўныя дзеячы якога былі арыштаваныя.

Канчатковы ўдар руху быў нанесены раскрыццём так званай змовы Кадака теэ (па назве вуліцы ў Таліне); магчыма, што пры гэтым справа не абыйшлася без правакацыі з боку адміністрацыі Пятса. Пасля гэтага ўсе кіраўнікі руху былі прысуджаны ваенным судом да катарзе. Сірк, збегшы ў лістападзе 1934 з Талінскай турмы за мяжу, загінуў пры загадкавых акалічнасцях у Люксембургу. Асуджаныя вапсы былі вызвалены па амністыі у маі 1938 года.

Ідэалогія

Рух вапсаў — ваенізаваная антысацыялістычная арганізацыя, чальцамі якой з'яўляліся, збольшага, ніжэйшы і сярэдні класы. Яны не мелі складанай ідэалогіі ды сувязяў з замежнымі фашысцкімі рухамі, іх мэтай быў аўтарытарны і нацыяналістычны ўрад у Эстоніі. Ліга адхіліла расавую ідэалогію і адкрыта крытыкавала пераслед габрэяў нацыстамі Германіі, была супраць выкарыстання гвалту у мэтах тэрытарыяльнай экспансіі. Тым не менш, яны былі падобныя да фашыстаў (нашэнне чорнага берэта і выкарыстанне рымскага прывітання (рымскі салют)). Умераныя вапсы, такія як Ёхан Пітка паступова пакінулі арганізацыю. Арганізацыя выпускала сваю ўласную газету Võitlus («Барацьба»).

Літаратура

• Andres Kasekamp. 2000. The Radical Right in Interwar Estonia. London: Palgrave Macmillan, ISBN 0-312-22598-9
• Berg-Schlosser, Dirk (2000). "Estonia: Crisis and 'Pre-Emptive Authoritarianism". Conditions of democracy in Europe, 1919-39: systematic case-studies. Palgrave Macmillan. pp. 109–128. ISBN 0-312-22843-0. {{cite book}}: Невядомы параметр |chapterurl= ігнараваны (прапануецца |chapter-url=) (даведка); Невядомы параметр |coauthors= ігнараваны (прапануецца |author=) (даведка)
• A History of Fascism, 1914—1945 By Stanley George Payne ISBN 1-85728-595-6
• T. Parming, The Collapse of Liberal Democracy and the Rise of Authoritarianism in Estonia, London, 1975.
• Marandi, Rein «Must-valge lipu all : Vabadussõjalaste liikumine Eestis 1929—1937. 1. Legaalne periood (1929—1934)» Stockholm : Centre for Baltic Studies at the University of Stockholm, 1991.