Палацава-паркавы ансамбль Царыцына

Палацава-паркавы ансамбль

 помнік архітэктуры (федэральны)

Палацава-паркавы ансамбль
Царыцына
У дзень адкрыцця Вялікага палаца і рэканструяванага ансамбля. 2 верасня 2007 года.
У дзень адкрыцця Вялікага палаца і рэканструяванага
ансамбля. 2 верасня 2007 года.
55°36′58″ пн. ш. 37°40′58″ у. д.HGЯO
Краіна  Расія
Горад Масква
Архітэктурны стыль Руская псеўдаготыка, класіцызм
Архітэктар Васіль Бажэнаў, Мацвей Казакоў
Заснавальнік Кацярына II
Дата заснавання 1775
Асноўныя даты

1776пачатак будаўніцтва па праекце Бажэнава
1786разборка часткі пабудоў, рэалізацыя праекта Казакова
1796Будаўніцтва спынена
1984Заснаванне музея-запаведніка «Царыцына»
1980-я—2000-я — Поўнамаштабная рэстаўрацыя

2007Адкрыццё рэканструяванага палацавага комплексу
Будынкі
Вялікі палац • Хлебны дом • Оперны дом • Малы палац • Кавалерскія карпусы • Храм абраза Божай Маці «Жываносная Крыніца»
Статус Герб Расіі Аб’ект культурнай спадчыны РФ № 7710115000№ 7710115000
Стан адноўлены, рэканструяваны
Сайт tsaritsyno.net
Map
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Цары́цына — палацава-паркавы ансамбль на поўдні Масквы; закладзены па наказе імператрыцы Кацярыны II у 1776 годзе. Знаходзіцца ў вядзенні музея-запаведніка «Царыцына», заснаванага ў 1984 годзе.

Гэта, якая гістарычна склалася, найболей вядомая і добраўпарадкаваная частка асоба ахоўнай прыроднай тэрыторыі (ААПТ) «Царыцына», размешчанай паміж маскоўскімі раёнамі Царыцына, Бірулёва Усходняе, Арэхава-Барысава Паўднёвае і Арэхава-Барысава Паўночнае.

Царыцынскі палацава-паркавы ансамбль, які займае плошчу больш за 100 гектараў, размясціўся на пагорыстай перасечанай ярамі мясцовасці, на месцы былой сядзібы князёў Кантэміраў і ўспадкаваў некаторыя яе рысы. Тэрыторыя ансамбля і парку абмежавана з паўночнага ўсходу і поўдня двума глыбокімі ярамі, з захаду — Царыцынскімі сажалкамі, з усходу — комплексам аранжарэй[1][2].

Царыцына з’яўляецца найважнейшым помнікам так званай «рускай готыкі» (псеўдаготыкі); над стварэннем імператарскай рэзідэнцыі на працягу 20 гадоў працавалі паслядоўна два найбольш вядомых архітэктара сваёй эпохі — Васіль Бажэнаў і Мацвей Казакоў[3]. Царыцына — найбуйнейшая ў Еўропе псеўдагатычная пабудова XVIII стагоддзя і адзіны палацавы комплекс, распрацаваны ў гэтым стылі[3]. Асаблівасці палацава-паркавага ансамбля шмат у чым вызначылі новы кірунак у рускім дойлідстве: у розных канцах былой Расійскай імперыі існуе нямала збудаванняў канца XVIII і пачала XIX стагоддзя, якія створаны пад уплывам Царыцына[4].

Самазабыўная праца над царыцынскім ансамблем, які стаў адной з вяршыняў творчасці яскравага[5] і неардынарнага[6] дойліда В. І. Бажэнава, абярнулася для яго ў той жа час цяжкай жыццёвай драмай[7][8].

Царыцынскі пейзажны парк, закладзены разам з палацавым комплексам, стаў адным з першых пейзажных паркаў Расіі па-за пецярбургскімі палацава-паркавымі ансамблямі[9].

Гісторыя Царыцынскага ансамбля правіць

Мясцовасць да Царыцына правіць

Мясцовасць, якая стала пасля Царыцынам, вядомая з канца XVI стагоддзя як вотчына царыцы Ірыны, сястры Барыса Гадунова, пад назвай сяло Багародскае. Ніякіх дакументальных сведчанняў пра пабудовы таго часу не захавалася, аднак у 1982 годзе пры правядзенні археалагічных прац былі выяўлены часткі вядучай да Верхняй Царыцынскай сажалкі пандуснай лесвіцы, якая з вялікай доляй верагоднасці адносіцца да рэштак сядзібы ці паляўнічага двара Гадуновых. У перыяд Смутнага часу пабудовы Ірыны Гадуновай былі знішчаны, мясцовасць прыйшла ў запусценне, аднак захаваўся каскад сажалак, уладкаваны пры Гадуновых[1].

У 1633 годзе пустэча Чорная Гразь (так стала называцца Багародскае) перайшла ва ўладанне баяраў Стрэшневых, сваякоў жонкі першага цара з дынастыі Раманавых, Міхаіла Фёдаравіча. У 1684 годзе баярын Іван Фёдаравіч Стрэшнеў саступіў сяло Чорная Гразь свайму ўнуку, Аляксею Васілевічу Галіцыну (сыну князя Васіля Галіцына, фаварыта царэўны Соф’і)[2].

Пасля зрыньвання Соф’і маёмасць князя Васіля Галіцына і яго сына было канфіскавана. Пётр I па заканчэнні Пруцкага паходу ў 1712 годзе дараваў Чорную Гразь і бліжэйшыя паселішчы князю Дзмітрыю Кантэміру, малдаўскаму гаспадару, саюзніку Расіі ў супрацьстаянні з Турцыяй, вымушанаму перасяліцца ў Расію. Разам з ім у Расіі аселі каля шасцісот верных Кантэміру малдаўскіх воінаў з жонкамі і дзецьмі; яны пасяліліся ў сёлах Чорная Гразь, Сабурава, Булатнікава, у вёсках Арэхаўцы і Хахлоўцы. Па загадзе Дзмітрыя Кантэміра ў 1722 годзе ў маёнтку на месцы драўлянай царквы, пабудаванай яшчэ пры Галіцыных, узнік каменны аднакупальны храм у гонар іконы Божай Маці «Жываноснай Крыніца» (прысвячэнне яго засталося тым жа, што і ў папярэдняй царквы)[3].

Вядома, што ў новым уладанні Кантэміраў быў пабудаваны цікавы драўляны палац. У 1722 годзе Берхгольц, камер-юнкер герцага голштынскага Карла Фрыдрыха, падрабязна апісаў будынак, адзначыўшы, што палац размяшчаўся на высокім узгорку, быў выкананы ў кітайскім гусце (магчыма, менавіта Д. К. Кантэмір прывёз у Расію моду на шынуазры), у ім існавалі прасторныя галерэі, адкуль адкрываліся выдатныя краявіды на парк і сажалкі. Парк меў рэгулярную планіроўку і складаўся з шырокіх фруктовых садоў (верагодна, закладзеных яшчэ пры Галіцыных), ён адрозніваўся рацыянальнасцю і прыгажосцю планіровачнага рашэння. Да садовага фасада галоўнага дому сядзібы прылягаў «геаметрычны сад», астатнія часткі саду з фруктовымі дрэвамі атачаліся паркавымі гаямі[1][2][7].

Царыцына пры Кацярыне Вялікай правіць

Увесну 1775 года імператрыца Кацярына II, праязджаючы падчас прагулкі з Каломенскага па тэрыторыі Чорнай Гразі, была зачаравана прыгажосцямі маёнтка і без прамаруджанняў выкупіла яго ў князя Сяргея Дзмітрыевіча Кантэміра. Купчая была аформлена 18 (29) мая 1775 года; імператрыца заплаціла за сядзібу 25 000 рублёў — пры тым, што князь быў гатовы прадаць яе за 20 000[1]. Не абышлося тут без рэкамендацый князя Рыгора Пацёмкіна (ён добра ведаў маёнтак); верагодна, ён прыдумаў новую гучную назву для Чорнай Гразі і падаў Кацярыне ідэю будаўніцтва новай падмаскоўнай імператарскай рэзідэнцыі[3]. У адным з лістоў свайму пастаяннаму карэспандэнту барону Грыму Кацярына пісала:

  Маё новае ўладанне я назвала Царыцыным і, па агульным меркаванні, гэта існы рай. На Каломенскае ніхто зараз і глядзець не жадае. Бачыце, які свет! Яшчэ не так даўно ўсе захапляліся месцазнаходжаннем Каломенскага, а зараз усё аддаюць перавагу яму новаадкрытаму маёнтку.  
 
Кацярына II. Партрэт працы Ф. С. Рокатава, 1770.
 
План Чорнай Гразі і прылеглых земляў, зняты адразу пасля куплі сядзібы Кацярынай II у 1775 годзе.

У чэрвені 1775 года для Кацярыны II і яе фаварыта побач з галоўным домам сядзібы Кантэміраў за два тыдні быў пабудаваны невялікі драўляны палац з шасці пакояў (па праекце архітэктара Пятра Плюскова), і некалькі часовых службовых і паркавых будынкаў[1].

У адзін з летніх дзён 1775 года Кацярына адправілася на падрабязны агляд новага набыцця. Князь Пацёмкін, які сустракаў імператрыцу ў маёнтку, прыклаў нямала высілкаў, каб яно зрабіла на новую гаспадыню самае спрыяльнае ўражанне. На маляўнічых сажалках былі ўладкаваны прыстані, плавалі яркія ладдзі; у глыбіні парку збудавалі будан, у якім імператрыцы падалі падвячорак. Было арганізавана «свята сенажаці» ў пастаральным духу: сялянскія дзяўчыны ў яркіх сарафанах вадзілі карагоды, юнакі спаборнічалі ва ўдаласці і спрыце; высокія, адмыслова адабраныя касцы-малдаване ў касаваротках з чырвонымі цвіклямі, у паяркавых капялюшах з паўлінавымі пёрамі касілі траву пад гукі песень, а бабы і дзеўкі зграбалі сена. У нейкі момант князь Пацёмкін узяў у рукі касу і ўстаў у шэраг касцоў, каб прадэманстраваць свой спрыт і ўменне. Увечар на сажалках адбыўся грандыёзны феерверк. Кацярына засталася вельмі задаволенай[2][7].

Астатак лета 1775 года імператрыца і яе тайны муж, з якім яна абвянчалася за год да гэтага, правялі ў Царыцыне. Тут праходзілі не толькі прыдворныя забаўляльныя гулянні, але і паседжанні Дзяржаўнага савета[3]. Па ўспамінах Г. Р. Дзяржавіна, 6 (17) жніўня 1775 года ў дзень Ператварэння Гасподняга ў Царыцыне прайшоў урачысты прыём у гонар штаб- і обер-афіцэраў Праабражэнскага палка, палкоўнікам якога была Кацярына II[2].

Купля імператрыцай Царыцына і яго далейшы лёс звязаны са святкаваннем угодак Кючук-Кайнарджыйскага міру, які завяршыў руска-турэцкую вайну 1768—1774 гадоў. 10 (21) ліпеня 1775 года на Хадынскім полі адкрыліся грандыёзныя ўрачыстасці па гэтым выпадку. Хадынскае поле ўяўляла сабой алегорыю Чорнага мора; на поле былі ўзведзены павільёны, якім імператрыца дала назвы крэпасцей — месцаў ваенных бітваў, забаўляльныя збудаванні адлюстроўвалі адваяваныя гарады. С. М. Любецкі, даследчык Царыцына ў XIX стагоддзі, так апісваў свята[10]:

  Хадынскае поле ўяўляла цудоўную панараму: на ім збудавана была цэлая грамада пабудоў, якая складала цэлы часовы горад. Кожны будынак, які адрозніваўся сваім колерам, у турэцкім гусце, з мінарэтамі, шапікамі, каланчамі, меў выгляд крэпасці, вострава, арды і карабля. Яны зваліся Азовам, Таганрогам, Керччу, Енікале і гэтак далей.  

Афармленнем свята на Хадынскім поле займаліся будучыя стваральнікі Царыцына — кіраваў праектам В. І. Бажэнаў, які прыцягнуў да працы над чарцяжамі і да ўзвядзення павільёнаў свайго вучня М. Ф. Казакова. Ствараючы часовыя павільёны «казачнага горада», архітэктары выкарыстоўвалі тонкую стылізацыю «пад Усход»; тым не менш, пры вывучэнні святочных пабудоў становіцца відавочнай іх сувязь з традыцыямі старажытнарускай архітэктуры. Кацярына II была задаволена ўрачыстасцямі і высока ацаніла майстэрства дойлідаў; хадынскія святы, безумоўна, паўплывалі на яе выбар архітэктара для стварэння Царыцына[1].

Урачыстасці доўжыліся больш за два тыдні, праходзілі ў атмасферы значнага патрыятычнага ўздыму і былі настолькі яркімі, што надоўга адклаліся ў народнай памяці. Імператрыца пажадала захаваць новы, фантазійны стылістычны падыход, які выявіўся на Хадынцы — і таму яна замовіла Васілю Бажэнаву падрыхтаваць праект Царыцынскага ансамбля, а Мацвею Казакову — Пятроўскага шляхавога палаца. Сучаснікі пабудовы Царыцына, якія памяталі свята, улоўлівалі падабенства палацавага ансамбля з павільёнамі на Хадынцы; больш таго, яшчэ на пачатку XIX стагоддзя Царыцына ўспрымалася як помнік славы героям руска-турэцкай вайны, як мемарыяльны ансамбль[11]. Андрэй Раеўскі пісаў у артыкуле «Наваколлі Масквы»[12]:

  З якім незвычайным задавальненнем правёў я некалькі залатых дзён майго жыцця, атрымліваючы асалоду ад разнастайнай прыгажосці натуры і сілы мастацтва ў адзіным Царыцыне <…> Імя пераможца пры Кагуле, імя героя [Румянцава-]Задунайскага заўсёды будзе незабыўна рускім, але пры ўступленні ў цудоўныя сады гэтыя хараство прагулкі атрымлівае новую сілу ўспамінамі мінулага.  

Нарэшце, менавіта ў Царыцыне адбылася «ўрачыстая канфірмацыя» (гэта значыць зацвярджэнне ратыфікацыі Турцыяй) Кацярынай II Кючук-Кайнарджыйскага мірнага дагавора[2].

Першапачатковы праект Бажэнава правіць

У тым жа 1775 годзе імператрыца дала заданне свайму прыдворнаму архітэктару Васілю Бажэнаву распрацаваць праект падмаскоўнай забаўляльнай рэзідэнцыі (у лістах таго часу Кацярына звала дойліда «мой Бажэнаў», што паказвае на яе асаблівае да яго стаўленне). Гаспадарыня выказала некалькі пажаданняў: каб пабудова была ў «маўрытанскім» ці «гатычным гусце», і каб парк уладкоўваўся як пейзажны — абое пажаданні адпавядалі модзе, якая ўсталявалася тады. Немалаважна, што гэты праект быў першым заданнем падобнага роду для рускага архітэктара: з часоў Пятра I і да Елізаветы Пятроўны будаўніцтвам імператарскіх рэзідэнцый галоўным чынам займаліся замежнікі[8].

Варта адзначыць, што сучаснае паняцце «готыка» адрозніваецца ад таго, што пад гэтым разумелася ў XVIII стагоддзі. Асветніцтва разумела антычнае мастацтва як эталон «вытанчанага», супрацьпастаўляючы яму «гатычнае», гэта значыць «варварскае», сярэднявечнае: усё тое, што існавала пасля антычнай эпохі і да наступу веку Асветы. З іншага боку, у выбары асабістых эстэтычных пераваг для эпохі характэрны прынцып «задавальненне ад разнастайнасці», сфармуляваны Мантэск’ё[13]; іншымі словамі, у мастацтве дапускаўся полістылізм — у вызначаных рамках[11]. «Гатычнаму» адводзілася месца капрызу, экзатычнай задумы, эстэтычнай вольнасці, дарэчнасць якой вызначалася выключна суб’ектыўным густам. Адначасова «гатычнае» служыла неабходным апанентам для класіцызму[13]. Такім чынам, атрымаўшы замову на стварэнне «гатычнага» ансамбля, Бажэнаў у сутнасці атрымаў шырокую свабоду для рэалізацыі смелых фантазій, дэманстрацыі ў поўнай меры свайго творчага майстэрства і эрудыцыі[14].

Васіль Бажэнаў. «Краявід Царыцына сяла». Праектны чарцёж, 1776.


На пачатку 1776 года праект у выглядзе панарамнага чарцяжа «Краявід Царыцына сяла» быў скончаны. Дойлід улічыў пажаданні імператрыцы, але не пайшоў у іх на повадзе. Простае спалучэнне гатычных дэкаратыўных дэталяў з ордарнай архітэктурай для Бажэнава было немагчымым рашэннем, роўна як і простае перайманне якіх-небудзь сярэднявечных узораў. Ён аддаў перавагу стварыць асаблівы род архітэктурных фантазій, у якіх сярэднявечныя стылі праступаюць як метафара, якая наводзіць на разважанні аб «гатычным» наогул — а схільнасць да метафар была характэрнай рысай Эпохі Асветы. Прапускаючы готыку праз класіцызм, Бажэнаў шукаў агульныя для іх прынцыпы арганізацыі прасторы[13]. Асновай жа для пошукаў непаўторнага царыцынскага стылю, названага Бажэнавым «далікатнай готыкай», стала руская архітэктура апошніх гадоў XVII стагоддзя[15]:

  [Архітэктар] несумнеўна зыходзіў з элементаў так званага маскоўскага барока, а не з чужацкага, ужо памерлага гатычнага стылю. Звяртаючыся да рускай архітэктуры XVII стагоддзя, Бажэнаў не капіяваў яе, ён адраджаў яе ў пераробленым выглядзе, узбагачаючы новымі прыёмамі і матывамі.  

Бажэнаў абраў у якасці асноўных будаўнічых матэрыялаў для царыцынскіх пабудоў чырвоную цэглу і белы камень (што ўжо ўказвае на крэўнае сваяцтва з маскоўскім барока і традыцыямі будаўніцтва Маскоўскага Крамля). Жаданне выявіць натуральную прыгажосць спалучэння каменю і цэглы, адмова ад аздаблення тынкоўкай былі незвычайнымі для таго часу рашэннямі: так ужо ніхто не будаваў; Бажэнаў у гэтым пайшоў супраць канонаў эстэтыкі класіцызму. Але такое рашэнне знаходзіла апраўданне ў задуме царыцынскай забаўляльнай рэзідэнцыі як «капрызу»[8][13].

 
Заходні фасад Трэцяга Кавалерскага корпуса (Палаца з круглай залай). Чарцёж В. І. Бажэнава.
 
План Трэцяга Кавалерскага корпуса. Чарцёж В. І. Бажэнава.
 
Фігурная брама. Чарцёж В. І. Бажэнава.

Варта мець на ўвазе, што ў 1770-я гады класіцыстычныя тэндэнцыі ў рускай архітэктуры яшчэ не сфармаваліся ў дамінантны кірунак; ішоў пошук новай архітэктурнай мовы, падчас якога ўзнікалі незвычайныя ідэі. Важна таксама і тое, што Бажэнаў, які атрымаў акадэмічную адукацыю ў Францыі і Італіі, глыбока ведаў прынцыпы класіцызму, а яго няздзейснены праект Крамлёўскага палаца шмат кім прызнаецца адной з самых значных прац у гісторыі класіцызму[1][4][7].

Яшчэ адным адступленнем ад класіцыстычных канонаў стаў агульны прынцып рашэння палацавага ансамбля: Бажэнаў адмовіўся ад манументальнасці, велічных формаў адзінага палаца, якія, здавалася, былі абавязковымі для імператарскай рэзідэнцыі. Тым не менш, архітэктар прытрымліваўся характэрнай для класіцызму выразнасці размяшчэння частак ансамбля, прывязкі аб’ектаў да модульнай сеткі восяў. У аснове бажэнаўскага плана ляжыць строгая лагічнасць і геаметрычная правільнасць пабудовы, толькі стылізаваная пад маляўнічую хаатычнасць старых дапятроўскіх гасударавых двароў. Гэтыя прынцыпы, нароўні з ідэальнай упісанасцю ў ландшафт, спалучальнасцю і супамернасцю наваколлю, ансамблевасцю ляглі ў аснову бажэнаўскага праекта. Не тыраніць прыроду, не навязваць ёй волю, а выкарыстоўваць натуральныя прыгажосці мясцовасці як важны архітэктурны элемент — вядучая ідэя царыцынскай забудовы. Бажэнаў імкнуўся максімальна захаваць існы ландшафт з падзелам кантэміраўскай сядзібы на палацавую, садовую і паркавую зоны. Такі падыход атрымаў паразуменне і поўнае ўхваленне з боку венцаноснай замоўцы[1][7].

Дойлід запланаваў будаўніцтва цэлага гарадка: у яго цэнтры размяшчаліся пяць палацаў для Кацярыны II і яе сына цэсарэвіча Паўла Пятровіча з сямействам; вакол — цэлы россып пабудоў для прыдворнай знаці, домікаў для прыслугі, павільёнаў. Ансамбль дапаўняўся мастамі і дэкаратыўнымі пабудовамі, а таксама Кухонным корпусам — вялікім будынкам, які тым не менш так упісваўся ў асяроддзе, што не душыў сваімі памерамі суседнія збудаванні. Асаблівасць планіроўкі царыцынскіх будынкаў такая, што дазваляе казаць пра «паэзію геаметрыі»: тут сустракаюцца разнастайныя — заўсёды правільныя, сіметрычныя — геаметрычныя фігуры. Павільёны ў выглядзе шасці- і васьміграннікаў, крыжападобныя; Малы палац — у выглядзе паўкола, Кухонны корпус — у выглядзе квадрата са скругленымі вугламі. Тое ж адносіцца і да ўнутранай планіроўкі: круглыя, і авальныя і паўавальныя залы па-майстэрску спалучаюцца з заламі ў плане прамавугольнымі. Важна адзначыць, што амаль усе ўнутраныя памяшканні царыцынскіх пабудоў Бажэнаў праектаваў са скляпеністымі столямі, з-за чаго дасягаўся яшчэ большы эфект гульні геаметрычных формаў[8].

Разам з праектамі збудаванняў ансамбля быў распланаваны пейзажны парк пры захаванні большасці пасадак колішняга рэгулярнага. Галоўныя алеі рэгулярнага парку ў новым праекце захаваліся, а Бярозавая перспектыва стала адной з цэнтральных кампазіцыйных восяў забудовы[3].

Асаблівасцю бажэнаўскага праекта было тое, што галоўны палац як адзіная пабудова адсутнічаў — ён распадаўся на тры самастойных карпусы: цэнтральны з параднымі заламі (Вялікі Кавалерскі палац, ці корпус), правы і левы з асабістымі пакоямі імператрыцы і спадчынніка прастола. Такое рашэнне дыктавалася ідэяй захавання прыроднай існасці, уключэння ландшафту і пейзажаў у інтэр’еры. Зялёны лужок у апраўленні трох карпусоў павінен быў стаць важным элементам забудовы[7]. Архітэктар, па-наватарску вырашаючы задачу царыцынскай планіроўкі, адмовіўся ад традыцыйнай будовы ансамбля паводле тыпу сядзібы, змясціўшы ў цэнтр кампазіцыі замест параднай плошчы галоўныя аб’ёмы палацавых пабудоў[16].

Пазней, пасля нараджэння ў Паўла Пятровіча сыноў Аляксандра і Канстанціна ў гэту частку ансамбля Бажэнаў унёс змены: паміж карпусамі Кацярыны II і яе сына з’явіўся невялікі корпус для кацярынінскіх унукаў[1].

Бажэнаў, праектуючы Царыцына, зусім па-новаму вырашаў шэраг архітэктурных задач — да яго рэалізацыяй падобных ідэй не займаўся ніхто з расійскіх архітэктараў. Дойлід паставіў сабе мэту спраектаваць ансамбль такім чынам, каб на двух галоўных пад’ездах да яго — з заходняга боку (асноўная дарога з Масквы, якая пераходзіць у алею праз плаціну Царыцынскіх сажалак) і з паўночнага боку, ад Кашырскай дарогі (адгалінаванне ад яе, пераходзячае ў Бярозавую перспектыву), што вяла з Каломенскага — асобныя пабудовы ўспрымаліся адзіным цэлым. Чатырохсотмятровыя фасады Царыцына з далёкіх пунктаў агляду павінны былі ўспрымацца злітна. На такі эфект успрымання разлічваліся размешчаныя па нарастаючай аб’ёмы — ад аднапавярховых павільёнаў на пярэднім плане праз двухпавярховыя палацы на ўзвышшы да дамінантнай Вежы з гадзіннікам у самым высокім пункце (вежа не была пабудавана), і працягласць асобных будынкаў — ад невялікіх павільёнаў наперадзе да доўгіх пабудоў другога плана — Хлебнага дома і Стайневага корпуса (які таксама застаўся толькі ў праектах)[1].

Іншай горадабудаўнічай задачай для Бажэнава з’яўлялася візуальная звязнасць Царыцына з Каломенскім. Не выпадкова ён надаваў вялікае значэнне Вежы з гадзіннікам, якая павінна была стаць вертыкальным акцэнтам, што пераклікалася бы з каломенскай царквой Узнясення Гасподняга[2].

Нарэшце, Бажэнаў у планіроўцы Царыцына вырашаў яшчэ дзве горадабудаўнічыя задачы — урачыста аформіць паўднёвы пад’езд да Першапрастольнай сталіцы і планіровачна звязаць яго з Крамлём і параднай Пецярбургскай перспектывай. Ансамбль раскрываўся не толькі з Кашырскай, але і з Серпухаўскай дарогі ў раёне сяла Катлы — у гэтым пункце можна было адначасова бачыць як Царыцына, так і Крэмль. Такое рашэнне для часоў кіравання Кацярыны было палітычна значным: менавіта па Серпухаўскай дарозе ў Маскву прыбывалі пасольствы з Персіі і Турцыі[1].

Цяпер ацаніць гэтыя горадабудаўнічыя задумы Бажэнава немагчыма — сучасная забудова цалкам схавала краявіды Каломенскага з Царыцына, таксама як і велічныя панарамы з боку Катлоў[1].

Гісторыя рэалізацыі бажэнаўскага праекта правіць

Кацярыне II спадабаўся прадстаўлены праект, і ў маі 1776 года пачалося будаўніцтва. Былі закладзены тры будынкі ўздоўж Бярозавай перспектывы (Малы і Сярэдні палацы і Трэці кавалерскі корпус), павільёны і Фігурны мост. Працы ішлі паспяхова: ужо ў жніўні Бажэнаў дакладваў, што Фігурны мост амаль скончаны, а «іншыя ж тры дамы ў палове ўжо збудаваны, якія абавязкова ў цяперашні летні час зусім да канца прыведзены будуць, калі не захопіць непагадзь»[7].

Аднак ужо да канца года пачалася бязладзіца з будматэрыяламі і фінансаваннем; часамі гэта паўтаралася на ўсім працягу будаўніцтва, якое расцягнулася на дзесяцігоддзе — насуперак планам дойліда ўкласціся ў тры гады. Бажэнаў пісаў шматлікія лісты чыноўнікам, высвятляючы прычыны цяжкасцей. Тым не менш у 17771778 годзе раней распачатыя будынкі былі скончаны, а ў 1777 годзе прыступілі да будаўніцтва Фігурнай брамы і галоўнага палаца, які складаўся з трох карпусоў. Яно завяршылася ў 1782 годзе; тады ж быў закладзены Вялікі кавалерскі корпус, некалькі службовых пабудоў, арка-галерэя.

Каб будаўніцтва не спынялася, Бажэнаву даводзілася нават браць крэдыты на сваё імя і весці будоўлю за свой кошт. Падчас працы над царыцынскім ансамблем Бажэнаў быў вымушаны прадаць свой дом у Маскве разам з усім абсталяваннем і бібліятэкай. Да 1784 годзе на Бажэнаве лічылася каля 15 тысяч рублёў даўгоў[2].

Нарэшце, на пачатку 1784 года на завяршэнне будаўніцтва было вылучана 100 тысяч рублёў. Нечаканая шчодрасць казны была звязана з тым, што на наступны год імператрыца запланавала паездку ў Маскву. Сярод іншых спраў яна жадала агледзець задуманыя ёю новыя маскоўскія пабудовы: адначасова з царыцынскім ансамблем будаваўся палац у Каломенскім пад кіраўніцтвам Карла Бланка, а ў Крамлі — Сенацкі палац Мацвея Казакова. Бажэнаў адправіўся ў Пецярбург на асабістую аўдыенцыю з тайным саветнікам А. А. Безбародка, які карыстаўся вялікім уплывам на гаспадарыню, і пераканаў таго ў тым, што вылучанай сумы для найскарэйшага завяршэння будаўніцтва недастаткова. Безбародка перадаў Кацярыне II меркаванне Бажэнава, сума была падвоена, але з умовай, што Бажэнаў падрыхтуе праект яшчэ аднаго палаца — невялікага — у Булатнікаве[8].

На працягу 1784—1785 гадоў Бажэнаву прыйшлося кіраваць ужо дзвюма будоўлямі. Пасля асігнавання часткі абяцанай сумы царыцынскае будаўніцтва пайшло паскоранымі тэмпамі: за год былі збудаваны Вялікі мост праз яр, Першы і Другі кавалерскія карпусы, кухонны корпус (Хлебны дом). Аднак і ў гэты перыяд, нягледзячы на распараджэнне імператрыцы завяршыць будаўніцтва да яе прыезду, здараліся сур’ёзныя перабоі з фінансаваннем. У верасні 1784 года Бажэнаў напісаў ліст Безбародка, прасякнуты непадробнай роспаччу[8]:

  Я з усімі маімі сабранымі сіламі і рэўнасцю, каб дагадзіць манархіне нашай ірваўся, мучыўся і пабудаваў вельмі шмат, у абодвух даручаных мне месцах [гэта значыць, у Царыцыне і Булатнікаве]. Але што ж зараз са мною робіцца: атрымана толькі грошай спачатку ў сакавіку пяцьдзясят тысяч, якімі сяк-так здаволены былі пастаўшчыкі і падрадчыкі. Узыдзіце, ваша міласць: ці магчыма такі велізарны будынак будаваць такімі малымі грашыма. <…> Тынкоўшчыкі з трыста чалавек <…> пераапрануты па кантракце за 8450 рублёў, а выдадзена ім толькі 2450 рублёў, але калі яны атрымаюць шэсць тысяч рублёў, яшчэ невядома. Гэтым бедным трэба ісці па хатах сваім — што яны прынясуць жонкам і дзецям! <…> Бедныя цясляры, кавалі, печнікі, сталяры, і ўсякія іншыя майстравыя ўсё церпяць. Але і я вырымушаны заняць на сябе яшчэ пяць тысяч рублёў і тыя ўсе патраціў на крайнія патрэбы па будынку. З усім тым яшчэ прыступаюць, просяць і мучыць будуць пастаўшчыкі, ды і ўсё не адыходзяць і не даюць нідзе мне праходу. <…> майго цярпення больш няма: я вырымушаны буду бегчы з Масквы да вас; пакіну жонку, дзяцей у хваробе, з якіх сына аднаго ўжо і пахаваў на гэтых днях.  

За час будаўніцтва Царыцына Бажэнаву прыйшоўся напісаць не адзін падобны ліст; але гэты найбольш яскрава ілюструе адваротны бок палацавай пышнасці. Адсутная сума ўсё ж была вылучана; нарэшце, усе запланаваныя пабудовы былі збудаваны, акрамя Стайневага корпуса і Вежы з гадзіннікам. Поўным ходам ішлі апрацоўчыя работы: усе будынкі былі абсталяваны кафлянымі печамі, а памяшканні атынкаваны (у якасці мастацкага афармлення планаваўся, верагодна, тэмперны роспіс па тынкоўцы), падлогі выкладваліся пліткай. Для зал царыцынскіх палацаў былі замоўлены вырабы з бронзы, а таксама люстэркі на Назінскай гуце[1][7].

У першых лічбах чэрвеня 1785 года Кацярына II наведала Маскву. Візіт быў кароткім і некалькі нечаканым — імператрыца планавала свой візіт на пазнейшы тэрмін. Адправіўшыся 21 мая (1 чэрвеня) з Пецярбурга ў суправаджэнні світы (Пацёмкіна, Безбародка, Шувалава, графа Строганава) і замежных паслоў (французскага — дэ Сегюра, аўстрыйскага — графа Кобенцля і англійскага — Фіцберберга) на прагулку для агляду Вышневалоцкага канала, гаспадарыня сустрэлася з генерал-губернатарам Масквы графам Я. А. Брусам, які прыбыў сюды спецыяльна, каб угаварыць Кацярыну наведаць Маскву. Ідэя нечаканай забаўляльнай паездкі спадабалася імператрыцы[17]. 2 (13) чэрвеня «вясёлая кампанія» (характарыстыка графа дэ Сегюра і самой Кацярыны) была ў Маскве, на 3 (14) чэрвеня быў запланаваны агляд Царыцына. Найбольш распаўсюджаная версія таго, што здарылася ў далейшым, у аснове якой — успаміны сенатара І. І. Казлова[18], сведкі падзей, кажа наступнае.

 
І. Т. Някрасаў. «В. І. Бажэнаў у асяроддзі сям’і». (1770-я гады; фрагмент).

Імператрыца пажадала без прамаруджанняў агледзець царыцынскае будаўніцтва. У дзень агляду было загадана Бажэнаву таксама прадставіць жонку і дзяцей. Да Царыцына імператрыца ў суправаджэнні нешматлікай світы паехала вакольнымі шляхамі, абыходзячы галоўныя пад’езды, з прычыны таго, што была напалохана чуткамі пра магчымы замах, — палюбавацца задуманымі Бажэнавым велічнымі далёкімі перспектывамі і раскрыццём царыцынскіх фасадаў імператрыцы не давялося. Агляд саміх пабудоў доўжыўся нядоўга. Кацярына II, нідзе не затрымліваючыся, прайшла толькі прыёмныя залы на другім паверсе галоўнага палаца і агледзела парадную анфіладу, а таксама аванзалы; пабывала ў бакавым корпусе, дзе размяшчаліся яе жылыя пакоі. Вердыкт імператрыцы пасля беглага агляду быў суровы: грошы на будаўніцтва выдаткаваны дарма, лесвіцы вузкія, столі цяжкія, пакоі і будуары цесныя, залы, быццам скляпы, цёмныя. Кацярына загадала «ўчыніць немалыя паломкі» і прадставіць новы праект галоўнага палаца. І. І. Казлоў распавядаў далей[2]:

  Гаспадарыня, у гневе вяртаючыся да экіпажаў, загадвае начальніку Крамлёўскай экспедыцыі М. М. Ізмайлаву зламаць [палац] дашчэнту. Бажэнаў спыняе яе: «Гаспадарыня! Я годны Вашага гневу, не меў шчасця дагадзіць Вам, але жонка мая нічога не будавала». Імператрыца, павярнуўшыся, дапусціла ўсё сямейства да рукі і, не сказаўшы ні слова, з’ехала.  

Рашэнне імператрыцы на шмат каго зрабіла належнае ўражанне: відавочна, што Васіль Бажэнаў трапіў у няміласць, і яму быў выказаны «манархаў гнеў». Бажэнаў ад будаўніцтва быў тут жа адхілены, новым архітэктарам царыцынскай рэзідэнцыі быў прызначаны яго вучань, Мацвей Казакоў, што стала яшчэ адным зневажэннем для адстаўленага дойліда[7].

Цяжка выказаць здагадку, што надзвычай адораны архітэктар, які да таго паспяхова пабудаваў не адзін будынак, мог так груба аблічыцца ў прапорцыях. Да таго ж царыцынскія пабудовы зацвярджаліся асабіста імператрыцай, усё ўзводзілася з яе ўхвалення; прыкладныя памеры будучых будынкаў і інтэр’ераў былі ёй вядомыя загадзя. Малаверагодна таксама, што дойлід адважыўся б супярэчыць пажаданням самой Кацярыны. Хутчэй за ўсё вердыкт Кацярыны — «тут немагчыма жыць» — быў толькі падставай для адхілення Бажэнава. Але, верагодна, у імператрыцы былі пэўныя падставы для знішчальнай крытыкі бажэнаўскіх будынкаў. У лістападзе 1784 года генерал-губернатар абедзвюх сталіц граф Брус інспектаваў царыцынскае будаўніцтва. У сваёй справаздачы, якая змяшчала нямала захапленняў, Брус выказаў таксама здзіўленне з нагоды ўзаемнага размяшчэння трох галоўных палацавых карпусоў, а пра Вялікі Кавалерскі палац напісаў: «Здаецца, што корпус, прызначаны для кавалераў, шмат цясніць будынак і ў некаторых пакоях адымае частку святла»[7][8][16].

Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што сапраўднымі прычынамі манархавага гневу сталі прыналежнасць Бажэнава да масонаў (архітэктар прайшоў абрад пасвячэння ў 1784 годзе па даручальніцтве М. І. Новікава і быў прыняты ў ложу «Дэўкаліён», майстрам крэсла якой быў С. І. Гамалея) і яго тайныя кантакты з цэсарэвічам Паўлам Пятровічам. Добра вядома стаўленне імператрыцы да сына: яна адчувала да яго непрыязнасць і не дапушчала да кіравання імперыяй, трымала ўдалечыні ад прыняцця важных дзяржаўных рашэнняў. Адной з мэт расійскіх масонаў было прыцягненне ў свае шэрагі спадчынніка прастола. Васіль Бажэнаў і быў абраны «братамі» ў якасці кур’ера-пасродніка паміж маскоўскімі масонамі і цэсарэвічам. Часта выязджаючы ў Пецярбург па справах царыцынскага будаўніцтва, архітэктар тайна наведваў «малы двор», сустракаўся з Паўлам і перадаваў яму масонскую літаратуру. Варта адзначыць, што Бажэнаў не меў сярод масонаў высокіх «градусаў» (гэта значыць, масонскіх чыноў) і не прымаў іншага актыўнага ўдзелу ў масонскім руху. Увогуле, тайнае стала відавочным: падчас візіту імператрыцы ў Маскву ў 1785 годзе ёй данеслі пра дзейнасць маскоўскіх масонаў, у тым ліку пра тайныя кантакты са спадчыннікам. Верагодна, Кацярына ўгледзела ў гэтым зародкі змовы і вырашыла спыніць яго на корані. Да таго ж да 1785 года адносіцца пачатак сур’ёзных праблем з уладамі ў асветніка і выдаўца М. І. Новікава, аднаго з самых яскравых расійскіх масонаў і блізкага сябра дойліда. Кульмінацыяй «справы Новікава» стаў яго арышт у 1792 годзе; у якасці доказу супраць яго фігуравала цыдулка Васіля Бажэнава, якая адносіцца да 1784 годзе, у якой архітэктар адчытваўся пра тайную сустрэчу з цэсарэвічам. Па недаглядзе Новікаў яе не знішчыў. Бажэнаў да следства не прыцягваўся — мабыць, імператрыца палічыла, што той ужо досыць пакараны[7][8][19].

Масонства Бажэнава знайшло відавочнае адлюстраванне ў царыцынскіх пабудовах. Дэкор шматлікіх будынкаў, загадкавыя карункавыя каменныя ўзоры выразна нагадваюць масонскія шыфры і эмблемы[8][13]. Царыцына нярэдка называюць «архітэктурным даведнікам» масонскай сімволікі XVIII стагоддзя; сама пабудова ансамбля, яго планіроўку часам лічаць таксама нейкім масонскім шыфрам[3]. Іконаграфічную праграму масонскай сімволікі Царыцына неаднаразова спрабавалі расшыфраваць, але без якога-небудзь пэўнага выніку; прызнаецца, што пакуль гэта немагчыма[13]. Да таго ж Царыцына настолькі багата сэнсамі, што ніводны даследчык пакуль не змог яго вычарпальна растлумачыць. Яшчэ ў 1830-я гады філосаф І. В. Кірэеўскі іранічна адзначаў[3]:

  Пра Бажэнава ў Расіі кожны стрэчны распавядзе Вам што-небудзь новенькае.  

Аднак пры супастаўленні версіі, выкладзенай ва ўспамінах сенатара Казлова, з архіўнымі дакументамі выяўляецца відавочная падгонка падзей у сведчанні сенатара[2]. Так, пакідаючы Маскву, Кацярына II паведамляла сваім карэспандэнтам, што паездка атрымалася вясёлай і займальнай і даставіла ёй шмат задавальненняў. У прыватнасці, 8 (19) чэрвеня 1785 года пісала свайму сыну цэсарэвічу:

  Я здаровая і ўжо на зваротным шляху; начаваць буду ў Таржку, а заўтра прыеду ў Вышні Валачок. Пятроўскі дом [гэта значыць, Пятроўскі пуцявы палац] вельмі добранькая кватэра, два ж іншыя, гэта значыць новыя палацы, Маскоўскі [маецца на ўвазе Сенацкі палац] і Царыцынскі, не скончаны; апошні ўнутры павінен быць зменены, бо так у ім бы немагчыма жыць; Каломенскі ж такі, якім я яго пакінула.  
 
Бронзавыя мадэлі забудовы палацавай часткі Царыцынскага ансамбля, усталяваныя ў музеі-запаведніку «Царыцына» перад Вялікім палацам (з абазначэннем аб’ектаў). Зверху — праект Васіля Бажэнава, знізу — наступныя перабудовы.

Гэта значыць, у лісце няма гаворкі пра знос палацаў, выказаны толькі намер перабудаваць іх знутры. У лісце ад 1 (12) верасня 1785 года М. М. Ізмайлаў канстатаваў, што імператрыца загадала «архітэктарам Бажэнаву і Казакову зрабіць планы аб перапраўцы з каштарысамі» — такім чынам, і тут няма гаворкі пра злом. Толькі пасля зацвярджэння новага праекта выйшла афіцыйнае распараджэнне Кацярыны II ад 6 (17) лютага 1786 года «Аб разборцы ў сяле Царыцыне пабудаванага галоўнага корпуса да падмурка і аб будаўніцтве потым па зноў канфірмаванаму, складзенаму архітэктарам Казаковым плану». Супастаўленне дат робіць відавочным тое, што рашэнне пра знос бажэнаўскіх пабудоў прыйшло да Кацярыны не адразу. Версія пра «манаршы гнеў» пры даследаванні храналогіі і архіўных дакументаў выглядае даволі сумніўнай[2].

Магчыма, не апошнюю ролю ў лёсе бажэнаўскага ансамбля адыграла новая палацавая задума Кацярыны — сядзіба Пела; цяпер горад Атраднае Ленінградскай вобласці). Набытая ў 1784 годзе, мыза Пэла пасля стала ўпадабаным месцам знаходжання імператрыцы. 13 (24) сакавіка 1785 года, гэта значыць, за два месяцы да сваёй паездкі ў Маскву, Кацярына II зацвердзіла праект новага палаца; яго падрыхтаваў архітэктар І. Я. Староў, прыхільнік строгага класіцызму, у той час які карыстаўся прыхільнасцю імператрыцы і ўплываў на яе мастацкія густы. Будаўніцтва новага палаца ішло хуткімі тэмпамі; Кацярына II была цалкам паглынутая свежай ідэяй і надзвычай ганарылася сваёй новай рэзідэнцыяй. Барону Грыму ў 1786 годзе яна пісала[2]:

  Усе мае палацы толькі хаціны ў параўнанні з Пэлай, якая ўзводзіцца як фенікс.  

Імператрыцу Кацярыну, безумоўна, захаплялі новыя архітэктурныя ідэі; будаўніцтву яна надавала шмат часу, з энтузіязмам ладзіла новыя праекты, не заўсёды супастаўляючы іх з магчымасцямі казны. Пра гэта яна не без самаіроніі пісала Грыму яшчэ ў 1779 годзе[2]:

  Будоўля — справа д’ябальская: яна пажырае грошы, і чым больш будуеш, тым больш хочацца будаваць. Гэта — хвароба, як запой…  

Верагодна, да царыцынскай задумы Кацярына II да 1785 году ўжо астыла, і, хутчэй за ўсё, яна стала выпрабоўваць непрыязнасць да «свайго Бажэнава»; да таго ж у яе была важкая прычына прыпыніць падмаскоўнае будаўніцтва — каб накіраваць вызваленыя сродкі на новую рэзідэнцыю. Для гэтага патрэбна была нейкая падстава: магчыма, заяўленыя прэтэнзіі да бажэнаўскіх пабудоваў і былі ўсяго толькі такой падставай[2]. Але ў любым выпадку, тое, што здарылася, не мае аналагаў[20]:

  Адбылося небывалае ў летапісах рускай архітэктуры XVIII стагоддзя падзея: велічэзны палац, які будаваўся выдатным мастаком, які запатрабаваў вялікіх выдаткаў, нягледзячы на ​​папярэднюю ўхвалу праекту імператрыцай, быў разабраны.  

У яшчэ адной версіі (мастацтвазнаўчай) сцвярджаецца, што прычына няўдачы Бажэнава заключана ў самым мастацкім падыходзе дойліда да стварэння забаўляльнай загараднай рэзідэнцыі[13]:

  Горкі парадокс у тым, што гэта абстрактная, стымулюючая творчае ўяўленне архітэктура <…> несумяшчальная з самой ідэяй сядзібы, той выявы ідэальнага свету, што гарантаваў разняволенне асобы ўладальніка. <…> Архітэктура Царыцына <…> занадта самадастатковая, каб прыняць жывых людзей. Яна нададзена моцнай уласнай воляй, якая непазбежна ўступае ў канфлікт з любой праявай волі старонняй, чужой. Па гэтай прычыне Кацярына з гучным скандалам адпрэчыла ўжо скончаны ансамбль…  

Таксама звязваюць царыцынскую драму з эвалюцыяй светапогляду імператрыцы. У 1775 годзе ёй было 46 гадоў, яна яшчэ падзяляла некаторыя дэмакратычныя ідэалы Асветніцтва, была памяркоўная да іншадумства. Праз дзесяць гадоў Кацярына стала адчуваць сябе выключнай самадзяржаўнай кіраўніцай. Яе турбавалі настроі думак унутры Расіі, а таксама крызіс каралеўскай улады ў Францыі, які павярнуўся рэвалюцыяй чатырма гадамі пазней. Спадкаемцу прастола цэсарэвічу Паўлу Пятровічу ў 1785 годзе споўніўся ўжо 31 год, і некаторыя ўплывовыя расійскія вяльможы бачылі ў ім законнага прэтэндэнта, несправядліва адціснутага ад прастола. Гасударыня станавілася ўсё больш падазронай і нецярпімай. Для зацвярджэння выявы сваёй абсалютнай улады Царыцына, пабудаванае Бажэнавым, — забаўляльны «капрыз» — ніяк не падыходзіла. «Саматрымажцы Усерасійскай» патрэбен быў іншы палац, вялікі, прасторны, адзіны і велічны. Маецца варыяцыя на тэму гэтай версіі: нібы імператрыца абразілася, убачыўшы аднолькавыя палацы для яе і для цэсарэвіча Паўла Пятровіча, — тым самым Бажэнаў як бы намякаў на яе узурпацыю расійскага пасаду. Аднак у Пеле ў тыя ж гады Староў таксама пабудаваў роўнавялікія сіметрычныя палацы; не варта таксама забываць, што ўсе царыцынскія пабудовы зацвярджаліся Кацярынай яшчэ на стадыі праекту[2][21][22].

Яшчэ адна версія — даволі распаўсюджаная — тлумачыць тое, што здарылася, наяўнасцю масонскіх знакаў на царыцынскіх пабудовах. Малаверагодна меркаваць, быццам Кацярына свабодна разбіралася ў сімволіцы «вольных муляраў»; да таго ж шэраг масонскіх сімвалаў узыходзіць да хрысціянскай эмблематыкі. Але нават калі б гэта было так — пад знос пайшлі б усе царыцынскія пабудовы Бажэнава[21].

У розны час вылучаліся і іншыя версіі аб прычынах здарэння (па некаторых падліках, такіх існуе не менш за трыццаць[19]). Напрыклад, у адной з іх мяркуецца, што падзеі вакол Бажэнава і Царыцына сталі бачнай часткай нейкай прыдворнай інтрыгі супраць князя Рыгора Пацёмкіна (але невядома, якой). Іншая звязвае прыпыненне Царыцынскага будаўніцтва і падрыхтоўку да руска-турэцкай вайны 1787—1792 гадоў: аднак і гэтая версія, як і многія іншыя, грунтуецца ў асноўным на здагадках. Прычыны адхілення Бажэнава і зносу палацаў па-ранейшаму не высветлены канчаткова і ўяўляюць сабой адну з самых вялікіх загадак Царыцына[2].

Вялікі палац Казакова правіць

Прайшло больш за паўгода пасля агляду Кацярынай II царыцынскіх палацаў, перш чым быў зацверджаны новы праект палацавай забудовы. За гэты час, як абвяшчае паданне, М. М. Ізмайлаў, начальнік Крамлёўскай экспедыцыі будынкаў, якому імператрыца даручыла нагляд за пераробкай, паспрабаваў дапамагчы Бажэнаву вярнуць размяшчэнне імператрыцы. Разам з Мацвеем Казаковым вырашылі зрабіць так: Бажэнаў падрыхтуе новы варыянт палаца і прадставіць яго пры пасярэдніцтве Ізмайлава раней, чым гэта зробіць Казакоў. Мабыць, з задумы нічога не выйшла: дакладна невядома, ці знаёмілася Кацярына з новым бажэнаўскім праектам ці не. Вядома толькі, што ў студзені 1786 года Бажэнаў быў звольнены на год ад ускладзеных на яго пасад для папраўлення здароўя. Для Бажэнава другая (пасля няздзейсненага праекта Крамлёўскага палаца) грандыёзная няўдача стала прычынай сур’ёзнага душэўнага крызісу. Плён дзесяцігадовай працы, якой былі аддадзены ўсе сілы, аказаўся незапатрабаваным. Да пасады прыдворнага архітэктара пры Кацярыне ён так і не вярнуўся[1][7].

 
«Генеральны план „Будова ў вёсцы Царыцыне каля Масквы“». Чарцёж Мацвея Казакова, 1786.

Да лютага 1786 года Казакоў падрыхтаваў праект Вялікага палаца, і ён быў ухвалены імператрыцай. У сакавіку пачалася разборка двух карпусоў — пакояў Кацярыны і цэсарэвіча Паўла; 18 (29) ліпеня быў закладзены новы палац «па зноў канфірмаваным учыненым архітэктарам Казаковым плане»[1].

Выбар Мацвея Казакова ў якасці галоўнага архітэктара пераробкі Царыцына не быў выпадковым. Падчас свайго памятнага візіту ў Маскву Кацярына аглядала і казакоўскі Сенацкі палац; яшчэ не скончаная пабудова прывяла яе ў захапленне і, па паданні, яна сказала[23]:

  Як усё добра! Якое мастацтва! Гэта перасягнула маё чаканне; сённяшні дзень ты падарыў мяне рэдкім задавальненнем; з табой я палічуся, а цяпер вось табе мае пальчаткі, аддай іх жонцы і скажы ёй, што гэта памяць майго да цябе ўпадабаньня.  

Верагодна, на Кацярыну зрабіў уражанне не толькі сам будынак, але і эфектны ўчынак архітэктара, які ён здзейсніў пры завяршэнні будаўніцтва купала палаца. Работнікі-будаўнікі баяліся разбіраць кружала з-пад завершанага купала, мяркуючы, што ён абрынецца. Нічога падобнага ў Расіі да таго не бачылі: купал дыяметрам 24,7 метраў быў самым буйным збудаваннем падобнага роду ў Расіі (і застаецца такім да гэтага часу); дзівоцтва выклікала асцярогі. Тады Мацвей Казакоў узлез на вяршыню купала і прастаяў там да таго часу, пакуль кружала не былі разабраны[2].

Зноскі

  1. а б в г д е ё ж з і к л м н о Минеева К. И. Царицыно. Дворцово-парковый ансамбль. — М.: Искусство, 1988.
  2. а б в г д е ё ж з і к л м н о п р Сергеев И. Н. Царицыно. Страницы истории. — М.: Мир книги, 1993. — ISBN 5-7043-0489-3.
  3. а б в г д е ё ж Егорычев Виктор. Золотое Царицыно. Архитектурные памятники и ландшафты музея-заповедника «Царицыно». — М.: Трэвел-Дизайн/ГМЗ «Царицыно», 2008. — ISBN 5-903829-04-0.
  4. а б Толстова Анна. Мы создали ещё один курьёз. Интервью с Д. Швидковским, ректором МАрхИ // Коммерсантъ-Власть. — 2007.
  5. Новая российская энциклопедия. — М.: Энциклопедия, Инфра-М, 2005. — Т. 2. — С. 788. — ISBN 5-94802-009-6.
  6. Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1970. — Т. 2. — С. 519.
  7. а б в г д е ё ж з і к л Пигалев В. А. Баженов. — М.: Молодая гвардия, 1980.
  8. а б в г д е ё ж з Разгонов С. Н. Василий Иванович Баженов. — М.: Искусство, 1985.
  9. Курбатов В. Я. Всеобщая история ландшафтного искусства. Сады и парки мира. — М.: Эксмо, 2008. — ISBN 5-669-19502-2.
  10. Любецкий С. М. Отголоски старины. — М., 1865.
  11. а б Нащокина М. В. Русские сады. XVIII — первая половина XIX века. — М.: Арт-Родник, 2007. — ISBN 5-9794-0049-5.
  12. Раевский А. Ф. Окрестности Москвы // Сын отечества. — 1815. — С. 58—59.
  13. а б в г д е ё Хачатуров С. В. Готический вкус в русской художественной культуре XVIII века. — М.: Прогресс-Традиция, 1999. — ISBN 5-89826-041-2.
  14. Ольга Докучаева.. Конфликт двух темпераментов(недаступная спасылка). Парк Царицыно. Газета «Информационный путеводитель «В двух шагах…». Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2013. Праверана 22 ноября 2008.
  15. Снегирёв В. Л. Знаменитый зодчий В. И. Баженов. — М.: Московский рабочий, 1950.
  16. а б Коршунов В. Ф., Ким О. Г. Утраченные дворцовые постройки в Царицыне // Архитектура и строительство Москвы. — 2007.
  17. Павленко Н. И. Екатерина Великая. — М.: Молодая гвардия, 2007. — ISBN 5-235-02808-2.
  18. Исторические разсказы и анекдоты, записанные со слов именитых людей П. Ф. Карабановым // Русская старина. — 1872. — Т. 5. — С. 140—141.
  19. а б Дмитрий Ярошевский. Государева служба Василия Баженова // Наука и религия. — 2006.
  20. Шамурин Ю. И. Подмосковные. — М.: Издательский дом Тончу, 2007. — ISBN 978-5-91215-011-1.
  21. а б Байбурова Р. М.. Судьба подмосковного Царицына сквозь мироощущение Екатерины II(недаступная спасылка). Материалы международной конференции, посвящённой 200-летию со дня смерти Екатерины II. Екатерина II Великая. История России екатерининской эпохи. Архівавана з першакрыніцы 11 снежня 2008. Праверана 24 ноября 2008.
  22. Дмитрий Швидковский. Екатерина II: Архитектурная биография // Проект Классика. — 2001. — В. 1.
  23. Бондаренко И. Архитектор Матвей Фёдорович Казаков. — М.: Московское архитектурное общество, 1912.

Літаратура правіць

  • Згура В. Проблемы и памятники, связанные с Баженовым. — М., 1929.
  • Снегирёв В. Л. Знаменитый зодчий В. И. Баженов. — М., 1950.
  • Михайлов А. И. Баженов. — М., 1951.
  • Виноградов Н. Д., Земсков Б. С. Подмосковье. — М., 1956.
  • Власюк А., Каплун А., Кипарисова А. М. Казаков. — М., 1957.
  • Сергеев И. Н. Царицыно. Суханово: Люди, события, факты. — М.: Голос, 1998. — ISBN 5-7117-0304-8.
  • Сергеев И. Н. Царицыно. — М.: Голос-Пресс, 2008. — 544, [64] с. — ISBN 978-5-7117-0511-6.
  • Василий Иванович Баженов: Письма. Пояснения к проектам. Свидетельства современников. Биографические документы. — М.: Искусство, 2001. — ISBN 5-85200-325-5.
  • Наумкин Г. И. Архитектурная иконография Царицынского ансамбля В. И. Баженова. — М.: Компания Спутник+, 2004. — ISBN 5-93406-703-6.
  • Андреева Л. В. Музей-заповедник Царицыно: дворцовый ансамбль, парк, коллекции. — М.: Государственный музей-заповедник «Царицыно», 2005. — ISBN 5-88149-209-9.
  • Греч А. Н. Венок усадьбам. — М.: АСТ-Пресс, 2007. — ISBN 5-462-00549-0.
Артыкулы
  • Байбурова Р. М. Царицыно, бывшая Чёрная Грязь: история, владельцы, странная закономерность // Наука и жизнь. — 1992. — С. 74—79.
  • Чусов С. Ю. О ранней истории имения Чёрная Грязь (Царицыно) // Московский журнал. — 2000.
  • Соколов Борис. Жребий Баженова // Наше наследие. — 2002. — В. 63—64.
  • Бегичева Вера. Царицыно, остров любви // Наука и религия. — 2006.
  • В «Царицыно» вложили 10 миллиардов рублей, а получили трещины и плесень // Камсамольская праўда. — 2010.

Спасылкі правіць