Вікіпедыя

Палеаіндзейцы

Палеаіндзейцы — умоўнае найменне першых людзей, засяліўшых Амерыканскі кантынент у канцы апошняга ледніковага перыяду (у Еўропе — віслінскае абледзяненне, у Паўночнай Амерыцы — вісконсінскае абледзяненне). Працэс засялення Амерыкі з’яўляецца прадметам спрэчак і даследаванняў. Прэфікс «пале»-(παλαιός) з грэчаскай мовы перакладаецца як старажытны або антычны, адпаведна, саміх палеаіндзейцаў пазначаюць як людзей, якія жылі ў заходнім паўшар’і ў эпоху палеаліту.

Палеаіндзейцы палююць на гліптадона. Мастак Генрых Хардэр

Дадзеныя сведчаць, што асноўнай прычынай міграцыі праз Берынгаў праліў была паляванне на буйных жывёл[1]. Так, паміж 47 000 і 14 000 гадамі да нашай эры дробныя і ізаляваныя плямёны паляўнічых-збіральнікаў працягвалі паэтапна перасякаць заліў і трапляць на Аляску. Паміж 18 500 і 15 500 гадамі да нашай эры пачалося раставанне льдоў, і ўздоўж ціхаакіянскага ўзбярэжжа ўтварыліся новыя калідоры, якія дазволілі шматлікім жывёлам і людзям міграваць на поўдзень[2]. Людзі перамяшчаліся пешшу або плылі на прымітыўных лодках ўздоўж берагавой лініі. Аднак навукоўцы так і не высветлілі дакладныя даты засялення і маршруты перамяшчэння, што па-ранейшаму застаецца прадметам пастаянных абмеркаванняў[3].

Асноўным доказам знаходжання чалавека ў заходнім паўшар’і служаць каменныя прылады, дзіды і скрабкі, знойдзеныя пры раскопках. З іх дапамогай археолагі і антраполагі імкнуцца даведацца пра культуру і паходжанне старажытных індзейцаў[4]. Было высветлена, што індзейцы з’яўляюцца нашчадкамі плямёнаў, якія засялялі пераважна Паўночную частку сучаснай Расіі, у прыватнасці, Сібір[5]. Аднак даследаванні паказалі, што індзейцы і народы рускай Поўначы не маюць моўнага і генетычнага сваяцтва, прычынай чаго, верагодна, служыць тое, што сучасныя паўночныя народы ўтварыліся ў выніку новай міграцыйнай хвалі, якая выціснула продкаў індзейцаў[6]. У 8000-7000 гадах да нашай эры кліматычныя умовы сталі больш спрыяльнымі, што дазволіла многім палеаіндзейскім плямёнам перайсці да аседлага і сельскагаспарчага ладу жыцця.

Храналогія правіць

Асноўныя артыкулы: Археалогія Амерыканскага кантынента і Засяленне Амерыкі
Гл. таксама: Тэорыі прыбярэжных міграцый
 
Карта рассялення чалавека па кантынентах, на падставе гіпотэзы аб афрыканскім паходжанні чалавека[7]
 
Найбольш верагодны маршрут перасялення ў новы свет продкаў індзейцаў

Згодна з найбольш вядомай кропцы гледжання, першыя людзі прыбылі ў Амерыку праз яшчэ існаваўшы тады Берынгаў перашыек (Берынгію) паміж Сібірру і Аляскай 40 000-17 000 гадоў назад, калі ўзровень вады ў моры быў досыць нізкім для ўтварэння перашыйка[8]. Па найбольш верагоднай версіі, людзі ішлі ўздоўж шляхоў міграцыі буйных жывёл, цяпер вымерлых[9].

Іншая версія абвяшчае, што людзі маглі выкарыстоўваць лодкі, каб трапіць на Аляску[10]. Па найбольш распаўсюджанаму пункту гледжання, першае перасяленне адбылося каля 11 тыс. гадоў таму (хоць ёсць і гіпотэзы больш ранняга перасялення — гл. артыкулы Лузія (выкапнёвы чалавек), Н'едзе Гідон. Застаецца прадметам спрэчак іх шлях па амерыканскім кантыненце: альбо ад Аляскі па Ціхаакіянскім узбярэжжы, альбо па цэнтральнай частцы мацерыка праз вольную ад ільдоў прастору паміж Лаурэнційскім ледзяным шчытом і глетчарамі Берагавых хрыбтоў на тэрыторыі Юкон у Канадзе.

Знаходкі ў XXI ст. чалавечай ДНК у пячорах Пэйслі ў штаце Арэгон паказваюць хутчэй на перамяшчэнне ўздоўж ўзбярэжжа каля 14 300 гадоў таму. Асобныя знаходкі ў Монтэ-Верде (Чылі) або Мідоўкрофце (Пенсільванія) таксама дазваляюць адсунуць дату першага перасялення на больш ранні тэрмін. Вельмі спрэчнай з’яўляецца датыроўка знаходкі ў Пячорах Блуфіш.

Унікальным генетычным маркерам палеаіндзейца і яго нашчадка — сучаснага індзейца з’яўляецца гаплагрупа Q-M3 і яе варыяцыі, якія ўзніклі ў выніку выпадковых мутацый, і перадаюцца па мужчынскай лініі. Іх даследаванне паказвае, што ў выніку малалікасці палеаіндзейскага насельніцтва і іх шырокага арэала рассялення, многія індзейскія групы развіваліся ў ізаляцыі адна ад адной. Такая ж гаплагрупа распаўсюджана сярод карэнных народаў Сібіры, Урала[11][12][13]. Даследаванне генетыкі інуітаў і эскімосаў паказала, што дадзеныя папуляцыі патрапілі ў Амерыку значна пазней палеаіндзейцаў, і хоць іх і прынята адносіць да карэнных народаў Канады, індзейцамі яны не лічацца[14].

З’яўленне першых людзей правіць

Існуе папулярная гіпотэза, што першыя людзі, якія перабраліся праз Берынгаў перашыек (Берынгію) паміж Сібірру і Аляскай 30 000-40 000 гадоў таму, не з’яўляліся продкамі сучасных індзейцаў і валодалі афрыканападобными расавымі прыкметамі, не тыповымі для індзейцаў[15]. Дадзеныя групы людзей жылі на паўночным усходзе Юкана паміж 32 000 і 30 000 гадамі да нашай эры[16][17]. На падставе гэтага археолагі Вальтэр Невеш і Эктар Пучарэлі сфармулявалі гіпотэзу аб «абарыгенах Амерыкі», якія прыбылі ў Амерыку на некалькі тысяч гадоў раней за індзейцаў (носьбітаў амерыканоіднай расы), і пазней, верагодна, знішчаных імі. А непасрэдна аднымі з продкаў індзейцаў з'яўляліся прадстаўнікі культуры Кловіс, якія жылі на тэрыторыі Нью-Мексіка[18].

Палеаіндзейскі перыяд правіць

 
Амерыканскі мастадонт вымер прыкладна 12 000-9000 гадоў таму ў выніку чалавечай дзейнасці і змены клімату

Самыя раннія сведчанні прысутнасці палеаіндзейцаў былі знойдзены на Алясцы (усходняя Берынгія), людзі апынулісь там прыкладна 20 тысяч гадоў назад[19][20][21], больш познія стаянкі знаходзяцца на канадскіх тэрыторыях сённяшняй Брытанскай Калумбіі, заходняй Альберты і раўнінах Олд-Кроў тэрыторыі Юкан[22]. Пасля стаянкі палеаіндзейцаў паступова разыходзіліся па тэрыторыі двух амерыканскіх кантынентаў[23]. Паколькі людзі разыходзіліся па шырокай геаграфічнай зоне, розныя групы сталі ізалявацца адна ад адной і развіваць розны лад жыцця і самабытную культуру[21].

Аднак некаторыя элементы побыту, такія, як спосаб вырабу інструментаў для палявання і каменных вырабаў, заставаліся агульнымі сярод розных груп індзейцаў[21]. Падчас ледніковага перыяду палеаіндзейцы былі качэўнікамі, якія актыўна перамяшчаліся па амерыканскім кантыненце ў складзе невялікіх групаў ад 20 да 60 чалавек[24][25]. Ежу здабывалі ў асноўным у летнія перыяды, калі ў рэках у вялікай колькасці вадзілася рыба, таксама палюючы на розных буйных звяроў, у тым ліку і мамантаў. Палеаіндзейцы таксама збіралі арэхі, грыбы, ягады і ядомыя карані. Да восені племя павінна было назапасіцца ежай у дастатку і прыгатаваць з шкур жывёл цёплую вопратку. Зімой індзейцы адпраўляліся ўглыб кантынента для лоўлі там рыбы і здабычы пушніны[26].

Познія кліматычныя змены і пахаладанне выклікалі вычарпанне прыродных рэсурсаў[27], што прывяло да больш актыўных міграцыяў сярод індзейскіх груп, якім даводзілася міграваць праз кожныя 3-6 дзён і за год пераадольваць адлегласці да 360 кіламетраў[28][29]. Невялікія сямейныя групы аб’ядноўваліся вясной і летам для групавога палявання і да восені зноў падзяляліся на невялікія групы. Са шкураў забітых звяроў выраблялі вопратку ці выкарыстоўвалі іх для будаўніцтва палатак для сну[30]. Прынята лічыць, што палеаіндзейцы ранняга і сярэдняга перыяду выжывалі ў асноўным за кошт палявання на мегафауну[23]; шарсцістых мамантаў, гіганцкіх баброў (Castoroides), стэпавых зуброў, аўцабыкоў, мастадонтаў і канадскіх аленяў[31]

 
Выміранне плейстацэнавай мегафаўны ўплывае на форму каменнага наканечніка, які за некалькі тысяч гадоў значна памяньшаецца ў памеры, падобны стыль першых наканечнікаў тлумачыцца тым, што іх выраб быў тыповым для культуры Кловіс, якая доўгі час перадавала веды аб вырабе астатнім людзям

Выключэннем была культура Кловіс, якая існавала прыкладна ў 11 500 годзе да нашай эры[32], прадстаўнікі якой сілкавалася ў асноўным рыбай, морапрадуктамі і расліннымі прадуктамі[33][34]. Менавіта ў гэтай культуры ўпершыню з’яўляюцца першыя каменныя наканечнікі, якія маюць вострыя і сіметрычныя абрысы з канаўкай побач з асновай, куды ўстаўлялася дрэўка дзіды. Каменныя наканечнікі хутка сталі распаўсюджвацца сярод суседніх плямёнаў. Пры гэтым тэхналогія вырабу дзіды заставалася аднолькавай на працягу некалькіх сотняў гадоў, што кажа аб тым, што веды аб вырабе дзіды перадаваліся пэўнай групай майстроў. У нейкі момант такая сістэма перадачы ведаў знікае (верагодна, з-за знікнення культуры Кловіс), і розныя плямёны пачынаюць распрацоўваць новыя стылі вырабу дзіды, якія, аднак, не распаўсюджваліся па кантыненце, як наканечнікі культуры Кловіс, што можна растлумачыць зніжэннем сацыяльнага навучання і, верагодна, агульнымі ўзаемадзеяннямі паміж паўночнаамерыканскімі плямёнамі[35].

Палеаіндзейцы былі добрымі паляўнічымі і выкарыстоўвалі для палявання розныя інструменты, умелі самымі рознымі спосабамі вырабляць вострыя наканечнікі і каменныя інструменты для раздзелкі тушы[36]. Археолагі выявілі, што інструменты, зробленыя адным племянем, перамяшчаліся на велізарныя адлегласці ў паўночнай Амерыцы, напрыклад, паміж Паўночнай Дакотай і паўночна-заходнімі тэрыторыямі Канады, Мантаны і Ваёмінга[37], што гаворыць аб існаванні гандлю[38]. Так верагодныя гандлёвыя шляхі былі знойдзены ў Брытанскай Калумбіі, на ўзбярэжжы Каліфорніі[37].

Ледавікі, якія пакрываюць паўночную частку паўночнага кантынента Амерыкі, сталі раставаць, вызваляючы новыя жыццёвыя прасторы ў перыяд паміж 17 500-14 500 гадамі да нашай эры[27]. У гэты ж час пачынаецца знікненне мамантаў па ўсім свеце. Адначасова на паўночным кантыненце выміраюць усе вярблюды і коні. Другія ў далёкім будучыні будуць зноў завезеныя ў Амерыку разам з іспанскімі і брытанскімі каланістамі са Старога Свету[39]. Масавае выміранне ў чацвярцічны перыяд прымусіла многія плямёны змяніць свой лад жыцця і спосаб харчавання[40].

Прыкладна паміж 10 500 і 9 500 гадамі да нашай эры паляўнічыя Вялікіх раўнін выжываюць за кошт здабычы мяса і шкуры бізона, што стала тыпова для археалагічны культуры Фолсам[41]. Іх прадстаўнікі падарожнічалі невялікімі сямейнымі групамі на працягу ўсяго года, вяртаючыся ў пэўны час года на пэўныя стаянкі для палявання на бізона[42], дзе будавалі палаткі, індзейцы здабывалі і разбіралі мяса, апрацоўвалі шкуры і затым працягвалі падарожжа[41]. (Падобны лад жыцця захоўвалі многія індзейцы да XIX стагоддзя, да масавага вынішчэння бізонаў брытанскімі каланістамі, што прывяло да масавага голаду і вымірання індзейскіх груп). Палеаіндзейцы заўсёды жылі невялікімі групамі і іх агульная колькасць была нізкай[43].

Паўднёвая Амерыка правіць

Засяленне Паўднёвай Амерыкі адбывалася за кошт міграцыі палеаіндзейцаў ў Паўднёвую Амерыку ў пошуках новай жыццёвай прасторы. Гэта былі пераважна невялікія групы збіральнікаў і паляўнічых на буйных жывёл[44][45]. Яны сяліліся ў асноўным у раўнінных, горных, стэпавых і саванных зонах Венесуэлы, Перу і Эквадора[46]. Недалёка ад венесуэльскага горада Каро у раскопках былі знойдзены пакінутыя людзьмі петрагліфы Тайма Тайма, датаваныя прыкладна паміж 14,200 — 12,980 гадамі да нашай эры, якія даюць зразумець, што гэтыя людзі палявалі на мамантаў[47][48]. Больш познія культуры, датаваныя 11,000 гадоў да нашай эры і якія выкарыстоўваюць кароткія, «рыбінападобныя» наканечнікі для палявання, маюць больш шырокую геаграфію рассялення, пераважна ў цэнтральнай і паўднёвай частцы кантынента[49][50]. Паколькі засяленне Паўднёвай Амерыкі адбывалася пазней і больш старажытнымі групамі палеаіндзейцаў, некаторыя сучасныя індзейцы Паўднёвай Амерыкі, асабліва плямёны, якія знаходзяцца доўгі час у ізаляцыі, захоўваюць архаічныя рысы і нават могуць валодаць іншымі расавымі рысамі, чым асноўная група індзейцаў. Напрыклад, у раёнах Амазоніі і на Вогненнай Зямлі — на самым поўдні паўднёваамерыканскага кантынента, прадстаўнікі народнасці бакаіры захавалі палеаіндзейскія рысы — даліхацэфалію, нізкі рост і кучаравыя валасы. Іншая нешматлікая група індзейцаў Патагоніі на поўдні паўднёваамерыканскага кантынента, наадварот вылучаецца высокім ростам, шырокай сківіцай, прамым носам і цёмнай скурай.

Архаічны перыяд правіць

 
Курганы Поверці Пойнт, створаныя ў 3500 годзе да нашай эры

Архаічны перыяд прынята лічыць перыядам пацяплення, і пачаткам эпохі галацэну і знікненнем многіх прадстаўнікоў мегафауны, да архаічнага перыяду адносяць прамежак часу паміж 8000 і 2000 гадамі да нашай эры[51]. Большасць палеаіндзейцаў па-ранейшаму канцэнтраваліся на паляванні, але некаторыя групы пачынаюць практыкаваць ткацтва, ганчарнае мастацтва і сельскую гаспадарку; утвараюцца першыя пастаянныя паселішчы, якія складаюцца з некалькіх сотняў чалавек, такія, як, напрыклад, культуры архаічнага Паўднёвага Захаду Поверці-Пойнт або культуры Плана, якія сумяшчаюць паляванне на дзічыну, рыбалоўства і сельскую гаспадарку; прадстаўнікі дадзеных культур збіралі дзікія расліны і гародніну для вырошчвання іх на сваіх палях, сярод якіх былі невялікія кукурузныя катахі[29][52]. Хоць сярод гэтых груп і захоўвалася традыцыя палявання на буйную дзічыну, іх традыцыі ускладняліся, з’явілася класавая няроўнасць[53].

 
Цэнтры зараджэння сельскай гаспадаркі

У 3500 годзе да нашай эры з’явіліся першыя складаныя манументальныя пабудовы-курганы Уотсан-Брэйк культуры Поверці-Пойнт на Алювіяльныай раўніне Місісіпі. Іх будаўніцтва працягваецца на працягу 500 гадоў. Трохі пазней з’яўляюцца курганы ў Фрэнчманс Бэнд і Хеджепет, якія ўзводзяцца прадстаўнікамі той жа або роднаснай культуры. Аднак Курган Уотсан Брэйк прызнаны найстарэйшым курганам з каменнай надбудовай ў Новым Свеце[54]. У свой час культура Поверці-Пойнт аказвала моцны палітычны, гандлёвы і культурны ўплыў на кантынент, паколькі яе прысутнасць была знойдзена больш чым у 100 месцах археалагічных раскопкаў[54].

На паўднёвым усходзе ЗША былі знойдзены шматлікія «кухонныя кучы» з малюскаў і ракавін з датыроўкамі паміж 4000 і 3000 гадамі да нашай эры ў былых рэчышчах рэк. Гэта сведчыла з тым, што ўздоўж рэк і берагоў акіяна насялялі шматлікія індзейскія плямёны, якія хараваліся морапрадуктамі. Сёння многія з дадзеных стаянак затопленыя з-за павышэння ўзроўню вады. Паміж 3000 і 1000 гадамі да н. э. індзейцы, якія харчаваліся, напрыклад, вустрыцамі, жылі на тэрыторыі Паўднёвай Караліны і Каліфорніі. На некаторых тэрыторыях, такіх, як цяпер затопленае ўзбярэжжа Фларыды або Мексіканскі заліў, харчовыя рэсурсы былі ў багацці, што дазваляла індзейцам ствараць развітыя культуры і ўзводзіць курганы паміж 4 870 і 4 270 гадамі да нашай эры[55].

Прыкметы развітога грамадства існавалі і на поўначы, на тэрыторыі сучаснай Канады, дзе на тэрыторыі паўночна-заходняга Антарыё размяшчаецца сетка курганоў «Кай-На-Чы-Ва-Нунг», збудаваных прыкладна ў 5000-м годзе да нашай эры[56]. Археалагічныя раскопкі паказваюць існаванне развітой культуры на поўначы Амерыкі, якая стала часткай агульнакантынентальнай гандлёвай сеткі з-за свайго стратэгічнага размяшчэння ў цэнтры буйных паўночнаамерыканскіх водных шляхоў[57].

Асобныя культуры правіць

Помнікі да культуры Кловіс правіць

Асноўныя артыкулы: Монтэ-Верде і Уэйатлака

Культура Кловіс правіць

Асноўны артыкул: Кловіс (археалагічная культура)
 
Калекцыя наканечнікаў дзіды культуры Кловіс

Першай шырока распаўсюджанай археалагічнай культурай дакалумбавай Амерыкі была культура Кловіс, таксама вядомая як культура Льяна, названая па месцы знаходак у г. Кловіс у штаце Нью-Мексіка. Датуецца 11500 — 11000 гг. да н . э. Для гэтай культуры характэрныя своеасаблівыя наканечнікі стрэлаў з крэменю і рагавіка з жалобчатай асновай і двухбаковым рэтушаваннем паверхні.

Людзі культуры Кловіс займаліся паляваннем і збіральніцтвам і вандравалі невялікімі сямейнымі групамі па Паўночнай і Цэнтральнай Амерыцы аж да Панамы, то бок па тэрыторыі, у той перыяд усё яшчэ пакрытай таючымі масамі лёду. На поўдзень ад Панамы замест наканечнікаў тыпу Кловіс сустракаюцца ўзнікшыя прыкладна адначасова наканечнікі ў выглядзе «рыбінага хваста». У іх жалабок адсутнічае, замест гэтага, паблізу ад ніжняга канца маецца ўступ, які змяньшаецца і знікае на канцы, за што наканечнікі і параўноўваюць з рыбінымі хвастамі.

Фолсамская традыцыя правіць

Асноўны артыкул: Традыцыя Фолсам
 
Наканечнік дзіды (Традыцыя Фолсам)

Пасля культуры Кловіс узнікла традыцыя Фолсам (раней таксама звалась культура Фолсам або культура Ліндэнмаер), названая па месцы знаходак у штаце Нью-Мексіка. Дадзеная надкультурная традыцыя існавала ў перыяд каля 10 500 — 9500 гг. да н . э. і вылучаецца даволі шырокім спектрам паляўнічай здабычы (дзічыны), што, магчыма, было звязана з выміраннем мегафаўны па заканчэнні апошняга аледзянення. Наканечнікі дзідаў (стрэлаў) — істотна меншага памеру, чым у папярэдняй культуры Кловіс.

Познія палеаіндзейскія культуры правіць

Культуры, якія ўзніклі пасля Кловіс і Фолсам, былі рэгіянальнымі. Агульнай рысай было тое, што наканечнікі стрэлаў, як правіла, ужо не мелі жалабкоў, а таксама зноў сталі буйнымі, як і ў часы культуры Фолсам.

Да гэтых позніх культур адносяцца культура Долтан і культура Сан-Патрыс на паўднёвым усходзе Паўночнай Амерыкі, а таксама культура Плана на паўднёвым захадзе Мексікі.

Пераход да архаічных індзейскіх культур правіць

Заканчэнне «палеаіндзейскага перыяду» (таксама называецца літычным, па аналогіі з палеалітам ў Еўразіі і Афрыцы) звычайна датуюць прыкладна 8000 г. да н . э. (для ўсходу Паўночнай Амерыкі і для Месаамерыкі, на іншых землях Амерыкі гэты перыяд працягваўся істотна даўжэй). За ім ідзе архаічны перыяд дакалумбавай храналогіі, калі з’яўляюцца першыя элементы аседласці і прымітыўная кераміка. У заходняй частцы Паўночнай Амерыкі пасля знікнення культуры Кловіс цяжка ўсталяваць дакладную перыядызацыю, бо асобныя культуры займаюць вельмі невялікія прасторы, нярэдка ў археалагічных пластах назіраюцца значныя правалы. У Цэнтральнай Амерыцы і ў значнай частцы Паўднёвай Амерыкі з заканчэннем Фолсамскай традыцыі развіццё ідзе зусім іншым шляхам, непадобным на астатнія вобласці Амерыкі.

На тэрыторыі ЗША найбольшая канцэнтрацыя палеаіндзейскіх помнікаў выяўлена на поўначы штата Алабама. З гэтых помнікаў найбольш цікавымі ў стратыграфічным плане з’яўляюцца Скальныя жытлы Стэнфілд-Уорлі, дзе назіраецца паслядоўнасць слаёў ад позняга літычнага аж да місісіпскага перыяду.

Генетыка правіць

Сярод індзейцаў прадстаўлены наступныя гаплагрупы:

У ізаляванага племені батакуда з Бразіліі выяўленая некаторая генетычная агульнасць з полинезийцами, што можа сведчыць аб слядах адной з найбольш ранніх міграцый да прыходу продкаў большасці сучасных індзейцаў[58].

Рэшткі правіць

Помнікі правіць

Крыніцы правіць

  1. ↑ Liz Sonnenborn (January 2007). Chronology of American Indian History. Infobase Publishing. p. 3. ISBN 978-0-8160-6770-1. Праверана 29 November 2011.(недаступная спасылка)
  2. ↑ First Americans Endured 20,000-Yer Layover - Jennifer Viegas, Discoveru News. — «Archeological evidence, in fact, recognizes that people started to leave Beringia for the New World around 40,000 year ago, but rapid expansion inti North America did not occur untill about 15,000 years ago, when the ice had literally broken.»  Праверана 18 лістапада 2009.(недаступная спасылка) page 2 Архівавана 13 сакавіка 2012 года.
  3. ↑ H. Trawick Ward; R. P. Stephen Davis (1999). time Before history: the Archaelogy of the North Carolina. UNC Press Books. p. 2. ISBN 978-0-8078-4780-0. Праверана 2011-11-29.
  4. ↑ Method and Theory in American Archeology(недаступная спасылка). Gordon Willey and Philip Philips. University of Chikago (1958). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2012. Праверана 20 лістапада 2009.
  5. ↑ Patricia J. Ash; David J. Robinson (2011). The Emergence of Humans: An Exploration of the Evolutionary timeline. John Wiley & sons. p. 289. ISBN 978-1-119-96424-7.(недаступная спасылка)
  6. ↑ Pitblado, B. L. (2011-03-12). "A tale of Two Migrations: Reconciling Recent Biological and Archaelogical Evidence for the Pleistocene Peopling of the americans". Journal af Archaelogical Research. 16 (4): 327–375. doi:10.1007/s10814-011-9049-y.
  7. ↑ Burenhult, Göran (2000). Die Ersten Menschen. Weltbild Verlag. ISBN 3828907415.
  8. ↑ Wells, Spencer; Read, Mark (2002). The Journej of Man - A Genetic Odyssey (Digitised online by Google books). Random House. pp. 138–140. ISBN 0-8129-7146-9. Праверана 2009-11-21.
  9. ↑ The peopling of the Americas: Genetic ancestry influences health. scientific American.
  10. ↑ Flandamark, K. R. (Jan 1979). "Alternate Migration Corridirs for early Man in North America". american antiquity. 44 (1): 55–69. doi:10.2307/279189. JSTOR 279189.
  11. ↑ Ruhlen M (November 1998). "The origin of the Na-Dene". Proceeding of the National academy of Sciences of the United States of america. 95 (23): 13994–6. doi:10.1073/pnas.95.23.13994. PMC 25007. PMID 9811914.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: url-status (link)
  12. ↑ Zegura SL, Karafet TM, Zhivotovski LA, Hammer MF (January 2004). "High-resolution SNPs ans microsatellite haplotypes point to a single, recent entry of Native American Y chromosomes into the Americas". Molecular Biology and Evolution. 21 (1): 164–75. doi:10.1093/molbev/nsh009. PMID 14595095.{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: ужыванне параметра authors (link)
  13. ↑ mtDNAVariation among Greenland Eskimos. The edge of the Deringian Expansion. Laboratory of Bioligical anthropology, Institute of Forensic Medicine, University of Copengagen, Mcdonald Institute for Archaelogical Research, university of Cambrdge, Cambridge, university of Hamburg, Hamburg (200). Праверана 22 лістапада 2009.
  14. ↑ Torroni, A.. Native american Mitochondrial DNA Analysis Indicates That the Amerind and the Nadene Populations Were Founded by Two Independent Migrations. Center for Genetics and Molecular Medicine and Departamenths of Biochemistry and Antropology, emory uiversity school of Medicine, Atlanta, Georgia. Genetics Society of america. 1992. Vol 130, 153-162. Праверана 28 лістапада 2009.(недаступная спасылка)
  15. ↑ Jasper alberta. Alberta History pre 1800(недаступная спасылка) (2009). Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2016. Праверана 20 лістапада 2009.
  16. ↑ Bradley, B. and Stanford, D. «The North Atlantic ice-edge corridor: a possible Palaeolithic route to the New world.» World Archaelogy 34, 2004
  17. ↑ Lauber, Patricia. Who Came First& New Clues ti Prehistoric americans. Washington, D.C: national Geographic Society, 2003.
  18. ↑ "Science News Online: Early New World Settels Rise in East". Science News. 2000. Праверана 2009-11-17.{{cite news}}: Папярэджанні CS1: url-status (link)
  19. ↑ Bruce Elliot Johansen; Barry Pritzker (2008). encyklopedia of american Indian History. ABC-CLIO. pp. 451-. ISBN 978-1-85109-817-0. Праверана 29 November 2011.
  20. ↑ Period 1 (100,000 to 8,000 year ago(недаступная спасылка). Learners Portal Breton university (2006). Архівавана з першакрыніцы 13 ліпеня 2011. Праверана 201-02-05.
  21. ↑ а б в Wm. Jack Hranicky RPA (17 June 2010). North american Projectile Points - Revised. AuthorHouse. p. 135. ISBN 978-1-4520-2632-9. Праверана 2024-01-10.
  22. ↑ norman Herz; Ervan G. Garrison (1998). Geological methods for archaeology. Oxford University Press. p. 125. ISBN 978-0-19-509024-6. Праверана 29 November 2011.
  23. ↑ а б Barry Lewis; Robert Jurmain; Lynn Kilgore (2008-12-10). Understanding Humans: Introduction to Physical Anthropology and Archaelogy. Cengage Learning. pp. 342–348. ISBN 978-0-495-60474-7. Праверана 29 November 2011.
  24. ↑ David J. Wishart (2004). Encyclopedia of the Great Plains. U of Nebraska Press. p. 589. ISBN 978-0-8032-4787-1. Праверана 29 November 2011.
  25. ↑ Rickey Butch Walker (December 2008). Warrior Mountains Indian Heritage - Teacher's Editions. Heart of Dixie Pulishing. p. 34. ISBN 978-1-934610-27-5. Праверана 2011-11-29.{{cite book}}: Папярэджанні CS1: url-status (link)
  26. ↑ Dawn Elaine Bastian; Judy K. Mitchell (2004). Handbook of Native American mythology. ABC-CLIO. p. 6. ISBN 978-1-85109-533-9. Праверана 29 November 2011.
  27. ↑ а б Pielou, E.C. (1991). After the Ice Age : The Retutn of life to Glaciated North America (Digitised online by Google books). University of Chikago Press. ISBN 0-226-66812-6. Праверана 2024-01-10.
  28. ↑ David R. Starbuck (31 May 2006). The archeology of New Hampshire: exploring 10,000 years in the Granite State. UPNE. p. 28. ISBN 978-1-58465-562-6. Праверана 2011-11-29.
  29. ↑ а б Fiedel, Stuart J (1992). Prehistory of the Americas (Digitised online by Google books). Cambrige University Press. ISBN 0521425441. Праверана 2009-11-18.(недаступная спасылка)
  30. ↑ Alabama archaeology: Prehistoric alabama(недаступная спасылка). University Alabama Press (1999). Архівавана з першакрыніцы =201-06-13. Праверана 201-04-10.
  31. ↑ Breitburg, Emanual; John B. Broster; Artur L. Reesman; Richard G. Strearns (1996). "Coats-Hines Site: Tennesee's first Paleoindian Mastodon Association" (pdf). CurrentResearch in the Pleistocene. 13: 6–8. Праверана 2009-11-18.
  32. ↑ Catherine anne Cavanaugh; Michael Payne; Donald Grant Wetherell. Alberta formed, alberta transformed. University of Alberta. p. 9. ISBN 978-1-55238-194-6. Праверана 2011-11-29.(недаступная спасылка)
  33. ↑ McMenaim, M. A. S. (2011). "A recycled small Cumberland-Barnes Paleoindian biface projectille point from southeastern Connecticut". bulletin of the Nassachusetts Archaeological Society. 72 (2): 70–73.
  34. ↑ Scott C. Zeman (2002). Chronology of the American West^ from 23,000 B.C.E. through the twentieth century. ABC-CLIO. p. 9. ISBN 978-1-57607-207-3. Праверана 2011-11-29.(недаступная спасылка)
  35. ↑ Древние люди в Северной Америке учились изготовлять орудия труда у одного мастера
  36. ↑ Willam C. Sturtevant (1985-02-21). Handbook of North American Indians. Governement Printing Office. p. 87. ISBN 978-0-16-004580-6. Праверана 2011-11-29.
  37. ↑ а б Brantingham, P. Jeffrey; Kuhn, Steven L.; Kerry, Kristopher W. (2004). The Early upper Paleolithic beyond Western Europe. University of California Press. pp. 41–46. Праверана 2009-11-19.
  38. ↑ Emory Dean Kreoke; Kay Marie Porterfield (January 2005). Trade, Transportation, and Warfare. Infobase Publishing. p. 1. ISBN 978-0-8160-5395-7. Праверана 2011-11-29.
  39. ↑ Ben Signer. A brief history of the horse in America: Horse phylogeny and evolution(недаступная спасылка). Canadian Geographic (2005). Архівавана з першакрыніцы 201-08-19. Праверана 18 лістапада 2009.
  40. ↑ Anderson, David G; Sassman, Kennet E (1996). The Paleoindian and Early Archaic Southeast (digitised online by Google books). University of Alabama Press. ISBN 0-8173-0835-0. Праверана 2009-11-15.
  41. ↑ а б Mann, Charles C. (2006-10-10). 1491: New Revelation of the American before Columbus (Digitised online by Google books). Random House of Canada. ISBN 1-4000-3205-9. Праверана 2009-11-17.(недаступная спасылка)
  42. ↑ Folsom traditions. University of Manitoba, Archeological Society (1998). Праверана 201-04-10.(недаступная спасылка)
  43. ↑ Beginnings to 1500 C.E. Encyclopedia of Canada's Peoples. Архівавана з першакрыніцы 201-16-06. Праверана 17 лістапада 2009.
  44. ↑ José R. Oliver, Implication of taima-taima and the Peopling of Northern of South America.(недаступная спасылка) bradshawfoundation.com
  45. ↑ Oliver, J.R., alexander, C.S. (2003). Ocupation humans del Plesitoceno terminal en el Occidente de Venezuela. Maguare, 17 83-246
  46. ↑ TOM D. DILLENALY, The late Pleistocene Cultures of South America.(недаступная спасылка) Evolutionary Anthropolgy, 1999
  47. ↑ Cummings, Vicki; Jordan, Peter; Zvelebil, marek (2014). The Oxford Handbook of the archaeology of hunter-Gatherers. OUP Oxford. p. 418. ISBN 978-0-19-102526-6.
  48. ↑ Silverman, Helaine; Isbel, William (2008). Handbook of South American Archaeology. Springer Science. p. 433. ISBN 978-0-387-75228-0.
  49. ↑ Silverman, Helaine; Willam, Isbel (2008). Handbook of South American Archaeology. Spinger Science. p. 35. ISBN 978-0-387-75228-0.(недаступная спасылка)
  50. ↑ Dillenhay, Thomas D. (2008). The Settlemant of the Americas. Basic Books. p. 209. ISBN 978-0-7867-2543-4.
  51. ↑ Blame North America Megafauna Extinction On Climata Change, not Human Ancestors. ScienceDaily (2001). Праверана 201-04-10.(недаступная спасылка)
  52. ↑ Stuart B. Schwartz, Frank Salomon (1999-12-28). The Cambrige History of the Native Peoples of the Americas (Digitised online by Google books). Cambrige University Press. ISBN 978-0-521-63075-7. Праверана 2009-11-17.(недаступная спасылка)
  53. ↑ Imbrie, J; K.P.Imbrie (1979). Ice Ages: Solving the Mistery. Short Hills NJ: Enslow Publisher. ISBN 0-226-66811-8.
  54. ↑ а б Joe Saunders*, Rolfe D. Mandel, Roger T. Saucier, E. Thurman Allen, C. T. Hallmark, Jay. K. Johnson, Edvin H. Jakson, Charles M. Allen, Garry L. Stringer, Douglas S. Frink, James K. Feathers, Stephen Willams, Kristen J. Gremillon, Malcolm F. Vidrine, and Reca Jones, «A Mound Complex in Louisisna at 5400-5000 Years Before the Present», Science, 19 September 1997^ vol. 277 no. 5333, pp. 1796-1799, accesed 27 october 2011
  55. ↑ Russo, Michael. Archaic Shell Rings of the Southeast U. S. 10, 27. National Park Service. Праверана 10 November 2011.
  56. ↑ Kay-Nan-Chi-Wah-Nung National Historic Site of Canada: Statement of Significance. Parks Canada. Canada's Historic Places. 1998. Архівавана з арыгінала 16 January 2014. Праверана 12 January 2014.
  57. ↑ Kay-Nah-chi-Wah-Nung. Backgrounder. Parks Canada. 26 September 2013. Архівавана з арыгінала 15 January 2014. Праверана 13 January 2014.
  58. ↑ The Cranial Morphopogy of the Botocudo Indians, Brazil(недаступная спасылка)

Літаратура правіць

  • Brian M. Fagan. Das früne Nordamerika — Archäologie eines Kontinents. — München: C. H. Beck, 1993. — ISBN 3-406-37245-7.
  • Wolfgang Haberland. Amerikanische Archäologie. — Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1991. — ISBN 3-534-07839-X.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Палеаіндзейцы&oldid=4657126"