Рэестравае казацтва

Рэестравае казацтва — частка казацтва, прынятая на вайсковую службу ўладамі Рэчы Паспалітай і запісаная ў асобны спіс — рэестр (адсюль і назва).

Стварэнне

Спробы арганізаваць войска з казакоў адносяцца да 1524 года, калі вялікі князь літоўскі і кароль польскі Жыгімонт I Стары даручыў Сямёну Палазовічу і Крыштофу Кмітычу арганізаваць казацкі аддзел для дзяржаўнай службы. З-за недахопу сродкаў гэты праект не быў рэалізаваны. Падобны лёс напаткаў і прапанову чаркаскага старасты Астафія Дашкевіча. Кароль лічыў, што стварэнне ўрадавых казацкіх фарміраванняў дапаможа кантраляваць казацкі рух і стрымліваць антытатарскія выступленні казакоў.

Войска рэестравых казакоў было створана ўніверсалам караля Жыгімонта ІІ Аўгуста 2 чэрвеня 1572 года, калі кароннаму гетману Ежы Язлавецкаму было даручана набраць 300 асоб з ліку ніжэйшых казакоў. З таго часу сустракаецца назва рэестравага казацтва ў адрозненне ад нерэестравага казацтва, якое знаходзілася на паўлегальным становішчы.

Прывілеі

Рэестравае казацтва вызвалялася з-пад юрысдыкцыі мясцовых органаў самакіравання і падпарадкоўвалася казацкай старшыне (першым быў Ян Бадоўскі). Пры карале Стэфане Баторыі дакументам ад 16 верасня 1578 года рэестр быў павялічаны да 500 асоб​​, потым да 600, а казацкім гетманам быў прызначаны брацлаўскі кашталян, чаркаскі стараста князь Міхаіл Вішнявецкі.

У 1590 годзе сейм пастанавіў павялічыць рэестр да 1 000 казакоў. Акрамя памежнай абароны, гэтыя казакі павінны былі стрымліваць іншых казакоў (нерэестравых) ад самавольных паходаў на Малдову, галоўны лагер быў перанесены з Базаўлука ва ўрочышча Крэменчуг на малдаўскім беразе Днястра. Базай правіянту і матэрыяльнага забеспячэння замест чаркаскага стала Снятынскае староства. Старшым над казакамі стаў снятынскі стараста Мікалай Язлавецкі, а яго паручнікам (намеснікам) стаў Ян Арышэўскі.

Рэестравае казацтва атрымала дадатковыя прывілеі: вызваленне ад падаткаў, права валодання зямлёй, права самакіравання; яны мелі свой сцяг, літаўры і іншыя знакі вайсковага адрознення. Рэестравым казакам плацілі грашыма і вопраткай; ім было перададзена ва ўласнасць мястэчка Трахтэміраў з Зарубскім манастыром для размяшчэння арсенала і ваеннага шпіталя. Рэестравае казацтва атрымала афіцыйную назву Войска Запарожскае або Нізавое войска.

Абавязкі

Рэестравае казацтва па распараджэнні ўрада Рэчы Паспалітай абавязвалася служыць у Падняпроўі і высылаць войска на Дняпроўскія парогі. Спробы караля Стэфана Баторыя і яго наступнікаў праз рэестр кантраляваць рост казацтва аказаліся марнымі. Гэтыя казакі служылі на самай небяспечнай мяжы, праз якую татары нападалі на Рэч Паспалітую. Гэты спецыяльны рэестр быў створаны для таго, каб на выпадак татарскіх нападаў заўсёды мець напагатове 2 000 казакоў. Яны былі самадастатковымі. Толькі падчас ваенных паходаў яны атрымлівалі невялікі заробак. У падарунак раз на год атрымлівалі кажух і адзін дукат. Працэс кансалідацыі казацтва ў канцы XVI стагоддзя канцэнтраваўся вакол двух розных цэнтраў: Запарожскай Сечы на ​​Нізе і Трахтэмірава. Сеч стала цэнтрам незалежнага казацтва, а Трахтэміраў — рэестравага, які прадстаўляў у цэлым кансерватыўныя казацкія колы.

Узаемаадносіны з кіраўніцтвам Рэчы Паспалітай

Падчас казацкіх паўстанняў 1591–1596 гадоў рэестравае казацтва было скасавана сеймам. Але ў 1599 годзе пачалося новае складанне рэестра. У першай палове XVII стагоддзя колькасны склад рэестравага казацтва не быў сталым. Казакі змагаліся за пашырэнне рэестра. Урад Рэчы Паспалітай спрабаваў скараціць колькасць рэестравага казацтва. Але падчас войнаў ўрад, каб павялічыць свае ўзброеныя сілы, быў вымушаны паклікаць усіх баяздольных казакоў у рэестравае войска, якое часова дасягала некалькіх дзесяткаў тысяч чалавек.

У 1617 годзе сейм зацвердзіў рэестравае войска ў 1 тыс. асоб. У 1619 годзе рэестр вызначаўся ўжо ў 3 тыс. асоб. Падчас Хоцімскай вайны 1620–1621 гадоў Пётр Сагайдачны прывёў у Хоцін 40 тыс. запарожскіх казакоў. Пры гетмане Міхаіле Дарашэнка было сфарміравана 6 рэестравых палкоў. Пасля разгрому казакамі войска Рэчы Паспалітай у Пераяслаўскай бітве 1630 года рэестр быў павялічаны да 8 тыс. асоб. У выніку паражэння сялянска-казацкага паўстання ў 1637 годзе рэестр скараціўся да 6 тыс. асоб і было абмежаванае казацкае самакіраванне.

Складанне рэестраў суправаджалася абвастрэннем барацьбы ва Украіне. Урад Рэчы Паспалітай не прызнаваў казакамі дзесяткі тысяч асоб выключаных з рэестру так званых рэестравых казакоў. Каб унікнуць запрыгоньвання, яны ўцякалі на Запарожжа. Таму падчас складання рэестра ў Падняпроўі размяшчаліся значныя сілы войска Рэчы Паспалітай.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рэестравае казацтва