Вікіпедыя

Трызна

Трызна — язычніцкі пахавальна-памінальны абрад, або яго частка, у славян. З XII ст. сінонім памінак (памінальнага застолля).[1]

Этымалогія правіць

Славянскае слова неяснай этымалогіі. І. І. Сразнеўскі даваў для «трызны» значэнні «барацьба, спаборніцтва; пакутніцтва, учынак; узнагарода; памінкі»[2]. М. Фасмер думаў, што зыходнай формай у праславянскай мове была *tryzna. Некаторыя даследчыкі (А. Мейе, П. Персан, Ф. Фартунатаў) лічылі зыходным *trizna, якое збліжалі з старажытнаісландскім strið, са значэннем «спрэчка, вайна, неспакой, мука»[3]. А. М. Трубачоў выводзіў славянскае *trizna да *trizь «трацяк» (трохгадовая жывёла), звязанага з лічэбнікам *tri. Такім чынам, словам «трызна» зыходна пазначалася ахвяраванне трацяка[4]. Зыходзячы з такога меркавання, У. М. Тапароў даў шырокі спектр суадпаведнасцяў з індаеўрапейскай традыцыяй ў межах ідэі траістасці. У прыватнасці ён выказаў думку, што «трызна» пазначала тры віды спаборніцтваў, узору трохбор’я, або ахвяраванне жывёламі трох відаў, што сімвалізавала тры светы — падземны, зямны і нябесны[5]. Р. М. Цэйтлін выказала думку, пры прыняцці меркавання пра лічэбнік «тры» як аснову назоўніка «трызна», а таксама адмысловага сэнсу паняцця траістасці ў славянскай міфалогіі, што ў стараславянскага «трызна» быў фармант «ызна» і значэнне «трайная ўзнагарода»[6].

У «Аповесці мінулых часоў» правіць

Праз вельмі скупыя звесткі крыніц немагчыма вызначыць усе дзеі, што складалі трызну, як адзначыў У. М. Тапароў, або ёсць апісанне абрадаў без называння іх трызнай, або абрад названы трызнай без апісання дзеянняў.[7]. Гэта тычыцца і «Аповесці мінулых часоў», дзе згадак трызны няшмат, а апісанныя пахавальныя абрады ўласцівы славянам.

Упершыню трызна згадваецца ў апісанні славянскіх народаў і іх жыцця ў недатаванай частцы АМЧ:

«И аще кто умряше, творяху тризну надъ нимъ, и по семь творяху кладу велику, и възложахуть и на кладу, мертвеца сожьжаху, и посемь собравше кости вложаху в судину малу, и поставляху на столпѣ на путех, еже творять вятичи и нынѣ»[8].

У розных спісах АМЧ чытаецца як «кладу», так і «краду»[9]. У Летапісцы Пераслаўля Суздальскага слова заменена на «грамаду дров»[10]. Б. А. Рыбакоў разумеў пад гэтым «вогнішча, вогненны ахвярнік», а пад «столп» — драўляную дамавіну для ўрны[11].

Наступная згадка пры апісанні пахавальных дзеяў княгіні Вольгі над загінулым мужам князем Ігарам і адначасова здзяйснення помсты драўлянам за яго забойства пад 945 годам:

«И посла къ деревляномъ, рькущи сице: „Се уже иду к вамъ, да пристройте меды многи в градѣ, иде же убисте мужа моего, да поплачюся надъ гробомъ его, и створю трызну мужю своему“. Они же, то слышавше, съвезоша меды многи зѣло, и възвариша. Ольга же, поимши мало дружины, леъко идущи приде къ гробу его, и плакася по мужи своеъ. И повелѣ людемъ своимъ съсути могилу велику, и яко соспоша, и повелѣ трызну творити»[12].

Апошні раз згадваецца ў паведамленні пра смерць княгіні Вольгі пад 969 годам:

«И бѣ заповѣдала Ольга не творити трызны над собою, бѣ бо имущи презвутеръ, сей похорони блаженую Ольгу»[13].

Апісанне правіць

З перакладаў грэчаскіх твораў на стараславянскую мову, дзе словам «трызна» перадаюць спартыўныя спаборніцтвы ў палестры і на стадыёне, відавочна шматзначнасць гэтага паняцця. Так, стадыён, а таксама месца катаванняў, у т.л. хрысціянскіх мучанікаў, называюцца трызнішчам[14]. Памінальнае застолле як частка пахавальна-памінальнага абраду вядома не толькі ў славян, але і ў іншых індаеўрапейскіх народаў. У славян памінальнае застолле *strava згадваецца Іарданам ў VI ст. у сувязі з пахаваннем Атылы[15]. З XII ст. паняцце «трызна» значыла толькі памінальнае застолле, якая заставалася язычніцкім рэліктам у хрысціянскім пахавальным абрадзе. Таму цяпер у навуковай літаратуры «трызнай» называюць менавіта памінальнае застолле ў язычніцкім пахавальным рытуале незалежна ад культурна-храналагічнага кантэксту.[1]

Археалагічныя рэшткі пахавальных дзеяў сведчаць, што абавязковай іх часткай былі ахвяраванні, які магчыма сімвалізавалі запрашэнне да ўдзелу ў памінальнай ядзе жыхароў з таго свету — багоў і/або памерлых продкаў. Трызна, напэўна, была комплексам захадаў да ўшанавання памерлага, якія выходзяць за межы ўтылітарна патрэбных, хоць і рытуалізаваных дзеяў — перамяшчэння цела, стварэння пахавальнага збудавання.[1]

Рытуал трызны здзейснены княгіняй Вольгай на кургане князя Ігара, блізкі апісанню пахавання купца-руса ў ібн-Фадлана, падобна ж пахавальны абрад славян апісвае і ібн-Рустэ. Апроч ахвяравання жывёл, напэўна, траццякоў, семантыка траістасці праяўляецца і ў раздзяленні рэчаў памерлага на тры часткі, пра што піша ібн-Фадлан. Пры гэтым і само пахаванне падзялялася па тры фазы — падрыхтоўку, трызну, насыпанне кургана.[15]

У культуры правіць

Мастак і паэт Язэп Драздовіч у 1936 годзе напісаў паэму «Трызна мінуўшчыны» пра падзеі, што адбываліся на беларускіх землях у VI—XX ст., у цэнтры сюжэта язычніцкі абрад[16].

Весялiлiся, мёд збiраючы,
Дзядоў-прадзедаў памiнаючы.
Хто й радзiлiся, хто й жанiлiся,
Хто й памёр, па iм весялiлiся.
Весялiлiся, Трызны правячы,
Валатоўкi магiл нарываючы,
З карагодамi агнi палячы,
Мяды хмельныя распiваючы.
Гусляры-дудары, напяваючы,
Весялiлi народ не сцiхаючы[17].

Зноскі

  1. ↑ а б в Синиця Є. В. Тризна // Енциклопедія історії України : у 10 т. / редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. ; Інститут історії України НАН України. — К. : Наукова думка, 2013. — Т. 10 : Т — Я. — С. 149. — 784 с. : іл. — ISBN 978-966-00-1359-9.
  2. ↑ Срезневский И. И. Материалы для словаря древне—русского языка по письменным памятникам. — СПб.: Тип. Императорской академии наук, 1912. — Т. 3. — Стб. 995—996.
  3. ↑ Тризна // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1987. — Т. III : Муза — Сят. — С. 102.
  4. ↑ Трубачев О. Н. Следы язычества в славянской лексике (1. Trizna. 2. Pěti. 3. Kobь) // Вопросы славянского языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1959. — Вып. 4. — С. 134—135.
  5. ↑ Топоров В. Н. К семантике троичности (слав. *trizna и др.) // Этимология, 1977. М.: Наука, 1979. С. 3-20.
  6. ↑ Цейтлин Р. М. Лексика старославянского языка: Опыт анализа мотивированных слов по данным древнеболгарских рукописей X—XI вв. — М.: Наука, 1977. — С. 179.
  7. ↑ Топоров В. Н. К семантике троичности (слав. *trizna и др.) // Топоров В. Н. Исследования по этимологии и семантике. Т. I. Теория и некоторые частные её приложения. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — С. 273—274.
  8. ↑ Повесть временных лет: Часть первая. Текст и перевод / Под ред. В. П. Адриановой—Перетц. — М.—Л.: Изд—во АН СССР, 1950. — С. 15.
  9. ↑ Повесть временных лет: Часть вторая. Приложения / Под ред. В. П. Адриановой—Перетц. — М.—Л.: Изд—во АН СССР, 1950. — С. 227—228.
  10. ↑ Летописец Переславля Суздальского (Летописец русских царей) // Полное собрание русских летописей / Отв. ред. тома В. И. Буганов. — М.: Археографический центр, 1995. — Т. 41. — С. 6.
  11. ↑ Рыбаков Б. А. Язычество древних славян. — М.: Наука, 1994. — С. 274.
  12. ↑ Повесть временных лет: Часть первая. Текст и перевод / Под ред. В. П. Адриановой—Перетц. — М.—Л.: Изд—во АН СССР, 1950. — С. 41.
  13. ↑ Повесть временных лет: Часть первая. Текст и перевод / Под ред. В. П. Адриановой—Перетц. — М.—Л.: Изд—во АН СССР, 1950. — С. 48-49.
  14. ↑ ДРСМ 2014, с. 824.
  15. ↑ а б ДРСМ 2014, с. 825.
  16. ↑ «Дудары Глыбоцкага краю» В. Воранаў
  17. ↑ Драздовіч Я. Трызны мінуўшчыны // ARCHE. 2004. № 3 (32).

Літаратура правіць

  • Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
  • Петрухин В. Я. Тризна, трызна // Древняя Русь в средневековом мире: энциклопедия / Институт всеобщей истории РАН; Под общей ред. Е. А. Мельниковой, В. Я. Петрухина.. — М.: Ладомир, 2014. — 991 с. — ISBN 9785862185140.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Трызна&oldid=3934819"