Фенаскандыя

Фенаска́ндыя — фізіка-геаграфічная краіна на паўночным захадзе Еўропы (агульнай плошчай каля 1,88 млн. км², уключаючы плошчу мора, плошча сушы звыш 1,5 млн. км²).

Фенаскандыя

Пад гэтай назвай аб'ядноўваюць паўночныя раёны Еўропы — Скандынаўскі паўвостраў, Фінляндыю, Карэлію і Кольскі паўвостраў. Фенаскандыя аддзелена ад іншых фізіка-геаграфічных краін Еўропы Белым, Баранцавым, Нарвежскім, Паўночным і Балтыйскім морамі. На тэрыторыі Расіі мае сухапутную мяжу з Усходне-Еўрапейскай раўнінай.

Вылучана фінскім геолагам Вільгельмам Рамзаем у 1898 годзе. Названа па пераважным на тэрыторыі гістарычным рассяленні скандынаваў і фіна-ўгорскіх народаў.

Геалогія

Тэрыторыя размешчана ў межах найстаражытнейшых тэктанічных структур Еўропы. Яе складаюць дакембрыйскія крышталічныя ўтварэнні Балтыйскага шчыта. Аднак прырода рэгіёна даволі маладая, паколькі тут знаходзіўся цэнтр чацвярцічнага зледзянення. Апошні ледавік пакінуў тэрыторыю ўсяго некалькі тысяч гадоў назад, таму ландшафтаўтваральныя працэсы дзейнічалі тут параўнальна кароткі час, накладваючыся на больш старажытную аснову.

Скандынаўскі паўвостраў — самы вялікі ў Еўропе (800 тыс. км²). Ён выцянуты з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад і акружаны астравамі. На поўначы паўвостраў мае шырокую сувязь з мацерыком, на поўдні ад раўнін Сярэдняй Еўропы яго аддзяляе сістэма праліваў паміж Паўночным і Балтыйскім морамі. На большай частцы тэрыторыі на паверхню выходзяць крышталічныя пароды Балтыйскага шчыта. Па берагах Балтыйскага мора распаўсюджаны адкалады пасляледавіковых марскіх трансгрэсій. На паўночным захадзе складкавыя структуры каледанідаў Скандынавіі насунутыя на крышталічныя пароды. У паўднёвым і паўднёва-ўсходнім напрамку метамарфічныя пароды апускаюцца пад асадкавы чахол Рускай пліты. Паўднёва-ўсходні ўскраек Скандынаўскага паўвострава знаходзіцца на схіле шчыта, дзе старажытныя пароды паступова знікаюць пад покрывам марскіх адкладаў сілурыйскага ўзросту.

Балтыйскі шчыт складзены з моцна метамарфізаваных парод архею і пратэразою, прарваных шматлікімі інтрузіямі (у т.л. фанітаў, што ўтвараюць вялікія масівы). У пародах фундамента вылучаецца шэраг комплексаў, якія адпавядаюць дакембрыйскім этапам тэктагенезу: беламорскі (узрост больш за 2,6—2,7 млрд гадоў), свекафена-карэльскі (каля 1,75 млрд гадоў), гоцкі (1,75—1,2 млрд гадоў, калі большая частка тэрыторыі шчыта прайшла этап платформавага развіцця), дальсландскі (каля 1 млрд гадоў) і байкальскі, калі складкавасць закранула крайні паўночны ўсход.

У межах Балтыйскага шчыта метамарфізаваныя складкавыя комплексы архейскага і ніжне- сярэднепратэразойскага ўзросту, а таксама рознаўзроставыя інтрузіі ўтвараюць шэраг тэктанічных зон. На ўсходзе выдзяляюцца Кольская і Карэльская зоны карэльскай складкаватасці, падзеленыя Беламорскім масівам — беламарыдамі. Найбольш характэрныя асаблівасці гэтага масіва — складаныя глыбінныя структурныя формы гнейсаў, купалы, авалы рознай арыенціроўкі, што выдзяляюць масіў сярод лінейных складкавых зон карэлід. Карэльская і Кольская зоны адрозніваюцца складанай, шматяруснай будовай. У іх межах выдзяляюцца палосы сінклінорных структур, складзеных дыслакаванымі асадкава-вулканагеннымі пародамі пратэразоя, і буйныя антыклінальныя падняцці архейскіх і ніжнепратэразойскіх граніта-гнейсаў і гранітоідаў. У цэнтры і на захадзе (Паўднёвая Фінляндыя, Швецыя) выдзяляецца складкавая сістэма свекафенід, складзеных магутным комплексам гнейсаў, сланцаў і інш. На крайнім паўднёвым захадзе, у Паўднёвай Швецыі, развіты сваеасаблівыя ўтварэнні гоцкага комплекса, прадстаўленыя рознымі гранітамі (часта тыпу рапаківі) і тоўшчамі асадкава-вулканагенных пород. Апошняму платформаваму этапу развіцця ўласцівы разломна-глыбавыя тэктанічныя рухі, каледонская інтрузіўная дзейнасць, узнікненне грабена Осла, Батнічнай і Беламорскай дэпрэсій, упадзін Ладажскага і Анежскага азёр, глыбокая дэнудацыя.

Паўднёва-Скандынаўскі сегмент падзелены на два (захад і ўсход) блокі мерыдыянальна арыентаваным грабенам Осла, які запоўнены пермскімі шчалачнымі эфузівамі. Архейскі гнейсавы фундамент заходняга блока ў вобласці плато Тэлемарк перакрыты магутнай (каля 4 км) тоўшчай пратэразойскіх метамарфічных парод зялёнасланцавай фацыі. Ва ўсходнім блоку на архейскіх гнейсах залягаюць аналагі верхняга карэлія, парваныя гранітнымі інтрузіямі.

Радовішчы металічных руд звязаны з выхадамі магматычных і метамарфічных парод. Абмежаванае распаўсюджанне асадкавых парод абумовіла практычную адсутнасць гаручых карысных выкапняў. Здабываюцца жалезныя і медна-нікелевыя руды, апатыты, слюды, разнастайны будаўнічы і абліцовачны матэрыял. На тэрыторыі Фенаскандыі знаходзяцца буйныя радовішчы жалезных руд — Кастамукшскае, Кірунскае і Кіркенескае, медна-нікелевых руд — Пячэнганікель, апатытаў, храмітаў і іншых карысных выкапняў.

Рэльеф

У рэльефе характэрны нагор'і (напр. Хібіны, да 1191 м) і пласкагор'і, вялікія раўніны з найбуйнейшымі азёрамі Еўропы: Ладажскім, Анежскім, Венерн і інш. Зледзяненне вызначыла шырокае распаўсюджванне ледавіковых формаў рэльефу — марэнных град, шхерных і фіёрдавых тыпаў берагоў.

Нягледзячы на ўзроставыя і літалагічныя адрозненні, гісторыя фарміравання рэльефу Фенаскандыі больш-менш адзіная. Асноўная асаблівасць яе развіцця працяглая інтэнсіўная дэнудацыя паверхні, складзенай пераважна шчыльнымі крышталічнымі і метамарфічнымі пародамі. Дэнудацыя працякала на фоне падняццяў сушы і дыферэнцыраваных дыз'юнктыўных рухаў. Гэта прывяло да ўтварэння серыі рознаўзроставых і рознавышынных пенепленаў, рассечаных на горставыя і скляпеністыя падняцці, падзеленых зонамі пагружэнняў. Старажытныя дэнудацыйныя паверхні складаюць найбольш характэрную морфаструктурную асаблівасць Фенаскандыі.

Паверхня складзена крышталічнымі пародамі. Толькі ў Цэнтральна-Шведскай нізіне маюцца рэшткі асадкавага чахла з пескавікоў і кембра-сілурыйскіх сланцаў і вапнякоў. Характэрна расчляненне паверхні на невысокія ўзвышшы і нізіны. Гэтыя асаблівасці рэльефу абумоўлены глыбавай тэктонікай, што ператварыла старажытныя пенеплены ў сістэму невялікіх паводле размаху вышынь дэпрэсій і падняццяў, якія надаюць раўнінам мазаічную сеткавата-глыбавую структуру. Узвышшы адпавядаюць пераважна горстам, скляпенням (Смоланд), паніжэнні — галоўным чынам зонам тэктанічных пагружэнняў (Цэнтральна-Шведская нізіна).

Фарміраванне рэльефа адбывалася на працягу доўгага перыяду кантынентальнага развіцця. Інтэнсіўныя дэнудацыйныя працэсы працякалі тут сумесна з працэсамі тэктанічнымі, што выразіліся ва ўтварэнні разломаў, пранікненні інтрузій і вертыкальных вагальных рухах, а прадукты разбурэння адносіліся за межы шчыта. Вынікам гэтага стала фарміраванне паверхні выраўноўвання і панаванне дэнудацыйна-тэктанічнага, структурна-дэнудацыйнага і дэнудацыйнага рэльефа, прадстаўленага пласковерхімі горнымі масівамі, узгорыстымі мясцовасцямі, невысокімі градамі, плато, нізіннымі цокальнымі раўнінамі.

У антрапагенавы перыяд Фенаскандыя была цэнтрам мацерыковага зледзянення і далёкага ледавіковага разносу крышталічных парод. Ледавікі і іх расталыя воды стварылі класічна выражаныя комплексы рэльефу. Асаблівасцю тэрыторыі з'яўляецца маладосць ландшафтаў. Паверхня цяпер паступова ўздымаецца, што звязана між іншым і са знікненнем ледавікоў.

Клімат, унутраныя воды

Клімат на большыя часткі Фенаскандыі умераны з халаднаватай улетку і значнай колькасцю ападкаў, якія перавышаюць выпаральнасць, што вызначае багацце азёр, балот і мнагаводнасць рэк.

Большая частка рэк і азёр закладвалася ў тэктанічных трэшчынах, утвораных у неагене і пазней апрацаваных ледавіком. Напрамкам тэктанічных ліній вызначаецца пануючы напрамак рачных далін і азёрных катлавін — з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Характэрна маладосць гідраграфічнай сеткі, што выражаецца ў багацці азёр, слабой урэзанасці рэк і невыпрацаванасці профіляў рэчышчаў. Азёры хоць і ўключаны ў разгалінаваную азёрна-рачную сетку, але не спушчаны. Мала зменена і сама форма іх катлавін, што засталіся ў спадчыну ад ледавіковага перыяду. Рэкі як правіла звілістыя і парожыстыя, з перакатамі, сустракаюцца вадаспады. Азёры часта ўяўляюць сабой расшырэнні рачных далін, а многія рэкі служаць пратокамі між буйнымі азёрамі.

Разнастайнасць кліматычных умоў вызначаецца вялікай працягласцю тэрыторыі, а таксама становішчам Скандынаўскіх гор на шляху паветраных мас. Размяшчэнне Фенаскандыі паміж 56° і 71° пн.ш. абумоўлівае адносна суровы клімат з вялікай воблачнасцю і туманамі, моцнымі вятрамі. Блізкасць да Атлантыкі з яе цёплым цячэннем і цыкланальнай цыркуляцыяй вызначае дастатковае ўвільгатненне і адносную мяккасць зім. Лета кароткае і халаднаватае (выключаючы самы поўдзень), з сярэднімі тэмпературамі ліпеня ад 17 °С на поўдні да 10…12 °С на поўначы. Ападкі пераўзыходзяць выпаральнасць, што вызначае высокую забалочанасць паверхні, паўнаводнасць рэк. Працягласць вегетацыйнага перыяду ў большасці раёнаў не дасягае 120 дзён.

Акіянічнае паветра пранікае цераз паніжэнні Скандынаўскіх гор, а таксама з поўначы і поўдня, у абыход нагор'я, і паступова трансфармуецца. Паўднёвая частка Скандынаўскага паўвострава знаходзіцца пад непасрэдным уплывам акіяна. Клімат усходняй Фенаскандыі значна кантынентальней і суровей. Для ўсходніх раёнаў большае значэнне ва ўсе поры года, асабліва зімой, маюць мерыдыянальныя пранікненні арктычнага паветра з поўначы і паўночнага ўсходу. Ва ўнутраных раёнах сярэдняя студзеньская тэмпература ніжэй за −8…-10 °С. Асабліва працяглая і марозная зіма бывае на поўначы. Яна доўжыцца там 6-7 месяцаў. На поўначы Швецыі і Фінляндыі сярэдняя тэмпература студзеня ад −14 да −16 °C.

Кліматычныя адрозненні паміж захадам і ўсходам яшчэ выразней праяўляюцца ў раазмеркаванні ападкаў. Ва ўнутраных і ўсходніх раёнах ападкаў менш за 1000 мм, а на паўночным усходзе — менш за 500 мм. Максімум ападкаў ва ўсходніх раёнах перемешчаецца на лета, зімой яны выпадаюць у выглядзе снегу. У паўночна-ўсходніх раёнах снег ляжыць да сямі месяцаў у годзе.

Залішняе ўвільгатненне вызначае вялікую абводненасць тэрыторыі. Жыўленне рэк галоўным чынам снегавое, на захадзе — снегавое і дажджавое і часткаю ледавіковае. У падтрыманні расходу вады вялікая роля азёр, цераз якія працякае большая частка рэк. Максімум расходу прыпадае на познюю вясну і пачатак лета. Рэкі замярзаюць на больш ці менш працяглы час. У іх вялікае гідраэнергетычнае значэнне.

Расліннасць, жывёльны свет

У раслінным покрыве Фенаскандыі дамінуюць хвойныя лясы. Асноўная частка пакрыта таежнымі хваёвымі і яловымі лясамі. Характэрны буйныя масівы балот, тарфянішчаў і верасоўнікаў. Кліматычныя ўмовы мала спрыяльныя для земляробства. Гэта ў многім абумовіла добрую захаванасць прыродных ландшафтаў. Раўнінная Фенаскандыя самая аблесеная вобласць Заходняй Еўропы.

Пануючым тыпам расліннасці з'яўляецца хваёва-яловая тайга. На крайняй поўначы ёсць участкі тыповых раўнінных тундраў і лесатундраў з імхамі, лішайнікамі, ягаднымі кусцікамі, карлікавай бярозай, ядлоўцам. Але ўжо крыху паўднёвей 70-й паралелі лесатундра саступае месца паўночнай тайзе, а тундра пераходзіць у горныя мясцовасці.

Пласкагор'і і раўніны ўсходняй Скандынавіі і Фінляндыі пакрытыя хвойнымі лясамі. Лясы гэтыя даходзяць прыкладна да 60° пн.ш., а ў некаторых раёнах заходзяць паўднёвей. У лясах Скандынавіі шырока прадстаўлены елка і хвоя, хоць рэдка яны ўтвараюць мяшаны дрэвастой, а ў Фінляндыі і Карэліі хвоя пануе. З драбналістых найбольш распаўсюджана бяроза. Прысутнічае мохавае покрыва або падлесак з розных кусцікаў — вереса, чарнічніка, бруснічніка і інш. Для таежнай вобласці характэрны падзолістыя і глеева-падзолістыя глебы і балоты, якія займаюць значныя плошчы, асабліва на ўсходзе.

На крайнім поўдні Нарвегіі ў абароненых ад вятроў месцах, напр., у вусцях буйных фіёрдаў, з'яўляюцца шыракалістыя лясы, лугі і сады. Паміж 61 і 60° пн.ш. хвойныя лясы пераходзяць у мяшаныя. У іх акрамя елкі і хвоі растуць вяз, клён, ліпа і розныя віды дубоў. На крайнім поўдні — на паўвостраве Сконе — з'яўляецца бук. Глебу пакрывае багатая травяная расліннасць са злакаў і разнатраўя. На Сярэднешведскай нізіне і прыморскай раўніне Паўднёвай Фінляндыі лясы амаль поўнасцю вырубаны і заменены раллёй, садамі і штучнымі лесанасаджэннямі. На бурых глебах тут вырошчваюць бабовыя, карэняплоды, ячмень, авёс, яравую пшаніцу.

Жывёльны свет прадстаўлены тундравымі і ляснымі формамі. У арктычным раёне звычайна сустракаюцца паўночны алень, лемінг, пясец, з птушак гага, тундравая курапатка, белалобая гусь. У лясах да самага поўдня водзяцца гарнастай, заяц, лось, ліс, расамаха, вавёрка, сустракаюцца воўк, буры мядзведзь і рысь. Высакародны алень распаўсюджаны ўздоўж паўднёвага ўзбярэжжа, ёсць казуля. На ўзбярэжжах шмат птушак. Шэраг з іх мае прамысловае значэнне: рабкі, глушцы і цецерукі. Шмат вадаплаўных птушак (качак, гусей, лебядзяў) водзіцца на ўнутраных вадаёмах. У моры распаўсюджана прамысловая рыба (траска, селядзец, макрэль і інш.).

Літаратура

• Ramsai W. Uber die geologische Entwicklung der Halbinsel Kola in der Quarterarz // Fennia. 1898. № 16
• Ерамов Р. А. Фенноскандия // БСЭ. — М., 1977. Т.27
• Великий Андомский водораздел / Карельский научный центр РАН; научн. ред. В. С. Куликов. — Петрозаводск, 2000