Шандар Рац
Шандар Рац (венг.: Rácz Sándor; 17 сакавіка 1933, Хадмезёвашархей — 30 красавіка 2013, Будапешт) — венгерскі працоўны і палітык, актыўны ўдзельнік антыкамуністычнага Венгерскага паўстання 1956 года, старшыня Цэнтральнага працоўнага савета. Быў прысуджаны да пажыццёвага зняволення, вызвалены пасля шасці гадоў турмы. Удзельнік дысідэнцкага руху ў ВНР. Пасля дэмантажу камуністычнага рэжыму ў Венгрыі — бачны правы дзеяч.
| Шандар Рац | |
|---|---|
 | |
| Дата нараджэння | 17 сакавіка 1933 |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 30 красавіка 2013 (80 гадоў) |
| Месца смерці | |
| Пахаванне | |
| Грамадзянства | |
| Партыя | |
| Род дзейнасці | палітык |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
.svg){kind=small}
Сям’я і праца правіць
Нарадзіўся 17 сакавіка 1933 года ў сялянскай сям’і. У дзяцінстве быў пастухом, прыслугоўваў у каталіцкай царкве. У час Другой сусветнай вайны сям’я хавала яўрэя ад нацысцкіх пераследаў. У 10-летнім узросце Шандар пазбавіўся бацькі, з 12 гадоў практычна забяспечваў сям’ю[2].
Пасля вайны Шандар Рац скончыў сярэднюю школу і працаваў сталяром. У 1953—1955 гадах служыў у арміі ВНР. Дэмабілізаваўшыся, працаваў слесарам-інструментальнікам на будапешцкім заводзе імя Белаяніса[3].
Актывіст паўстання правіць
Шандар Рац лічыў вельмі цяжкім становішча венгерскіх працоўных і быў праціўнікам камуністычнага рэжыму Мацьяша Ракашы. На заводах была папулярная ідэя працоўнага самакіравання, што супрацьстаіць «як капіталізму, так і бюракратычнаму сацыялізму». З анарха-сіндыкалісцкіх пазіцый Шандар Рац падтрымаў антыкамуністычнае Венгерскае паўстанне, распачатае 23 кастрычніка 1956 года. Па ўсёй краіне і асабліва ў сталіцы ствараліся рэвалюцыйныя камітэты і працоўныя саветы, што бралі на сябе кіраванне прадпрыемствамі[4].
З 4 па 9 лістапада ўзброены супраціў паўстанцаў быў галоўным чынам падаўлены савецкімі войскамі. Аднак працоўныя саветы працягвалі дзеяць. 16 лістапада 1956 года быў заснаваны Цэнтральны працоўны савет (ЦПС), старшынём якога працоўныя абралі 23-летняга Шандара Раца.
На гэтым паседжанні абраны старшынём Шандар Рац заявіў: «Нам не патрэбны ўрад! Мы — кіраўнікі Венгрыі і застанемся імі!»[5]
Асцерагаючыся ўсеагульнага страйку, савецкае камандаванне і новае палітычнае кіраўніцтва ВНР змушаны былі ўступіць у перамовы з ЦПС. З боку ЦПС іх вялі Шандар Рац і Шандар Балі, з боку ўлад — Іван Сяроў, Кузьма Грабеннік, Янаш Кадар. Спробы арыштаваць Раца і Балі перарываліся працоўнай аховай, што ўзяла на сябе забеспячэнне бяспекі «Чэпеля» і іншых заводаў Будапешта.
Ноччу 25 лістапада Кадар падхапіўся з-за стала і крыкнуў: «Я не магу больш!» Ён не вытрымліваў ціску нашых вымогаў. Але я спакойна адказаў: «Мы абодва павінны гэта вытрымаць, таму што гэта трэба для вырашэння праблем краіны». 6 снежня мы зноў прыйшлі ў парламент з мемарандумам Цэнтральнага працоўнага савета. У той жа дзень камуністы арганізавалі дэманстрацыю пад чырвонымі сцягамі. У чыгуначнага вакзала адбыўся крывавы канфлікт, у якім меркавана браў удзел Дзьюла Хорн. Камуністы стралялі, разлілася кроў, дзясяткі людзей былі паранены, некаторыя з іх загінулі. Гэта быў канец нашай місіі.
Шандар Рац[6]
Пасля падзей 6 снежня ўлады ўзялі курс на цвёрдае падаўленне руху працоўных саветаў[7].
11 снежня 1956 года Шандар Рац і Шандар Балі былі арыштаваны ў будынку парламента, куды былі запрошаны на чарговую сустрэчу з Кадарам. Да 19 снежня працоўныя саветы спынілі сваю дзейнасць.
Турма і дысідэнцтва правіць
17 сакавіка 1958 года, у дзень свайго 25-годдзя, Шандар Рац быў прысуджаны да пажыццёвага турэмнага зняволення. Ён утрымваўся ў камеры, з закратаванага акна якой праглядалася выкананне смяротных пакаранняў.
У 1963 годзе Шандар Рац быў вызвалены па амністыі. Працаваў інструментальнікам у вытворчым кааператыве. Браў удзел у венгерскім дысідэнцкім руху, быў арганізатарам пратэстных акцый, выступаў з падпольнымі лекцыямі і антыкамуністычнымі прамовамі ў розных гарадах краіны. 23 кастрычніка 1972 — у 16-я ўгодкі пачатку Венгерскага паўстання — Рац падпаў пад напад невядомых.
Лібералізацыя рэжыму ВІР дазволіла Рацу з 1987 года выязджаць за мяжу і сустракацца з замежнымі палітыкамі, у прыватнасці, са Збігневам Бжазінскім. 15 сакавіка 1988 года Рац у апошні раз быў арыштаваны, але амаль адразу вызвалены.
Разам з Арпадам Гёнцам, Дзьёрдзем Літванам і Шандарнэ Балі (удава Шандара Балі) Шандар Рац заснаваў у 1988 годзе Камітэт гістарычнай справядлівасці. Аднак неўзабаве паміж Рацам і Гёнцам паўстаў канфлікт, бо Рац прытрымліваўся больш кансерватыўнага разумення гісторыі, чым ліберал Генц. У прыватнасці, Рац лічыў, што парушэнні гістарычнай справядлівасці пачаліся з 1945 года, тады як Гёнц прапанаваў 1948 год.
Легальны палітык правіць
16 чэрвеня 1989 года на перапахаванні Імрэ Надзя Шандар Рац упершыню пасля 1956 года выступіў з легальнай публічнай прамовай. Ён уступіў у адноўленую Незалежную партыю дробных гаспадароў. З’яўляўся ганаровым членам партыі Фідэс. Быў таксама злучаны з Венгерскай партыяй Кастрычніка, якая пазіцыянавалася як арганізацыя, што працягвае традыцыі паўстання 1956 года.
18 кастрычніка 2003 года Шандар Рац быў абраны ганаровым прэзідэнтам Сусветнай федэрацыі венграў. Дамагаўся падавання венгерскага грамадзянствам этнічным венграм, якія жывуць за мяжой[8].
Смерць і памяць правіць
Шандар Рац памёр у венгерскай сталіцы ў веку 80 гадоў. Праз паўгода, 23 кастрычніка 2013 — у 57-я ўгодкі пачатку Венгерскага паўстання — у Будапешце была адкрыта мемарыяльная дошка Шандару Рацу. На цырымоніі адкрыцця была яго ўдава Жафія Рац, таксама ўдзельніца падзей 1956 года[9].
Імпрэза памяці Шандара Раца праводзілася Сусветнай федэрацыяй венграў 23 кастрычніка 2016 года — у 60-гадовы юбілей Венгерскага паўстання[10].
Зноскі
- ↑ PIM identifier Праверана 7 ліпеня 2020.
- ↑ Elhunyt Rácz Sándor
- ↑ Elhunyt Rácz Sándor, a Magyarok Világszövetségének tiszteletbeli elnöke(недаступная спасылка)
- ↑ Будапешт 1956: восстание свободного ватника(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 26 кастрычніка 2016. Праверана 26 кастрычніка 2016.
- ↑ Рабочие Советы Будапешта Архівавана 24 кастрычніка 2016.
- ↑ Rácz Sándor: A forradalomban mindig van remény Архівавана 24 кастрычніка 2016.
- ↑ Rácz Sándor: A Nagy-budapesti Központi Munkástanács
- ↑ Rácz Sándor november 4-i beszéde Miskolcon
- ↑ Megemlékezés az 1956-os forradalom évfordulója alkalmából Архівавана 24 кастрычніка 2016.
- ↑ MVSZ: '56-os megemlékezés október23-án, 15 órakor