Басейн Паўднёвы полюс — Эйткен
Басейн Паўднёвага полюса — Эйткена — месяцавы ўдарны кратар. Прыблізна 2500 кіламетраў у дыяметры і 13 кіламетраў глыбінёй. Гэта найбуйнейшы з вядомых ўдарных кратэраў ва ўсёй Сонечнай сістэме. Найбліжэйшы да яго па памерах ўдарны басейн — раўніна Элада на Марсе (Hellas Planitia), у дыяметры толькі 2100 кіламетраў. Гэты Месяцавае басейн быў названы за дзве асаблівасці на яго процілеглых баках: кратэра Эйткен на поўначы і паўднёвага полюса Месяца з іншага боку. Знешні край гэтага басейна можа быць убачаны з Зямлі як велізарны горная ланцуг, размешчаная ў паўднёвага лімба Месяца, таксама часам званая «Горы Лейбніца», хоць Міжнародным астранамічным саюзам гэта назва афіцыйна прынята не была.
| Басейн Паўднёвы полюс — Эйткен | |
|---|---|
 Тапаграфічная карта басейна, заснаваная на дадзеных КА «Клементіна» (чырвоны колер адлюстроўвае ўзвышша, фіялетавы колер — нізіны). | |
| Размяшчэнне | Месяц |
| Даўжыня | 2500 км |
| Найбольшая глыбіня | 13000 м |
Адкрыццё правіць
Існаванне гіганцкага басейна на адваротным баку Месяца падазравалі яшчэ ў 1962 годзе, грунтуючыся на ранніх пробных фотаздымках (а менавіта зробленых савецкімі станцыямі Луна-3 і Зонд-3). Тым не менш, яго існаванне не было пацверджана да таго часу, пакуль не было праведзена глабальнае фатаграфаванне Месяца ў рамках праграмы Lunar Orbiter ў сярэдзіне 60-х, калі геолагі ўсвядомілі яго сапраўдны памер. Даныя з лазернага вышынямера атрыманыя падчас місій Апалон-15 і Апалон-16 прадэманстравалі, што паўночная частка гэтага басейна была вельмі глыбокай,[1] але так як гэтыя даныя былі атрыманы толькі для каля экватарыяльнай арбіты каманднага і сервіснага модуляў, тапаграфія астатняй часткі басейна заставалася невядомай. Першая поўная геалагічная карта, што паказвае межы басейна, была апублікаваная ў 1978 годзе Геалагічны камітэтам (Geological Survey) Злучаных Штатаў.[2] Вельмі няшмат што было вядома аб басейне да 90-х гадоў, калі КА «Галілеа» і «Клементіна» наведалі Месяц. Шматспектральныя фатаграфіі атрыманыя пры гэтых місіях паказалі, што гэты басейн змяшчае больш FeO і TiO2, чым тыповыя месяцавыя пласкагор'і, і такім чынам маюць больш цёмны выгляд. У першы раз тапаграфія басейна была картаграфіравана цалкам падчас місіі КА «Клементіна», выкарыстоўваючы даныя вышынямера і парамі аналізуючы атрыманыя стэрэафатаграфіі. Зусім нядаўна, структура басейна была удакладнена з дапамогай аналізу дадзеных атрыманых спектрометраў гама-прамянёў, якія знаходзіліся на борце КА «Месяцавы разведчык» (Lunar Prospector).
Фізічныя характарыстыкі правіць
Найбольш нізкія вобласці Месяца (каля -6 км) сканцэнтраваны ў межах Басейна Паўднёвага полюса — Эйткена, а найбольш высокія для Месяца ўтварэнні (каля 8 км) знойдзеныя на паўночна-ўсходнім краі гэтага басейна. З-за вялізнага памеру гэтага басейна месяцавая кара ў гэтай вобласці як мяркуецца, танчэй, чым тыповая, як вынік шырокага выкіду матэрыялу падчас сутыкнення. Карта таўшчынь кары, створаная пры выкарыстанні месяцавай тапаграфіі і гравітацыйнага поля, мяркуе таўшчыню кары каля 10-15 км пад асновай гэтага басейна. Для параўнання, сярэдняе глабальнае значэнне таўшчыні Месяцавай кары — каля 50 км.[3]
Склад грунту гэтага басейна, ацэнены па дадзеных місій «Галілеа», « Клементіна » і «Месяцавы выведнік», паказвае, што ён адрозніваецца ад тыповых плоскагорных рэгіёнаў. Найбольш важна, што ні ўзоры, здабытыя пры выкананні амерыканcкай праграмы Апалон і савецкай праграмы Луна, ні тыя некалькі метэарытаў, ідэнтыфікаваных як месяцавыя, не маюць падобнага складу. Арбітальныя даныя паказваюць, што аснова гэтага басейна мае лішак жалеза, тытана і торыя. У тэрмінах метралогіі, дно басейна нашмат багацей піраксэнамі (клінапіраксэнам і ортапіраксэнам), чым навакольныя нагор'і, якія шырока анортазітны.[4] Існуе некалькі магчымасцей для тлумачэння такой асаблівай хімічнай структуры. Адна з іх тлумачыць гэты склад як проста адлюстроўвальныя ніжэйлеглыя крышталічныя матэрыялы, якія збольшага больш багатыя жалезам, тытанам і торыям, чым верхняя кара. Іншае магчымае тлумачэнне — гэта тое, што склад адлюстроўвае шырока разліты стаў жалеза-багатых базальтаў, падобны да тых, што фармуюць месяцавыя моры. Акрамя таго, камяні тут могуць утрымліваць кампаненты з месяцавай мантыі, калі басейн праходзіць наскрозь праз кару. Паходжанне анамальнага складу гэтага басейна пакуль дакладна не ўстаноўлена, аднак найбольш імаверна, што спатрэбіцца місія па дастаўцы ўзору для ўрэгулявання спрэчкі. Яшчэ больш заблытвае рашэнне праблемы той факт, што ўсе тры вышэйпералічаныя гіпотэзы могуць унесці ўклад у анамальную геахімічную структуру гэтага гіганцкага кратэра. Да таго ж магчыма, што шырокая частка месяцавай паверхні ў ваколіцах гэтага басейна падчас удару была растаплю, і перайначванне гэтага расплаўленага ударам пласта магло з'явіцца чыннікам росту дадатковых геахімічнай анамалій.
Паходжанне правіць
Мадэляванні ўдару па блізкай да вертыкальнай траекторыі паказвае, што басейн павінен мець велічэзную колькасць мантыйнага матэрыялу з глыбінь больш за 200 кіламетраў пад паверхняй. Аднак, назірання да гэтага часу не пацвердзілі мантыйны складу для гэтага басейна, а карта таўшчынь кары паказвае на прысутнасць каля 10 кіламетраў крышталічнага матэрыялу пад дном басейна. Гэта прымушае меркаваць, што басейн не быў сфармаваны тыповым высакахуткасным ударам, але замест гэтага быў сфармаваны нізкахуткасным «снарадам», які ўдарыў пад малым вуглом (каля 30 градусаў ці менш) і такім чынам, не ўкараніўся вельмі глыбока ў паверхню Месяца. Меркаваным доказам гэтага служыць высокае ўзняцце паўночна-ўсходняга краю басейна Паўднёвага полюса — Эйткена, што можа прадстаўляць адкінутую пароду пры слізгальным удары такога роду.
Зноскі
- ↑ W. M. Kaula, G. Schubert, R. E. Lingenfelter, W. L. Sjogren, W. R. Wollenhaupt (1974). "Apollo laser altimetry and inferences as to lunar structure". Proc. Lunar Planet. Sci. Conf. 5: 3049–3058.
{{cite journal}}: Папярэджанні CS1: розныя назвы: authors list (link) - ↑ D. E. Stuart-Alexander (1978). "Geologic map of the central far side of the Moon". U.S. Geological Survey. I-1047.
- ↑ Mark Wieczorek and 15 coauthors (2006). "The constitution and structure of the lunar interior". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60: 221–364. doi:10.2138/rmg.2006.60.3.
- ↑ P. Lucey and 12 coauthors (2006). "Understanding the lunar surface and space-Moon interactions". Reviews in Mineralogy and Geochemistry. 60: 83–219. doi:10.2138/rmg.2006.60.2.
Спасылкі правіць
- G. Jeffrey Taylor. The biggest hole in the Solar System(недаступная спасылка). Planetary Science Research Discoveries (1998). Архівавана з першакрыніцы 20 жніўня 2007. Праверана 6 лістапада 2013.
- Albedo, Topography, and Mineral Concentrations
- Searching for water in the Aitken Basin
- The Clementine Mission found ice in the Aitken Basin while mapping southern lunar region Архівавана 9 снежня 2006.