Беларуска-расійскія адносіны

Расія і Беларусь з’яўляюцца цеснымі партнёрамі ў эканамічнай, палітычнай і ваеннай сферах. Расія і іншыя постсавецкія дзяржавы ўяўляюць для Беларусі вельмі важны рынак збыту прадукцыі і крыніца сыравіны. На думку экспертаў, значны эканамічны рост Беларусі ў 2004—2006 шмат у чым быў звязаны з яе асаблівымі адносінамі з Расіяй. Расія і Беларусь з’яўляюцца членамі-сузаснавальнікамі Саюзнай дзяржавы, Мытнага і Еўразійскага эканамічнага саюза, а таксама ажыццяўляюць ваеннае супрацоўніцтва ў рамках АДКБ (на тэрыторыі Беларусі размешчаны шэраг расійскіх ваенных аб’ектаў). Нягледзячы на цесную інтэграцыю, у адносінах паміж краінамі перыядычна ўзнікаюць ускладненні.

Расійска-беларускія адносіны
Беларусь Расія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Беларусь мае амбасаду ў Маскве з філіяламі ў Екацярынбургу, Казані, Калінінградзе, Краснаярску, Ніжнім Ноўгарадзе, Новасібірску, Растове-на-Доне, Санкт-Пецярбургу, Смаленску, Уфе і Хабараўску, а таксама ганаровыя консульствы ў Краснадары, Мурманску і Цюмені. Расія мае амбасаду ў Мінску і генконсульства ў Брэсце.

Эканамічнае партнёрства

У 2013 годзе тавараабарот дзвюх краін склаў каля 40 млрд долараў, на Расію прыйшлося 42,4 % беларускага экспарту і 57,6 % імпарту. Асабліва вялікая роля Беларусі ў знешнім гандлі памежных з ей рэгіенах Расіі: напрыклад, у 2013 годзе на РБ прыйшлося 53,4 % імпарту і 60,3 % экспарту Бранскай вобласці. Сацыяльная і эканамічная стабільнасць забяспечвалася доступам на расійскі рынак і атрыманнем энергарэсурсаў па ўнутраных расійскіх коштах. У той жа час беларуская эканоміка ў асноўным захавала гаспадарчыя сувязі з расійскімі прадпрыемствамі і значны прамысловы экспарт у Расію. У Расію, у прыватнасці, паступае 60-70 % усяго экспарта сродкаў транспарту, машын і абсталявання з Беларусі. У 2006 годзе на Расію прыйшлося $6,85 млрд з $19,74 млрд беларускага экспарту.

Да канца 2006 г. Беларусь мела магчымасць закупляць нафту ў Расіі па ўнутраных расійскіх цэнах і экспартаваць нафтапрадукты па сусветных цэнах, што дазваляла не толькі задавальняць унутраныя патрэбы краіны ў нафтапрадуктах, але і атрымліваць значныя даходы. Выдаткі на газазабеспячэнне часткова кампенсуюцца за кошт рээкспарту расійскага газу. У гэтай сітуацыі Беларусь не пацярпела, а выйграла ад росту сусветных цэн на энерганосьбіты.

Практычна ўся беларуская энергетыка, а таксама хімія і вытворчасць угнаенняў залежаць ад расійскага газу, які атрымліваецца Беларуссю па зніжаных цэнах. Розніца паміж закупачнымі коштамі і адпускнымі цэнамі для прамысловых спажыўцоў ідзе ў дзяржбюджэт, дазваляючы ажыццяўляць розныя дзяржаўныя сацыяльныя праграмы.

Транзіт расійскіх вуглевадародаў

Нягледзячы на ўсе «газавыя канфлікты» ролю Беларусі як краіны-транзіцера ў 2000-я гады ўзрасла: аб’ем расійскага газу, прокачанного праз рэспубліку ў ЕС павялічыўся з 24, 6 млрд куб. м (2001 год) да 48,8 млрд куб. м. (2013 год). Разам з тым увод у эксплуатацыю Балтыйскай трубаправоднай сістэмы прывеў да памяншэння ў 2005—2010 гадах экспарту нафты па трубаправодзе «Дружба» з 70 млн тон да 53 млн тон і да падзення даходаў беларускіх прадпрыемстваў ад транспарціроўкі «чорнага золата».

Ваеннае партнёрства

Асноўны артыкул: Ваеннае супрацоўніцтва Беларусі і Расіі

У Беларусі размешчаны два расійскіх ваенных аб’екта ВС: РЛС «Волга» (Баранавічы) — уваходзіць у склад сістэмы папярэджання аб ракетным нападзе. Пастаўлена на баявое дзяжурства 1 кастрычніка 2003 года. Станцыя дэцыметровага дыяпазону дазваляе адсочваць пускі МБР на паўночна-заходнім ракетоопасном кірунку. Згодна з пагадненням, падпісаным 6 студзеня 1995 года, усе нерухомую маемасць і займаны «Волгай» і яе інфраструктурай зямельны ўчастак перададзеныя расійскаму боку ў карыстанне на 25 гадоў (да 2020 года). 43-ці вузел сувязі ВМФ (Вілейка) — забяспечвае сувязь на частотах звышдоўгіх хваль Галоўнага штаба ВМФ Расіі з атамнымі падводнымі лодкамі, якія нясуць баявое дзяжурства ў раенах Атлантычнага, Індыйскага і часткова Ціхага акіянаў.

2 сакавіка 2021 года міністэрствы абароны Беларусі і Расіі падпісалі праграму стратэгічнага партнёрства. У той жа дзень Аляксандр Лукашэнка прапанаваў размясціць расійскія самалёты на беларускіх базах для сумеснага карыстання ваеннымі дзвюх краін.

Храналогія

1990-я

1991—1995

Пачаткам міжнародных адносін паміж Расіяй і Беларуссю як незалежнымі дзяржавамі, можна лічыць падпісанне Белавежскіх пагадненняў і ўтварэнне СНД пасля распаду СССР у 1991 годзе. 13 лістапада 1992 г. было падпісана Пагадненне аб свабодным гандлі.

Беларуска-расійская інтэграцыя шмат у чым выгадная і Расіі, і Беларусі. Шматвяковае суседства брацкіх славянскіх народаў з адзінымі гістарычнымі каранямі спрыяла развіццю і взаимопроникновению іх нацыянальнай эканомікі, культуры. Каля 10 % насельніцтва Беларусі — рускія або дзеці ад змешаных шлюбаў. Разрыў гаспадарчых сувязяў вельмі балюча адбіўся на дабрабыце народа — асабліва ў Беларусі, практычна не мае ўласных энерганосьбітаў і завязанай на ўнутрысаюзны рынак.

Геапалітычнае і ваенна-стратэгічнае значэнне Беларусі як партнера для Расіі абумоўлена яе зручным геаграфічным становішчам паміж Расіяй і Заходняй Еўропай. Саюз з Беларуссю дазваляе Расіі эканоміць значныя сродкі, неабходныя для стварэння сістэмы ваенна-стратэгічнага стрымлівання на заходняй мяжы Расіі, паколькі беларускія аб’екты СПА забяспечваюць бяспеку ўсяго паветранай прасторы Беларусі і еўрапейскай Расіі — асабліва ў сітуацыі, калі аналагічныя аб’екты ў Латвіі і на Украіне былі альбо знішчаныя, альбо зачыненыя для расійскіх ваенных. Расія, у сваю чаргу, уяўляе сабой гіганцкі рынак збыту для прадукцыі беларускай прамысловасці і сельскай гаспадаркі і з’яўляецца пастаўшчыком неабходных краіне энергарэсурсаў.

Патэнцыйны саюз двух усходнеславянскіх дзяржаў зусім не заўседы расцэньваецца як спрыяльнае геапалітычнае змяненне і бліжэйшымі еўрапейскімі суседзямі і краінамі Захаду ў больш шырокім сэнсе — членамі Еўрасаюза, НАТА, ЗША. У цэлым для заходнееўрапейскіх палітыкаў характэрна меркаванне аб непажаданасці ўзмацнення інтэграцыйнага працэсу вакол Расіі.

Унутры Беларусі, а не аб’яднанню з Расіяй у адзіную дзяржаву супрацьстаяць разнастайныя апазіцыйныя групы, якія баяцца абрусення беларускай нацыі і ператварэння Беларусі з незалежнага дзяржавы ў расійскую правінцыю. Большасць такіх апазіцыйных груп не хаваюць факты фінансавання іх з боку розных заходнееўрапейскіх арганізацый.

З іншага боку, беларускае палітычнае кіраўніцтва выкарыстоўвае ідэю аб’яднання дзвюх дзяржаў як свайго роду палітычны інструмент у адносінах як з самой Расіяй, так і з Захадам.

Аляксандр Лукашэнка пачаў актыўна разыгрываць гэту тэму яшчэ падчас сваіх першых прэзідэнцкіх выбараў у ліпені 1994 года. Стаўшы кіраўніком дзяржавы, ен выкарыстаў яе для палітычнага і эканамічнага гандлю з Масквой.

6 студзеня 1995 г. было падпісана пагадненне аб Мытным саюзе, 21 лютага 1995 г. — Дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве тэрмінам на 10 гадоў.

1996—1999

2 красавіка 1996 года Прэзідэнт Расіі Барыс Ельцын і Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка падпісалі дагавор аб стварэнні Супольнасці Расіі і Беларусі. У той момант гэта было выгадна і Ельцыну, якога праз два месяцы чакалі прэзідэнцкія выбары, і Лукашэнка, які спадзяваўся ўзначаліць саюзную дзяржаву.

Неўзабаве высветлілася, аднак, што кожная з бакоў хацела б атрымаць уласную выгаду ад аб’яднання. Пры падрыхтоўцы праектаў саюзнага дагавора Масква настойвала на паскарэнні прыватызацыі беларускіх прадпрыемстваў і дэмакратызацыі палітычнага жыцця ў рэспубліцы. Мінск, у сваю чаргу, патрабаваў надзялення вышэйшых заканадаўчых і выканаўчых органаў новага саюзнага аб’яднання правам выносіць рашэнні, якія былі б абавязковыя да выканання ў абодвух дзяржавах.

Барыс Ельцын, не располагавший поўнай падтрымкай Дзяржаўнай Думы, адмовіўся падпісаць беларускі варыянт саюзнага дагавора. Дакумент, які быў падпісаны 2 красавіка 1997 года, — новы дагавор аб пераўтварэнні Супольнасці ў Саюз — не ўтрымліваў канкрэтных абавязацельстваў. Гэта дало магчымасць Аляксандру Лукашэнку абвінаваціць расійскае кіраўніцтва ў тым, што яно не гатова да аб’яднання.

Адносіны паміж Масквой і Мінскам пагоршыліся. Летам 1997 года здарыўся палітычны скандал, які пачаўся з затрымання ў Беларусі расійскіх журналістаў па абвінавачанні ў незаконным перасячэнні беларуска-літоўскай мяжы. Для таго, каб дамагчыся іх вызвалення, Расія звярнулася да палітычнага і эканамічнага ціску. Пасля гэтага размовы аб аб’яднанні заціхлі надоўга. У Расіі стала своеасаблівай традыцыяй даручаць рашэнне пытанняў аб’яднання Расіі і Беларусі кіраўнікам, якія па сваёй ці чужой волі сыходзілі ад актыўнай палітычнай жыцця.

25 снежня 1998 г. былі падпісаны Дэкларацыя аб далейшым яднанні Расіі і Беларусі (якая прадугледжвае ўвядзенне адзінай валюты), дагавор аб роўных правах грамадзян і Пагадненне аб стварэнні роўных умоў суб’ектам гаспадарання. Перад самым сыходам Ельцына з сваёй пасады, 8 снежня 1999 года, Дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы быў нарэшце падпісаны. Бакі абавязаліся актывізаваць падрыхтоўку адзінага Канстытуцыйнага акту і вынесці яго на ўсенароднае абмеркаванне. Дагавор уступіў у сілу 26 студзеня 2000. У студзені 2000 дзяржсакратаром Саюза быў абраны Павел Барадзін.

2000-я

2000—2005

Уладзімір Пуцін ускладае вянок да манумента Перамогі ў Мінску

Змена вышэйшага палітычнага кіраўніцтва ў Расіі прывяла да чарговага стрымліванні працэсу інтэграцыі. Уладзімір Пуцін доўга прыглядаўся да свайму партнеру, пакуль у 2002 годзе прэзідэнт Беларусі не прадставіў новую ініцыятыву, згодна з якой саюзнай дзяржавай прэзідэнты могуць кіраваць па чарзе. Пуцін спачатку адкінуў гэту ідэю спрэс (заявіўшы, што вяртання да СССР не будзе), а ў жніўні 2002 прапанаваў свой уласны план дзеянняў — у маі 2003 года правесці рэферэндум па саюзнай канстытуцыі, а праз паўгода, адначасова з расійскімі парламенцкімі выбарамі, правесці выбары саюзнага парламента і прэзідэнта.

Пуцін прапанаваў пры фарміраванні кіруючых органаў саюзнай дзяржавы ўлічваць эканамічны вага і колькасць насельніцтва ўдзельнікаў. Аляксандру Лукашэнку фактычна прапаноўваўся варыянт уваходжання Беларусі ў склад Расіі, а яму самому — пасаду паўнамоцнага прадстаўніка Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ў Беларускім федэральнай акрузе. У адказ на гэта Лукашэнка абвінаваціў Пуціна ў спробах ператварыць Беларусь у «90-й суб’ект Федэрацыі» (а дакладней — у 6-7 новых суб’ектаў федэрацыі (па колькасці абласцей), якія страцілі б адзінства): «Нават Ленін і Сталін не дадумаліся да таго, каб раздрабіць Беларусь і ўключыць у склад СССР».

Перыядычны абмен з’едлівымі заўвагамі паміж двума кіраўнікамі працягваўся доўгі час. Пры гэтым рэальныя інтэграцыйныя працэсы пастаянна адкладваліся. Так, у кастрычніку 2003 Аляксандр Лукашэнка заявіў, што ўвядзенне адзінай валюты не мае сэнсу. Гэта азначала адмену пераходу з 1 студзеня 2005 на адзіную для Расіі і Беларусі валюту — расійскі рубель.

Не вырашаецца і пытанне аб стварэнні сумеснага газатранспартнага кансорцыума. Экспартны расійскі газ праходзіць праз тэрыторыю Беларусі па двух транспартным сістэмам — газаправодзе Ямал-Еўропа, які цалкам належыць «Газпрому» і пракладзены на зямлі, узятай ім у доўгатэрміновую арэнду, і газатранспартнай сістэмы «Белтрансгаз». «Газпром» ужо не першы год вядзе перамовы з Беларуссю аб набыцці 50 % акцый гэтай сістэмы, але перамовы пакуль нічога не даюць. Расія час ад часу выкарыстоўвае «Газпром» — для ціску на Беларусь. Яшчэ ў красавіку 2002 года «Газпром» дамовіўся аб пастаўках газу ў Беларусь па $29 за 1 тыс. м³ у абмен на стварэнне да чэрвеня 2003 года сумеснага прадпрыемства на базе «Белтрансгаза». СП так і не стварылі, паколькі бакі не сышліся ў цане («Газпром» ацаніў кампанію ў $600 млн, а Мінск — у $5 млрд). Тады «Газпром» абвясціў аб павышэнні кошты ў 2004 годзе да $50. У ходзе перамоў Расія тройчы прыпыняла пастаўкі газу, пасля чаго Аляксандр Лукашэнка абвінаваціў Расію ў шантажы, прыгразіў выйсці з усіх дагавораў з ёй і запатрабаваў ад свайго ўрада падпісаць дагавор «на ўмовах Пуціна». Беларусь не асабліва пацярпела ад адключэння, паколькі яна проста забірала на свае ўнутраныя патрэбы газ, які накіроўваўся ў Калінінградскую вобласць, Літву і Польшчу.

Аляксандр Лукашэнка, са свайго боку, час ад часу рабіў заявы аб гатоўнасці адвярнуцца ад Расіі і пачаць супрацоўніцтва з Захадам. Аднак заходнія палітыкі чым далей, тым усе менш размешчаны ісці на якое-небудзь супрацоўніцтва з ім, асабліва пасля таго, як 17 кастрычніка 2004 быў праведзены ўсенародны рэферэндум, па выніках якога з Канстытуцыі краіны было канфіскавана становішча пра абмежаванне прэзідэнцтва двума тэрмінамі. Гэта дазволіла Аляксандру Лукашэнку зноў выставіць сваю кандыдатуру на прэзідэнцкіх выбарах 2006 года.

Пасля таго, як Беларусь апынулася ў міжнароднай ізаляцыі, Аляксандр Лукашэнка актывізаваў меры па ўмацаванні супрацоўніцтва з Расіяй. Гэтаму спрыяла і шэраг «каляровых рэвалюцый» на постсавецкай тэрыторыі, і аб’яднанне супраць «недэмакратычнай» Беларусі кіраўнікоў былых савецкіх рэспублік — Украіны, Малдовы, Грузіі, Азербайджана — у рамках ГУАМ, тое, што адбылося ў 2005.

У кастрычніку 2004 Расія асудзіла ўвядзенне амерыканскіх эканамічных санкцый супраць Беларусі, заявіўшы наступнае: «Мы не падтрымліваем прымянення інструмента санкцый у прынцыпе. Санкцыі павінны прымяняцца адрасна і не закранаць інтарэсы насельніцтва» (МЗС РФ Сяргей Лаўроў).

У сакавіку 2005 г. «Газпром» зноў заявіў аб павышэнні тарыфаў, але па ўказанні Уладзіміра Пуціна іх захавалі нязменнымі і на 2006 год, у той час як для ўсіх астатніх пакупнікоў расійскага газу цэны былі падняты.

У кастрычніку 2005 г. старшыня Дзярждумы Барыс Грызлоў абвясціў аб тым, што 15 лістапада 2005 праект Канстытуцыйнага акту Саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі, некалькі гадоў абмеркаванае рабочымі групамі, будзе прадстаўлены на разгляд Вышэйшага савета Саюзнай дзяржавы (які ўключае прэзідэнтаў і прэм’ер-міністраў абедзвюх дзяржаў), пасля чаго ен будзе вынесены на рэферэндум. Гэтага не адбылося.

2006

У 2005 А. Лукашэнка часцей якіх-небудзь іншых кіраўнікоў краін СНД наведваў Расію і сустракаўся з Уладзімірам Пуціным. Аднак пытанне аб падпісанні Канстытуцыйнага акта Саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі так і не было вырашана. Перамовы аб адзінай валюце зайшлі ў тупік. Аляксандр Лукашэнка ацэньвае штогадовы прамой шкоду ад увядзення адзінай валюты для Беларусі ў $1,8 млрд і жадае, каб ей кампенсавалі яго.

Вясной 2006 года ў Беларусі адбыліся прэзідэнцкія выбары, у выніку якіх Аляксандр Лукашэнка зноў быў абраны на свой пост. Згодна з яго апошніх заявах на прэс-канферэнцыі з прадстаўнікамі ўкраінскіх СМІ (чытаць тут), ен вымушаны быў «фальсіфікаваць» вынікі выбараў — апублікаваць больш нізкае колькасць галасоў, чым ен рэальна атрымаў. Паводле яго слоў, у той дзень яго падтрымалі 93,5 % выбаршчыкаў. Аднак, каб пазбегнуць крытыкі з-за мяжы і ў сувязі з тым, што дасягнуты ім вынік апынуўся, па яго словах, не занадта «еўрапейскім», Лукашэнка нібыта аддаў распараджэнне Цэнтральнай выбарчай камісіі знізіць паказчык электаральнай падтрымкі на 10 %. Неўзабаве пасля падвядзення вынікаў выбараў «Газпром» абвясціў аб будучым рэзкім павышэнні цэн на расійскі газ для Беларусі — у кантракце на 2007 была прапанавана стартавая цана газу на ўзроўні $200 за тысячу кубаметраў.

У сярэдзіне 2006 года Расія выйшла з міжурадавага пагаднення 2002 г. У канцы жніўня 2006 МЗС Расіі накіраваў Беларусі ноту аб тым, што Расія ў аднабаковым парадку спыняе выкананне пакетных пагадненняў аб пастаўцы ў Беларусь газу па ўнутрырасійскіх коштах, паколькі пытанне аб перадачы «Газпрому» 50 % акцый «Белтрансгаза» так і не вырашана. Тэрмін пагаднення заканчваецца ў красавіку 2007 года.

У пачатку кастрычніка Расія заявіла аб магчымым скарачэнні на 30 % паставак нафты на НПЗ Беларусі на падставе абследавання стану нафтаправода «Дружба». Раней аналагічная прычына была вылучана для поўнага спынення паставак расійскай нафты на літоўскі НПЗ «Мажейкю нафта». 17 кастрычніка на сустрэчы з прэзідэнтам Азербайджана Ільхамам Аліевым Аляксандр Лукашэнка абмеркаваў магчымасці пастаўкі азербайджанскай нафты ў Беларусь.

У канцы лістапада адбыўся расійска-беларускі скандал падчас саміту СНД у Мінску. У знак пратэсту супраць адмовы беларускіх уладаў даць акрэдытацыю некалькім расійскім журналістам, якія прадстаўлялі газеты «Московский комсомолец» і «Коммерсант», расійскія журналісты пакінулі саміт, праігнараваўшы выніковую прэс-канферэнцыю.

12 снежня расійскае ўрад прыняў рашэнне аб тым, што «у мэтах абароны эканамічных інтарэсаў Расіі» з 1 студзеня 2007 расійскія пастаўкі нафты ў Беларусь, як і ў астатнія краіны, павінны абкладацца мытнымі пошлінамі (экспарт расійскай нафты ў Беларусь не абкладалася пошлінай у адпаведнасці з пагадненнем аб Мытным саюзе ад 12 мая 1995 года). Па падліках эканамістаў, гэтая мера прывядзе да страты беларускім бюджэтам $1,7-2 млрд у год. Пагадненне аб Мытным саюзе меркавала, што пошліны на экспарт нафтапрадуктаў з Беларусі, якія атрымліваюцца беларускім бюджэтам, будуць дзяліцца паміж бюджэтамі двух краін. Аднак за мінулыя гады з бюджэту Беларусі ні разу не пералічвалася якая-небудзь доля пошліны ў бюджэт Расіі.

Праз некалькі дзён у Крамлі адбыліся перамовы Уладзіміра Пуціна і Аляксандра Лукашэнкі, прымеркаваныя да пасяджэння Вышэйшага дзяржаўнага савета Саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі. Ні па адным з спрэчных пытанняў (ўвядзенне пошлін на экспарт нафты, павелічэнне цаны на пастаўкі расійскага газу і стварэнне расійска-беларускага СП на базе «Белтрансгаза») кампрамісу дасягнуць не ўдалося. Прэзідэнт Беларусі, аднак, адмовіўся ад традыцыйных рэзкіх каментароў у адрас Расіі.

Рэалізацыя гэтых планаў пагражае Беларусі эканамічным спадам і сур’езнымі сацыяльнымі ўзрушэннямі. У сувязі з гэтым беларуская апазіцыя выказала занепакоенасць тым, што Аляксандр Лукашэнка ў гэтай сітуацыі будзе вымушаны перагледзець свае негатыўнае стаўленне да далейшай інтэграцыі дзвюх дзяржаў. Адзін з яе лідараў — Аляксандр Мілінкевіч заявіў, што Расія рыхтуе «крокі да аншлюсу» Беларусі: «Прадаецца суверэнітэт Беларусі ў абмен на захаванне рэжыму Аляксандра Лукашэнкі».

19 снежня 2006 пасол ЗША ў Мінску Керен Сцюарт зрабіла нечаканае заяву аб тым, што ЗША не прызнаюць вынікаў рэферэндуму аб стварэнні адзінай дзяржавы Расіі і Беларусі. Гэта заява была зроблена ў адказ на словы дзяржсакратара Саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі Паўла Барадзіна, які выказаўся за правядзенне рэферэндуму па аб’яднанні двух краін і дадаў, што 2007 год будзе «вырашальным у справе будаўніцтва адзінай дзяржавы».

Па словах амерыканскага пасольствара, прапанаваны рэферэндум быў бы недэмакратычным: «З улікам цяперашняй сітуацыі ў Беларусі ні адзін рэферэндум не можа быць праведзены так, каб пераканаць нас у тым, што ен з’яўляецца вольным выразам волі беларускага народа».

Тым часам 26 снежня намеснік старшыні праўлення «Газпрома» Аляксандр Мядзведзеў абвясціў, што «Газпром» паступова знізіў запытаную цану і гатовы пастаўляць Беларусі газ толькі па $105, з якіх «жывымі грашыма» Мінск мог бы плаціць $75, а астатняе — акцыямі «Белтрансгазу», зыходзячы з ацэнкі кампаніі $5 млрд. (у выніку «Газпром» хацеў атрымаць 50 % яго акцый). Але Беларусь працягвала настойваць на пастаўках газу па цэнах Смаленскай вобласці (у 2007 г. — $54,2 за 1000 куб. м).

27 снежня Аляксей Мілер прыгразіў спыніць пастаўкі газу з 1 студзеня 2007 г., калі Беларусь не пагодзіцца купляць газ па больш высокай цане. Беларускі ж бок была ўпэўнена, што «Газпром» не зможа спыніць пастаўкі газу ў Беларусь, бо гэта паставіла б пад пагрозу яго транзіт у Еўропу, пагадненне аб якім беларусы таксама адмаўляліся падпісваць.

«Тое, што адбываецца, ужо нагадвае поўнамаштабную эканамічную вайну па ўсіх напрамках, — заявіў з гэтай нагоды Мікалай Чаргінец, старшыня камітэта па знешніх сувязях, бяспецы і абароне Савета Рэспублікі Беларусь. — Але мы не маем намеру паддавацца на шантаж».

Пагадненне паміж Расіяй і Беларуссю аб цане на газ на 2007—2011 гады ўдалося заключыць толькі за 2 хвіліны да надыходу новага, 2007 года. Цана газу ўстаноўлена ў $100 за 1 тыс. кубаметраў, тарыф на транзіт — $1,45 за 1 тыс. кубаметраў на 100 км. Умовы аплаты «Газпромам» 50 % акцый «Белтрансгаза» — $2,5 млрд у працягу чатырох гадоў.

2007, Студзень

Новы год, аднак, пачаўся з новага скандалу ў беларуска-расійскіх адносінах.

1 студзеня Расія ўводзіць пошліны на экспарт нафты ў Беларусь ($180,7 за тону), зрабіўшы тым самым нявыгаднымі пастаўкі нафты на беларускія НПЗ у Мазыры і Наваполацку. Беларускі дзяржаўны канцэрн «Белнафтахім» прыпыняе кантракты з расійскімі нафтавымі кампаніямі.

3 студзеня Аляксандр Лукашэнка абяцае Расіі, у выпадку захавання пошлін на нафту, ўвесці плату за «ўсе паслугі, якія яна атрымала ў Беларусі бясплатна, пачынаючы ад ваенных аб’ектаў і завяршаючы транзітам». Прэм’ер-міністр Беларусі Сяргей Сідорскі паведамляе аб увядзенні з 1 студзеня 2007 года платы за транзіт нафты па тэрыторыі краіны ў памеры $45 за тону.

6 студзеня кіраўнік кампаніі «Транснафта» Сямен Вайншток выкліканы ў суд па абвінавачванні ў нясплаце яго кампаніяй беларускіх пошлін. Беларусь прыступае да адбору расійскай нафты з нафтаправода «Дружба» ў кошт выплаты пошлін — усяго выкачано 79 тыс. т Паслу Беларусі ў Маскве ўручана нота з прапановай неадкладна скасаваць пошліну на транзіт нафты.

7-8 студзеня «Транснафта» самастойна спыняе пастаўляць сыравіну ў нафтаправод «Дружба».

8 студзеня спыненыя пастаўкі нафты ў Славакію і Венгрыю па паўдневым адгалінавання нафтаправода «Дружба». Перасталі таксама атрымліваць нафту Германія, Польшча і Чэхія.

Кіраўніцтва Еўракамісіі робіць адмысловую заяву аб тым, што спыненне паставак расійскай нафты ў Еўропу праз Беларусь «не ўяўляе непасрэднай пагрозы» для энергетыкі краін ЕС. І ўсе ж прыпынак паставак прыводзіць ЕС да неабходнасці разгледзець на экстраным пасяджэнні Каардынацыйнай групы па пастаўках энерганосьбітаў «пытанні энергетычнай бяспекі ЕС і вызначыць магчымасці атрымання дадатковых аб’емаў нафты па альтэрнатыўных каналах», у першую чаргу — з Нарвегіі.

Прадстаўнік Дзярждэпартамента ЗША Шон Мак-Кормак, каментуючы сітуацыю з увядзеннем Беларуссю пошлін на нафту, заявіў, што «гэта яшчэ адзін доказ гнілой сутнасці палітычнага рэжыму Беларусі (англ. rotten core of this (Belarussian) regime), які спрабуе выкарыстоўваць гэтыя рэсурсы для захавання на плаву рэжыму Аляксандра Лукашэнкі і асабістага ўзбагачэння». У той жа час нафтагазавы канфлікт паміж Расіяй і Беларуссю — чарговае сведчанне таго, што расійскія ўлады спрабуюць выкарыстоўваць энергарэсурсы як сродак палітычнага ўздзеяння, асабліва ў дачыненні да суседніх дзяржаў, — заявіў ен.

9 студзеня Уладзімір Пуцін даручае расійскаму ўраду выпрацаваць комплекс мер у адказ у дачыненні Беларусі. Мяркуюць, што гэтыя меры будуць уключаць увядзенне пошлін для беларускіх тавараў, што ўвозяцца ў Расію па нулявой стаўцы пошліны, — цукру (пошліна ўжо ўведзена), мяса і субпрадуктаў, малака і малочных прадуктаў, тэлевізараў, мэблі. Варта адзначыць, што Расія з’яўляецца асноўным імпарцерам гэтай беларускай экспартнай прадукцыі. Увядзенне гэтых мер палягчаецца які ўступіў у сілу расійскім законам «Аб спецыяльных эканамічных мерах».

10 студзеня пасля тэлефоннай размовы Уладзіміра Пуціна і Аляксандра Лукашэнкі, урад Беларусі аб’яўляе аб адмене пошліны на транзіт нафты.

11 студзеня «Транснафта» у поўным аб’еме аднаўляй пастаўкі праз нафтаправод «Дружба». Рассельгаснагляд аб’яўляе аб узмацненні жорсткасці парадку імпарту беларускай жывелагадоўчай прадукцыі. У Маскву прыбывае прэм’ер-міністр Беларусі Сяргей Сідорскі.

12 студзеня Міхаіл Фрадкоў і Сяргей Сідорскі падпісваюць пагадненне «аб мерах па ўрэгуляванні гандлева-эканамічнага супрацоўніцтва ў галіне экспарту нафты і нафтапрадуктаў». Расійская экспартная пошліна на нафту застаецца, але зніжаецца з $180 да $53 за тону нафты (у 2007 годзе, з плыўным павелічэннем у наступныя гады). Па сутнасці справы, устанаўленне гэтай пошліны і азначае падзел паміж Расіяй і Беларуссю даходаў ад рээкспарту расійскай нафты. Калі ж Беларусь не выканае свае абавязацельства па выраўноўванню балансу сваіх экспартных пошлін на нафту і нафтапрадукты, то экспартныя пошліны на расійскую нафту будуць вернутыя на ўзровень $180,7 за тону.

Адначасова дасягнута дамоўленасць аб захаванні для Расіі бясплатнай арэнды зямлі пад газаправодам Ямал-Еўропа і нафтапрадуктаправодам «Захад-Транснафтапрадукт», а таксама аб захаванні нязменнымі ўмоў для расійскіх ваенных аб’ектаў на тэрыторыі Беларусі (станцыя далекай сувязі «Вілейка» і РЛС «Баранавічы» расійскай сістэмы папярэджання аб ракетным нападзе). Падпісана пагадненне аб адмене Беларуссю экспартных абмежаванняў для расійскіх кампаній.

Беларускія НПЗ заявілі, што ў новых умовах яны не змогуць працаваць з-за вялікіх страт. У адказ Аляксандр Лукашэнка сваім указам адмяніў падатак з абароту на нафтапрадукты (3 % ад выручкі), знізіў акцызы на 60 %, а канцэрн «Белнафтахім» на 5 % павысіў унутраныя кошты на нафтапрадукты.

Нягледзячы на ўрэгуляванне найбольш вострых супярэчнасцей, канфлікт не вычарпаны, тым больш, што, па падліках спецыялістаў, Расія па выніках дасягнутых пагадненняў выйграла каля $1 млрд у 2007 годзе (пры захаванні цэн на нафту), а Беларусь страціла 40 % даходаў ад нафтаэкспарту.

Ужо 14 студзеня Аляксандр Лукашэнка пачаў публічную кампанію супраць будаўніцтва Паўночна-Еўрапейскага газаправода, назваўшы яго «самым дурацкім праектам у гісторыі Расіі».

15 студзеня Уладзімір Пуцін у прысутнасці тэлежурналістаў сустрэўся з членамі ўрада Расіі і выказаў ім падзяку за вынікі перамоў з Беларуссю. На яго думку, у ходзе перамоў былі дасягнуты прымальныя кампрамісы для абодвух бакоў… галоўным вынікам перамоў з’яўляецца пераход да рыначных адносінам з нашымі беларускімі партнерамі, перш за ўсе ў энергетычнай сферы". Пуцін заявіў, што Расія ўсе роўна працягне «прамую альбо ўтоеную падтрымку беларускай эканомікі» — у 2007 годзе яна складзе «па газе прыкладна $3,3 млрд долараў, а па нафце і нафтапрадуктах — $2,5 млрд»…

23 студзеня Аляксандр Лукашэнка даў заданне ўраду сплаціць $3,5 млрд, страчаныя Беларуссю ў выніку росту коштаў на газ і ўвядзення мытнай пошліны на нафту, якая пастаўляецца ў Беларусь нафту: «Усе дамоўленасці па нафце і газе невыгодныя для нас у параўнанні з мінулым годам… Без мітусні і амбіцый, на прынцыпах міжнароднага права мы таксама мусім патрабаваць, каб нам заплацілі». На думку Лукашэнкі, Беларусь павінна прымусіць Расію заплаціць за зямлю, па якой праходзяць расійскія экспартныя трубаправоды — газаправод Ямал-Еўропа, нафтапрадуктаправод «Захад-Транснафтапрадукт», магістральныя газаправоды «Белтрансгаза», размеркавальныя сеткі «Белтопгаза» і нафтаправод «Дружба» (па дадзеных беларускага ўрада, займаюць трубаправоды 40 тыс. га зямлі).

Паводле паведамленняў СМІ, у выніку змены мытных правілаў для расійскіх кампаній стала нявыгадным накіроўваць нафту на перапрацоўку на беларускія НПЗ на давальніцкіх схемах, і аб’емы перапрацоўкі ўпалі амаль удвая. У сувязі з гэтым беларускае кіраўніцтва разглядае пытанне аб павышэнні ставак на транзіт нафты праз Беларусь для кампаній, якія адмаўляюцца перапрацоўваць яе ў Беларусі.

Адначасова Аляксандр Лукашэнка даручыў ураду вывучыць магчымасць паставак нафты ў Беларусь праз балтыйскія парты і нафтаправод Вэнтспілс — Наваполацк у рэверсным рэжыме. Праўда, аналітыкі мяркуюць, што Беларусь робіць гэтыя заявы толькі для таго, каб умацаваць свае пазіцыі на перамовах з Расіяй. Па разліках беларускіх спецыялістаў, для перакладу нафтаправода ў рэверсны рэжым спатрэбіцца 2,5 года, а мадэрнізацыя нафтаправода абыйдзецца ў $15–30 млн.

Яшчэ адно даручэнне Аляксандра Лукашэнкі тычылася стварэння ў першым паўгоддзі 2007 г. дзяржаўнай кампаніі, якая будзе займацца закупам нафты і рэалізацыяй нафтапрадуктаў.

24 студзеня кіраўнік Памежнай службы ФСБ РФ Уладзімір Пронічаў, выступаючы ў Савеце Федэрацыі, назваў неохраняемую расійска-беларускую мяжу «шчылінай для тэрарыстаў» і заявіў аб неабходнасці яе ўмацавання: «З’явілася дзірка, якую выкарыстоўваюць грамадзяне трэціх краін, якія выязджаюць незаконна з Беларусі на тэрыторыю Расіі».

26 студзеня Аляксандр Лукашэнка ў чарговым публічным выступе абвінаваціў расійскае кіраўніцтва ў тым, што «палітыка Расіі была накіравана на разбурэнне імкнення беларускага народа і кіраўніцтва Беларусі жыць з Расіяй у саюзнай дзяржаве… Гэта ўзнікла не ўчора, і не ў 2004 годзе, калі ў 25-градусны мароз нам перакрылі газ. Гэта існавала заўседы пасля развалу Савецкага Саюза».

У той жа дзень ен абвінаваціў расійскія нафтавыя кампаніі ў завышэнні коштаў на нафту для беларускіх НПЗ і прыгразіў увесці дадатковыя пошліны на транзіт нафты ў Еўропу для тых кампаній, якія будуць прапаноўваць такія кантракты па такіх цэнах".

29 студзеня інтэрв’ю з Аляксандрам Лукашэнкам апублікавала вядучая нямецкая газета Die Welt. У ім прэзідэнт Беларусі гаварыў: «Мы маем патрэбу ў інвестараў з Еўропы і ЗША. Я не хачу новых спрэчак з Еўрасаюзам. Наадварот, нам Еўрасаюз патрэбны як партнер у дыверсіфікацыі нашай энергетычнай палітыкі… Мы імкнемся да таго, каб ЕС адкрыў свой унутраны рынак для нашай прадукцыі, і мы маглі б канкураваць адзін з адным… Я б хацеў, каб калі-небудзь Беларусь выглядала так, як сення Германія ці Швецыя. Але дагэтуль нас на Захадзе ўвесь час толькі штурхалі ў спіну. Цяпер настаў час выкарыстоўваць новыя магчымасці супрацоўніцтва. Давайце пачнем адкрыты, сумленны дыялог».

2007, Люты

1 лютага Уладзімір Пуцін паведаміў на прэс-канферэнцыі, што даў распараджэнне «Транснафты» пашырыць магутнасць перавалачных нафтавых тэрміналаў Балтыйскай трубаправоднай сістэмы ў Прыморску (Ленінградская вобласць) на 50 млн т — па яго слоў, такім чынам Расія мае намер шукаць шляхі прамога выхаду на спажыўцоў энергарэсурсаў у Заходняй Еўропе (у абыход Беларусі). Мяркуецца, што новы трубаправод у абыход Беларусі будзе запоўнены той нафтай, якая зараз паступае на экспарт у Еўропу транзітам па трубаправодзе «Дружба».

7 лютага апублікавана інтэрв’ю Аляксандра Лукашэнкі агенцтву Reuters, у якім ен паведаміў, што Расія сваімі дзеяннямі нанесла Беларусі шкоду ў памеры $5 млрд у год, і заявіў пра намер дамагчыся кампенсацыі, прапанаваўшы Расіі заплаціць за ўсе тыя паслугі, якія Беларусь аказвала ей бясплатна (па словах Лукашэнкі, гэта транзіт расійскіх грузаў праз тэрыторыю Беларусі, ваеннае супрацоўніцтва і ахова мытнай мяжы).

На думку Аляксандра Лукашэнкі, «знойдуцца кампаніі, якія прыйдуць на нашы прадпрыемствы са сваёй нафтай… паставяць нафту, вырабяць нафтапрадукты і прададуць у Беларусі, Украіне, Еўропе», у выніку чаго Расія страціць «традыцыйныя высокапрыбытковыя еўрапейскія рынкі».

Па словах Лукашэнкі, Расія «без усялякіх на тое падстаў ужо запісала сябе ў вядучыя цэнтры сілы ў свеце», яе агрэсіўныя паводзіны «небяспечна не толькі для Беларусі». Як заявіў беларускі прэзідэнт, аднабаковая арыентацыя на Маскву была памылкай — тым не менш ен гатовы адмовіцца ад прэтэнзій да Расіі, калі Масква здыме прэтэнзіі да Беларусі і «вернецца да тых прынцыпаў супрацоўніцтва, на якіх у нас яно будавалася… Я прызнаю памылку і недахоп нашай знешняй палітыкі, што яна атрымалася аднавектарнай, з вектарам у бок Расіі. І мы фактычна страцілі Захад. Мы стаялі на адной назе, а павінны стаяць на дзвюх». Пры гэтым Лукашэнка не мае намеру прымаць патрабаванні Захаду: «Дагэтуль ўсе патрабаванні да Беларусі ў канчатковым выніку зводзіліся да таго, што мы павінны разбурыць нашу палітычную сістэму, і мелася на ўвазе, што цяперашні прэзідэнт нелегітымны і павінен сысці са сваёй пасады. Якое права мае Захад патрабаваць гэтага?»

7 лютага лідар беларускай апазіцыі Аляксандр Мілінкевіч апублікаваў адкрыты ліст да Лукашэнкі, у якім прапанаваў яму падтрымку ў яго барацьбе з Расіяй за «захаванне незалежнасці Беларусі». За гэта Мілінкевіч прапанаваў Лукашэнку вызваліць дысідэнтаў і сумесна адсвяткаваць Дзень абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі 25 сакавіка.

2007, Сакавік

24 сакавіка ў ходзе візіту ў Беларусь Старшыні Урада Расіі Міхаіла Фрадкова на пасяджэнні ўрад Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі быў падпісаны цэлы шэраг найважнейшых дакументаў, галоўнай сярод якіх з’яўляецца гандлева-эканамічнае пагадненне паміж Беларуссю і Расіяй.

2009

Выдзяленне Расіяй крэдыту Беларусі паслужыла прычынай ланцужкі ўзаемных абвінавачванняў расійскага і беларускага бакоў. У прыватнасці, 28 мая 2009 года міністр фінансаў Расіі Аляксей Кудрын заявіў, што Беларусь можа стаць неплацежаздольнай ужо ў 2010 годзе. Пазней прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка параўнаў Кудрына з дзеячамі беларускай апазіцыі і параіў яму «падлячыцца»: «Ен цалкам кансалідаваўся з нашымі адмарозкамі, якія тут на заходнія грошы вякаюць і пачынаюць нас вучыць працаваць», — адзначыў Лукашэнка на нарадзе па пытаннях сацыяльна-эканамічнага развіцця. «Не атрымліваецца ў Расіі — не трэба кланяцца хадзіць туды, ныць, плакаць, трэба шукаць свае шчасце ў іншай частцы планеты. Я гэта свядома публічна кажу. Мы ўчора назіралі цікавую сітуацыю, калі Прэзідэнт Беларусі сядзіць з Уладзімірам Пуціным і абсалютна на сяброўскай ноце абмяркоўвае пытанні, пачынаючы ад прыватных і заканчваючы дзяржаўнымі. І нармальнае ідзе абмеркаванне», — сказаў Аляксандр Лукашэнка.

З 6 чэрвеня разгарнулася так званая «малочная вайна», калі Расспажыўнагляд забараніў увоз многіх відаў малочнай прадукцыі з Беларусі ў Расію з-за адсутнасці адпаведнай дакументацыі. У той жа час, многія беларускія вытворцы малака заяўляюць аб тым, што яны прайшлі сертыфікацыю. Асобныя эксперты мяркуюць, што «малочная вайна» была спланавана для перадзелу беларускай мясной і малочнай прамысловасці. 11 чэрвеня Уладзімір Пуцін заявіў, што Расія і Беларусь дамовіліся па пастаўках малака.

З-за цяперашняга канфлікту Прэзідэнт Беларусі не прыняў удзелу ў сесіі АДКБ у Маскве 14 чэрвеня, тлумачачы гэта немэтазгоднасцю абмеркавання пытанняў ваенна-палітычнай бяспекі падчас прамой пагрозы эканамічнай бяспекі краіны. Пры гэтым афіцыйны Мінск заяўляе, што прынятыя арганізацыяй рашэння, у прыватнасці, аб стварэнні Калектыўных сіл аператыўнага рэагавання, з’яўляюцца несапраўднымі.

Таксама ў гэтыя дні было прынята рашэнне ў самыя кароткія тэрміны ўвесці элементы мытнага і памежнага кантролю на мяжы з Расіяй, якія ўжо існуюць з расійскага боку.

Нягледзячы на тое, што В. Пуцін раней абвяшчаў аб дасягненні дамоўленасцей адносна паставак беларускіх малочных прадуктаў, канфлікт працягваўся. Толькі 17 чэрвеня Генадзь Анішчанка абвясціў аб спыненні «малочнай вайны». У гэты ж дзень стала вядома, што расійская газавая манаполія «Газпром» запатрабаваў ад «Белтрансгазу» вяртання 231 мільена долараў — розніцу, якая не была пералічана з-за вуснага пагаднення А. Лукашэнкі і Дзмітрыя Мядзведзева аб пастаўках расійскага газу па зніжанай цане ў 150 долараў за тысячу кубаметраў.

2010-я

2010

У ліпені 2010 года пачаў дзейнічаць Мытны саюз Беларусі, Казахстана і Расіі. Па некаторых ацэнак, стварэнне Мытнага саюза дазволіць стымуляваць эканамічнае развіцце і можа даць дадаткова 15 % да ВУП краін-удзельніц да 2015 годзе.

У другой палове 2010 года адбылося значнае пагаршэнне адносін паміж кіраўніцтвам РФ і прэзідэнтам Лукашэнка.

2011

У красавіку 2011 года Беларусь адклікала з Эканамічнага суда СНД іск супраць Расіі аб збіранні пошлін за нафтапрадукты.

2014

У пачатку снежня 2014 года Расія ўвяла забарону на пастаўкі мясных прадуктаў з некаторых прадпрыемстваў Беларусі з-за рээкспарту забароненай да паставак прадукцыі ЕС (пазней, пасля праверак, пастаўкі былі адноўлены). Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка заявіў, што афіцыйны Мінск выступае супраць практыкі прымянення санкцый у адносінах паміж краінамі; пры гэтым упэўнены, што Расія ўвяла часовыя абмежаванні на пастаўкі прадуктаў харчавання з Беларусі таму, што афіцыйны Мінск не далучыўся да мераў у адказ расійскіх санкцый у дачыненні да Захаду.

9 снежня дзяржаўны мытны камітэт Беларусі фактычна аднавіў дзяржаўную беларуска-расійскую мяжу і стаў даглядаць усе грузы, якія ідуць з РФ на тэрыторыю РБ. Гэтая мера — прамое следства гандлевай вайны, у якой Мінск спрабуе «прадушыць» свае права на нелегальны рээкспарт з ЕС у Расійскую Федэрацыю, былі забаронены пастаўкі некаторых тавараў з Расіі. Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка паставіў задачу свайму ўраду любой цаной выходзіць на новыя рынкі збыту беларускай прадукцыі, а пасля імклівага падзення курсу рубля ў канцы года запатрабаваў ад урада краіны перавесці разлікі з Расіяй у долары і еўра.

Рэгулярна паступае інфармацыя аб затрымках грузу на мяжы Беларусі і Расіі. Так, 3 снежня мытныя органы Беларусі перакрылі, без апавяшчэнняў і тлумачэнняў, транзіт у Расію электронікі з Калінінградскай вобласці.

Гл. таксама

• Знешняя палітыка Беларусі