Брэсцкі мір

Брэсцкі мір — сепаратны мірны дагавор, падпісаны 3 сакавіка 1918 года ў горадзе Брэст-Літоўск прадстаўнікамі Савецкай Расіі і Цэнтральных дзяржаў, які забяспечыў выхад РСФСР з Першай сусветнай вайны. Заключэнню Брэсцкага мірнага дагавора папярэднічалі пагадненне аб перамір’і на Усходнім фронце і мірная канферэнцыя, якая праходзіла ў тры этапы з 22 снежня 1917 года.

Брэсцкі мір
Дата падпісання	3 сакавіка 1918
Месца падпісання	Брэст
Бакі	РСФСР, Германская імперыя, Аўстра-Венгрыя, Асманская імперыя, Трэцяе Балгарскае царства
Мовы	балгарская мова, руская, нямецкая, асманская мова і венгерская мова
Медыяфайлы на Вікісховішчы

На першым этапе бальшавікі, якія нядаўна прыйшлі да ўлады, упершыню ўступілі ў міжнародныя перагаворы і спрабавалі схіліць урады краін Антанты да заключэння ўсеагульнага міру, заснаванага на прынцыпе «без анексій і кантрыбуцый», і атрымалі фармальную згоду Цэнтральных дзяржаў з такім падыходам. На другім этапе, які пачаўся пасля правалу планаў дасягнення «усеагульнага дэмакратычнага міру» і пачаткам унутрыпартыйнай дыскусіі аб магчымасці падпісання сепаратнага дагавора, савецкі бок імкнуўся да зацягвання перагавораў, выкарыстоўваючы іх для вядзення агітацыі за агульнасусветную рэвалюцыю, тады як улады Германскай імперыі запатрабавалі прызнаць іх права на акупацыю тэрыторыі Польшчы, частку Прыбалтыкі і Беларусі; 10 лютага, пасля заключэння цэнтральнымі дзяржавамі асобнага дагавора з Украінскай Народнай Рэспублікай, савецкая дэлегацыя на чале з Л. Троцкім заявіла аб спыненні вайны і адначасова аб адмове ад заключэння міру (тактыка «ні вайны, ні міру»). Пасля аднаўлення германскага наступлення на Петраград У. Леніну, які першапачаткова выступаў за неадкладнае падпісанне пагаднення, удалося пераканаць аднапартыйцаў у неабходнасці прыняцця германскіх умоў («Сацыялістычная Айчына ў небяспецы!»); хоць Германія выставіла дадатковыя патрабаванні, ЦК РСДРП(б), якому Ленін пагражаў уласнай адстаўкай, прагаласаваў за згоду на «пахабны мір». Трэці трохдзённы этап перагавораў характарызаваўся адмовай савецкай дэлегацыі ўступаць у дыскусію і завяршыўся падпісаннем дагавора, які 15 сакавіка быў ратыфікаваны дэлегатамі IV Усерасійскага з’езда саветаў; 27 жніўня паміж Германскай імперыяй і РСФСР было заключана дадатковае двухбаковае пагадненне да дагавора.

Факт заключэння сепаратнага міру і ўмовы Брэст-Літоўскага мірнага дагавора выклікалі рэзкую рэакцыю як сярод ўнутрырасійскай апазіцыі бальшавікам, так і на міжнароднай арэне і прывялі да абвастрэння Грамадзянскай вайны. У выніку пагадненне не прывяло да поўнага спынення баявых дзеянняў ва Усходняй Еўропе і Закаўказзі, але стала паваротным момантам у гісторыі рэгіёна, падзяліўшы «сутыкненні імперый» 1914—1917 гадоў і «кантынуум гвалту»; самі ж перамовы сталі дэбютам канцэпцыі «самавызначэння народаў», якая атрымала далейшае развіццё на Парыжскай мірнай канферэнцыі. Дагавор быў ануляваны рашэннем Савецкага УЦВК ад 13 лістапада 1918 года на фоне рэвалюцыйных падзей у Германіі. Нягледзячы на сваю недаўгавечнасць, другое мірнае пагадненне Вялікай вайны, якое выкарыстоўвалася як доказ анексійных планаў Германскай імперыі і яе саюзнікаў, атрымала шырокае асвятленне ў гістарыяграфіі.

Перадгісторыя. «Дэкрэт аб міры»

Хоць у гады Першай сусветнай вайны цыркулявалі чуткі, якія нярэдка паўтараліся пазней, паводле дадзеных на пачатак XXI стагоддзя, няма падстаў сцвярджаць, што ўрад Расійскай імперыі рыхтаваўся да сепаратнага міру з Цэнтральнымі дзяржавамі або вёў з імі сакрэтныя перагаворы. Падзел блока краін Антанта і спыненне вайны на два фронты з’яўляліся мэтамі знешняй палітыкі Германскай імперыі з 1914 года. Надзея на падобны зыход атрымала падмацаванне ў сувязі з падзеямі Лютаўскай рэвалюцыі ў Расіі, і 7 мая 1917 года рэйхсканцлер Тэабальд Бэтман-Гольвег падрыхтаваў праект магчымага сепаратнага дагавора, а германская Стаўка Вярхоўнага камандавання (OHL) прапанавала праект перамір’я на Усходнім фронце. Аднак замест перагавораў Часовы ўрад правёў безвыніковае чэрвеньскае наступленне, а ў верасні страціў Рыгу.

Чэрвеньскае наступленне: Атака 47-га Сібірскага стралковага палка ў раёне вышыні Дзіке-Ланы (1 ліпеня 1917 года)

25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 года сітуацыя цалкам змянілася, бо ў выніку бальшавіцкага ўзброенага паўстання ў Петраградзе Часовы ўрад быў зрынуты, і да ўлады прыйшла партыя, што шмат месяцаў выступала пад лозунгамі пра спыненне «імперыялістычнай» вайны. На наступны дзень Другі ўсерасійскі з’езд рад прыняў «Дэкрэт аб міры», у якім прапанаваў усім варожым дзяржавам неадкладна заключыць перамір’е і пачаць перамовы дзеля заключэння мірнага дагавора «без анексій і кантрыбуцый», у рамках якога меркавалася таксама надаць народы правам на самавызначэнне.

У ноч на 8 (21) лістапада новы савецкі ўрад — Саўнаркам (СНК) — накіраваў радыётэлеграму в. а. Вярхоўнага галоўнакамандуючага Рускай арміі генералу Мікалаю Духоніну, загадаўшы яму звярнуцца да камандавання армій праціўніка з прапановай спыніць ваенныя дзеянні і пачаць мірныя перагаворы. У загадзе гаварылася, што Саўнаркам лічыць неабходным «неадкладна зрабіць фармальную прапанову перамір’я ўсім ваюючым краінам, як саюзным, так і тым, што знаходзяцца з намі ў варожых дзеяннях». У той жа дзень — за адмову выканаць дадзенае распараджэнне — Духонін быў зняты з пасады, а на яго месца быў прызначаны былы прапаршчык царскай арміі Мікалай Крыленка, які планаваў асабіста пачаць перагаворы; адначасова наркам замежных спраў Леў Троцкі звярнуўся з нотай да ўсіх паслоў саюзных дзяржаў, прапаноўваючы ім абвясціць перамір’е і пачаць перагаворы.

Карыкатура з параненым «рускім мядзведзем» на насілках у саюзнікаў і «яшчаркамі» Леніным і Троцкім (1918)

9 (22) лістапада старшыня Саўнаркама Уладзімір Ленін накіраваў тэлеграму ва ўсе франтавыя часці, з прамым зваротам да салдат: «хай палкі, якія стаяць на пазіцыях, выбіраюць адразу ўпаўнаважаных для фармальнага ўступлення ў перагаворы аб перамір’і з непрыяцелем». У выніку адразу на некалькіх участках Усходні фронт пачаліся братанні. У той жа дзень дыпламатычныя прадстаўнікі саюзных краін на нарадзе ў рэзідэнцыі пасольства ЗША у Петраградзе вырашылі праігнараваць ноту савецкага ўрада. На наступны дзень кіраўнікі ваенных місій саюзных краін пры штабе вярхоўнага галоўнакамандуючага ўручылі Духоніну падпісаную прадстаўнікамі Вялікабрытаніі, Францыі, Японіі, Італіі, Румыніі і Сербіі калектыўную ноту, у якой выказалі пратэст супраць парушэння дагавора ад 5 верасня 1914 года, які забараняў саюзнікам заключэнне сепаратнага міру або перамір’я; Духонін паведаміў пра змест ноты ўсім камандуючым франтамі. Адначасова Народны камісар замежных спраў звярнуўся да паслоў нейтральных дзяржаў з прапановай узяць на сябе пасярэдніцтва ў арганізацыі перамоў аб міры. Прадстаўнікі Швецыі, Нарвегіі і Швейцарыі абмежаваліся паведамленнем аб атрыманні ноты, а пасол Іспаніі, які заявіў, што прапанова была перададзена ў Мадрыд, быў неадкладна адкліканы.

Атрымаўшы першыя звесткі аб тым, што бальшавікі захапілі ўладу ў Петраградзе, германскі генерал Эрых Людэндорф распрацаваў план рашучага наступлення па ўсім Заходнім фронце з удзелам дывізій, перакінутых з усходу. План, зацверджаны кайзерам, быў апошняй надзеяй Германскай імперыі пераламаць ход ваенных падзей да масавага прыбыцця ў Еўропу амерыканскіх частак (гл. Вясновае наступленне). У выніку 14 (27) лістапада OHL паведаміла парламенцёрам, якія перайшлі лінію фронту ў раёне Дзвінска, аб сваёй згодзе пачаць у горадзе Брэст-Літоўск перагаворы аб перамір’і з савецкім урадам.

Заключэнне перамір’я

Усходні фронт з 1 студзеня па 1 верасня 1917 года

19 лістапада (2 снежня) мірная дэлегацыя савецкага ўрада, якую ўзначальваў Адольф Іофэ, прыбыла ў нейтральную зону і прайшла ў Брэст-Літоўск, у якім размяшчалася стаўка германскага камандавання на Усходнім фронце. Першапачаткова меркавалася, што ў дэлегацыю ўвойдуць 15 чалавек, але ў выніку склад быў пашыраны да 28. У якасці ўпаўнаважаных — членаў УЦВК — у дэлегацыі было 9 чалавек: сам Іофэ, Леў Каменеў, Рыгор Сакольнікаў, Анастасія Біцэнка, Сяргей Маслоўскі, матрос Фёдар Оліч, салдат Мікалай Белякоў, селянін Раман Сташкоў і маскоўскі рабочы Павел Абухаў. Яшчэ 9 складалі «члены ваеннай кансультацыі» з ліку афіцэраў былой царскай арміі на чале з Васілём Альтфатэрам, а яшчэ дзесяць чалавек уваходзілі ў склад службовага персаналу на чале з сакратаром Львом Караханам.

У Брэсце савецкія прадстаўнікі сустрэліся з дэлегацыяй Цэнтральных дзяржаў у складзе генерала Макса Гофмана, аўстра-венгерскага падпалкоўніка Хермана (які ведаў рускую мову), генерала Зэкі-пашы і палкоўніка Пятра Ганчава. У якасці неафіцыйных палітычных «дарадцаў» на перамовах аб перамір’і, якія меркавалі абмеркаванне выключна ваенных пытанняў, таксама прысутнічалі дыпламаты Каетан Мерэй і граф Эмерых Цакі. Уключэнне жанчыны ў склад савецкай дэлегацыі выклікала вострую рэакцыю з боку ваенных цэнтральнага блока "«і гэта таксама дэлегат?» (ням.: Ist das auch ein Delegat?)

Перагаворы, якія сталі дэбютам савецкай улады на міжнароднай арэне, пачаліся 20 лістапада (3 снежня) і працягваліся тры дні: у той час як Германа-Аўстрыйская дэлегацыя мела на руках гатовыя праекты перамір’я, савецкія прадстаўнікі не падрыхтавалі ніякіх дакументаў. Пры гэтым менавіта савецкая дэлегацыя настаяла на публічнасці пасяджэнняў: у выніку абмен думкамі за сталом перамоваў падрабязна пратакаляваўся і пасля зверкі рускамоўных і нямецкамоўных тэкстаў неадкладна станавіўся здабыткам грамадскасці, што спрыяла прыцягненню ўвагі сусветнай прэсы да перамоваў. Іофэ таксама прапанаваў абмяркоўваць прыпыненне ваенных дзеянняў на ўсіх франтах, але паколькі ён не меў паўнамоцтваў ад краін Антанты, а Гофман — ад свайго генеральнага штаба, была дасягнута дамоўленасць абмяркоўваць толькі перамір’е на ўсходзе.

Абмен таварамі паміж нямецкімі і савецкімі салдатамі (люты 1918 года)

21 лістапада (4 снежня) савецкая дэлегацыя выклала сваё бачанне перамір’я: перамір’е заключаецца на 6 месяцаў; нямецкія войскі выводзяцца з Рыгі і Маанзундскіх астравоў; забараняюцца перакідкі нямецкіх войскаў на Заходні фронт. У выніку перагавораў было дасягнута пагадненне, паводле якога: перамір’е заключалася на перыяд з 24 лістапада (7 снежня) па 4 (17) снежня; войскі заставаліся на раней займаных пазіцыях; спыняліся перакіданні вайсковых частак, акрамя ўжо пачатых. Перамовы былі перапыненыя ў сувязі з неабходнасцю для савецкай дэлегацыі, якая не мела на той момант прамой сувязі з Петраградам, вярнуцца ў сталіцу РСФСР і атрымаць інструкцыі аб сваёй далейшай дзейнасці.

Падпісанне пагаднення аб перамір’і 15 (28) снежня

23 лістапада (6 снежня) Троцкі давёў да ведама паслоў Вялікабрытаніі, Францыі, ЗША, Італіі, Кітая, Японіі, Румыніі, Бельгіі і Сербіі, што перамовы ў Брэст-Літоўску перапыненыя на тыдзень, і прапанаваў урадам «саюзных краін вызначыць сваё стаўленне» да іх. 27 лістапада (10 снежня) на пасяджэнні Саўнаркама было абмеркавана пытанне аб інструкцыі савецкай дэлегацыі на мірных перагаворах — у рашэнні СНК было напісана: «інструкцыя аб перамовах — на аснове „Дэкрэта аб міры“». Тады ж Ленін склаў «Канспект праграмы перамоваў аб міры», у якім выклаў сваё бачанне паняцця «анексія», а ўвечары УЦВК прыняў рэзалюцыю-наказ дэлегацыі, выказаўшы таксама і адабрэнне яе папярэдніх дзеянняў. У складзе самой дэлегацыі былі зроблены змены: з яе старога складу былі выключаны «прадстаўнікі рэвалюцыйных класаў» (матрос, салдат, рабочы і селянін) і да астатніх дададзены шэраг афіцэраў-генералы Уладзімір Скалон (скончыў жыццё самагубствам у ходзе перагавораў), Юрый Данілаў, Аляксандр Андогскі і Аляксандр Самойла, падпалкоўнік Іван Цапліт і капітан Уладзімір Ліпскі.

2 (15) снежня новы этап перамоваў завяршыўся заключэннем перамір’я, аналагічнага ўжо дзейнаму: на 28 дзён з 4 (17) снежня, з аўтаматычным прадаўжэннем і з умовай паведаміць праціўніка аб разрыве за сем дзён. Савецкая дэлегацыя зняла ўмову аб вывадзе войскаў з Маанзундскага архіпелага, а Цэнтральныя дзяржавы не сталі патрабаваць ачышчэння Анатоліі. Адзін з пунктаў перамір’я фармальна дазваляў братанні — сустрэчы воінскіх чыноў у дзённыя гадзіны — у двух-трох спецыяльна арганізаваных месцах («пунктах зносін») на ўчастку кожнай дывізіі: групы з кожнага боку не павінны былі перавышаць 25 чалавек, а ўдзельнікам дазвалялася абменьвацца газетамі, часопісамі і лістамі, а таксама свабодна гандляваць або абменьвацца прадметамі першай неабходнасці.

Намер весці прапаганду быў зусім ясны. Генерал Э. Людэндорф

Перагаворы аб міры

Германія адводзіць рускага мядзведзя з фронту, на заднім плане Троцкі пералічвае свае 30 срэбранікаў (1918)

Дзевяты пункт пагаднення аб перамір’і дазволіў Савецкай Расіі і краінам цэнтральнага блока прыступіць да мірных перагавораў, якія праходзілі на фоне складанай ўнутрыпалітычнай абстаноўкі ва ўсіх краінах: калі ў РСФСР у гэты час працягвалася барацьба вакол склікання ўстаноўчага сходу і напальваліся адносіны з украінскай Цэнтральнай радай, то ў Аўстра-Венгрыі і Асманскай імперыі абвастралася сітуацыя з харчовым забеспячэннем гарадоў (уключаючы Вену і Стамбул), а ў Германскай імперыі працягваўся канфлікт паміж ваеннымі і грамадзянскай адміністрацыяй. Акрамя таго, урады Германскай і Аўстра-Венгерскай імперый па-рознаму бачылі будучыню польскамоўных тэрыторый (гл. «Польскае пытанне»).

Падрыхтоўка

5 (18) снежня 1917 года ў Кройцнахе пад старшынствам кайзера Германскай імперыі Вільгельма II адбылася нарада, мэтай якой было выпрацаваць умовы міру, «якія павінны былі быць пастаўлены Расіі». На дадзенай нарадзе шмат у чым спраўдзіліся боязі міністра замежных спраў Аўстра-Венгрыі, графа Атакара Чэрніна, пра «бязмежныя амбіцыі» германскай Стаўкі галоўнага камандавання: раней Гофману было даручана настойваць на вывадзе салдат былой Расійскай імперыі з Лівоніі і Эстоніі — рэгіёнаў, яшчэ не занятых германскімі войскамі. Падобнае жаданне вайскоўцаў было шмат у чым злучана з лабіяваннем інтарэсаў шматлікіх нямецкамоўных прыбалтыйскіх дваран, чые зямельныя ўладанні і саслоўныя прывілеі знаходзіліся пад непасрэднай пагрозай як з-за рэвалюцыйных падзей у Расіі, гэтак і ў сувязі з узростам «нацыянальных рухаў» у рэгіёне. У час самай нарады статс-сакратар установы замежных спраў Рыхард Кюльман, які лічыў немагчымай поўную вайсковую перамогу імперыі на ўсіх франтах, і канцлер Георг Гертлінг раілі імператару не шырыць сферы ўплыву на ўсю Прыбалтыку, матывуючы гэта пагрозай для доўгатэрміновых адносін з Расіяй; генерал Паўль Гіндэнбург пярэчыў, падкрасляючы «вайсковую патрэбу» і каштоўнасць дадзенага рэгіёна для «бяспекі Германіі». У выніку «яго вялікасць вырашыў прапанаваць Расіі ачысціць гэтыя вобласці, але не настойваць на гэтай вымозе, каб падаць эстонцам і латышам выкарыстаць свае правы самавызначэння нацый».

Рыхтаваліся да перамоў і бальшавікі: сярод салдатаў Германскай імперскай арміі актыўна вялася агітацыя і шырылася рэвалюцыйная літаратура (улучаючы адмысловае нямецкамоўнае перыядычнае выданне «Die Fackel»), а 6 снежня «Весткі ЦВК» апублікавалі як зварот Савецкага ўрада «Да працаўнікоў, прыгнечаным і знякроўленым народам Еўропы», у якім Саўнаркам заклікаў працоўных і салдатаў варожых краін узяць справу міру «у свае рукі», гэтак і перадавы артыкул за аўтарствам Троцкага, у якім наркам заклікаў працоўных і салдат усіх варожых краін да змагання «за неадкладнае спыненне вайны на ўсіх франтах»:

У перагаворах пра мір Савецкая ўлада ставіць сабе падвойнае заданне: першае, дамагчыся як мага найхутчэйшага спынення ганебнай і злачыннай бойні… другое, дапамагчы ўсімі даступнымі нам сродкамі працоўнаму класу ўсіх краін зрынуць панаванне капіталу і авалодаць дзяржаўнай уладай з мэтай дэмакратычнага свету і сацыялістычнай перабудовы Еўропы і ўсяго чалавецтва.

Першы этап: 22—28 снежня

Сустрэча Л. Б. Каменева на вакзале Брэст-Літоўска

Каменеў у Брэст-Літоўску (снежань 1917)

«Троцкі патрабуе ад саюзнікаў пазначыць мэты вайны» («The New York Times», 9 снежня 1917 года)

Германскія афіцэры сустракаюць савецкую дэлегацыю на чале з Л. Д. Троцкім у Брэст-Літоўску

Перагаворы аб міры былі адкрыты галоўнакамандуючым германскім Усходнім фронтам, прынцам Леапольдам Баварскім 9 (22) снежня. Дэлегацыі дзяржаў Чацвярны саюз узначальвалі: ад Германіі — статс-сакратар Кюльман; ад Аўстра-Венгрыі — граф Чэрнін; ад Балгарыі — міністр юстыцыі Хрыста Попаў; ад Асманскай імперыі — вялікі візір Талаат-бей. У савецкую дэлегацыю ўваходзілі Іофэ, Каменеў, Біцэнка, Міхаіл Пакроўскі, сакратар Карахан, кансультант Міхаіл Вельтман-Паўлавіч, Ваенныя кансультанты Альтфатэр, Самойла, Ліпскі і Цэпліт.

Зыходзячы з агульных прынцыпаў «Дэкрэта аб міры», савецкая дэлегацыя ўжо на першым пасяджэнні прапанавала прыняць за аснову перамоваў праграму з шасці асноўных і аднаго дадатковага пунктаў: (1) не дапускаюцца ніякія гвалтоўныя далучэнні захопленых падчас вайны тэрыторый; войскі, якія акупуюць гэтыя тэрыторыі, выводзяцца ў самы кароткі тэрмін; (2) аднаўляецца поўная палітычная самастойнасць народаў, якія былі гэтай самастойнасці пазбаўленыя ў ходзе вайны; (3) нацыянальным групам, якія не мелі палітычнай самастойнасці да вайны, гарантуецца магчымасць свабодна вырашыць пытанне аб прыналежнасці да якой-небудзь дзяржавы або аб сваёй дзяржаўнай самастойнасці шляхам вольнага рэферэндуму; (4) забяспечваецца культурна-нацыянальная і пры наяўнасці шэрагу адміністрацыйная аўтаномія нацыянальных меншасцяў; (5) адмова ад кантрыбуцыя; (6) рашэнне каланіяльных пытанняў праводзіцца на аснове тых жа прынцыпаў. Акрамя таго, Іофэ прапаноўваў не дапускаць ускосных абмежаванняў свабоды больш слабых нацый з боку нацый больш моцных.

Пасля трохдзённага вострага абмеркавання савецкіх прапаноў краінамі германскага блока, у рамках якога прадстаўнікам Германіі і Аўстра-Венгрыі ўдалося пераканаць дэлегатаў ад Асманскай імперыі і Балгарыі прыняць як адсутнасць дакладнага тэрміну вываду войскаў, так і адмова ад анексій, на другім пленарным пасяджэнні, якое адбылося ўвечары 12 (25) снежня, Кюльман зрабіў заяву аб тым, што Германская імперыя і яе саюзнікі ў цэлым (пры шэрагу заўваг) прымаюць гэты усеагульны мір і што яны «далучаюцца да гледжання расійскай дэлегацыі, якая асуджае працяг вайны дзеля чыста заваявальных мэтаў». Канстатаваўшы далучэнне германскага блока да савецкай Формулы міру «без анексій і кантрыбуцый», падобнай з выкладзенай у ліпеньскай мірнай рэзалюцыі Рэйхстага 1917 года, савецкая дэлегацыя прапанавала абвясціць дзесяцідзённы перапынак, падчас якога можна было б паспрабаваць прывесці краіны Антанты за стол перагавораў; падчас перапынку меркавалася працягнуць працу спецыяльных камісій, якія абмяркоўвалі асобныя дэталі будучага пагаднення.

Даведаўшыся аб прыняцці дыпламатамі канцэпцыі безаннексійнага міру, у перамовы ўмяшалася OHL: Людэндорф «з дыпламатычнасцю бальшавіка», тэлеграфаваў Кюльману сваю катэгарычную нязгоду з кірункам, які прыняла дыскусія; Кюльман быў вымушаны тлумачыць генералу сутнасць «блефа» — ён лічыў неверагодным, што Антанта далучыцца да сепаратных перагавораў, каб на іх сапраўды было магчыма абмяркоўваць усеагульны мір. І ўсё ж, па просьбе генерала, Іофэ было нефармальна паведамлена, што тры тэрыторыі былой Расійскай імперыі — Польшча, Літва і Курляндыя — не падпадаюць пад вызначэнне анексіі, паколькі ўжо абвясцілі аб сваёй незалежнасці. «Ашаломлены» Іофэ ў адказ прыгразіў перапыніць перагаворы, што ў сваю чаргу выклікала канфлікт паміж Чэрніным і Гофманам: аўстрыйскі дыпламат пагражаў заключыць сепаратны мір з РСФСР, калі германская стаўка не адмовіцца ад сваіх анексійных патрабаванняў, бо ў Аўстрыі з-за праблем з харчаваннем насоўваўся голад. Акрамя генералаў, з дзеяннямі Чэрніна быў нязгодны і прэм’ер-міністр Каралеўства Венгрыя Шандар Векерле, які лічыў, што прыняцце прынцыпу самавызначэння Нацый можа разбурыць венгерскае дамінаванне ў шматмоўным Каралеўстве.

14 (27) снежня, на другім пасяджэнні палітычнай камісіі, адрозненне ў разуменні бакамі «анексіі» стала публічным: савецкая дэлегацыя зрабіла прапанову, згодна з якой адначасова выводзіліся войскі з рэгіёнаў Аўстра-Венгрыі, Асманскай імперыі і Персіі, з аднаго боку, і з Польшчы, Літвы, Курляндыі «і іншых абласцей Расіі», з другога. Германская і Аўстра‑венгерская дэлегацыі зрабілі контрпрапанаванне — савецкай дзяржаве было прапанавана «прыняць да ведама заявы, у якіх выказана воля народаў, якія насяляюць Польшчу, Літву, Курляндыю і часткі Эстляндыі і Ліфляндыі, аб іх імкненні да поўнай дзяржаўнай самастойнасці і да выдзялення з Расійскай Федэрацыі». Акрамя таго, Кюльман спытаў, ці не пагодзіцца савецкі ўрад вывесці свае войскі з усёй Ліфляндыі і Эстляндыі, каб даць мясцоваму насельніцтву магчымасць злучыцца са сваімі" супляменнікамі", якія жывуць у абласцях, занятых германскай арміяй (гл. Ober Ost); таксама савецкай дэлегацыі было паведамлена, што ўкраінская Цэнтральная рада накіроўвае ў Брэст-Літоўск сваю ўласную дэлегацыю, паколькі не гатовая прызнаць ніякай мірны дагавор, у працы над якім яе дэлегацыя не прымала б удзелу.

15 (28) снежня савецкая дэлегацыя, прыняўшы ў выніку ўдзел у трох пленарных пасяджэннях і трох пасяджэннях палітычнай камісіі, выехала ў Петраград:

…галоўнае значэнне дасягнутага намі поспеху палягае ў тым, што ўпершыню ў гісторыі імперыялістычны ўрад... змушана было прыняць дэкларацыю пралетарскага ўрада… А. Іофэ

Ужо падчас паўзы ў працы канферэнцыі, 17 (30) снежня, быў апублікаваны зварот НКЗС да народаў і ўрадаў саюзных краін, падпісаны Троцкім: у ім наркам выклаў прычыну перапынку ў перагаворах, а таксама ахарактарызаваў прадстаўленыя праграмы дэлегацый, падкрэсліўшы што «ўрады саюзных народаў да гэтага часу не далучыліся да мірных перагавораў па прычынах, ад дакладнай фармулёўкі якіх яны ўпарта ўхіляліся.». Нягледзячы на адсутнасць афіцыйных адказаў ад дзяржаў Антанты, міністр замежных спраў Францыі заняў «бескампрамісную» пазіцыю — звяртаючыся 31 снежня да Палаты дэпутатаў, ён паведаміў: «Расія можа шукаць ці не шукаць сепаратнага міру з нашымі ворагамі. У любым выпадку вайна для нас працягваецца». Гэта азначала, што перагаворы надалей маглі ісці толькі аб сепаратным міры на Усходнім фронце.

Трэба прызнаць, што праграма міру нашай рэвалюцыі засвоена да канца пакуль толькі меншасцю свядомага пралетарыяту Захаду. «Праўда», 3 студзеня 1918

18 (31) снежня на пасяджэнні Саўнаркама абмяркоўваліся як стан арміі, так і становішча ў Брэст-Літоўску: атрымаўшы з фронту звесткі аб немагчымасці новай «рэвалюцыйнай» вайны, савецкі ўрад прыняў рашэнне, наколькі гэта магчыма, зацягваць перагаворы — «працягваць мірныя перагаворы і процідзейнічаць іх фарсіраванню немцамі». Рэзалюцыя, якая складалася з разліку на хуткую сусветную рэвалюцыю, таксама прадугледжвала арганізацыю новай арміі і «абарону ад прарыву [немцаў] да Петраграда»" Акрамя таго, Ленін прапанаваў самому Троцкаму выехаць у Брэст-Літоўск і асабіста ўзначаліць савецкую дэлегацыю — пазней наркам называў свой удзел у брэсцкіх перагаворах «візітамі ў камеру катаванняў».

…сама па сабе перспектыва перамоў з баронам Кюльманам і генералам Гофманам была мала прывабная, але „каб зацягваць перагаворы, патрэбен зацягвальнік“, як выказаўся Ленін. Л. Троцкі, «Аб Леніне»

Другі этап: 9 студзеня — 10 лютага

Другі склад дэлегацыі

Чэрвеньскае наступленне: Атака 47-га Сібірскага стралковага палка ў раёне вышыні Дзіке-Ланы (1 ліпеня 1917 года)

На другім этапе перагавораў у савецкую дэлегацыю, якую ўзначальвае Троцкім, уваходзілі Іофэ, Каменеў, Пакроўскі, Біцэнка, Уладзімір Карэлін, сакратар Карахан; кансультантамі былі Карл Радэк, Станіслаў Бабінскі, Вінцас Міцкевіч-Капсукас, Ваан Тэр’ян (Тэрыян), Альтфатэр, Самойла і Ліпскі; у дэлегацыю ўкраінскага УЦВК уваходзілі Яфім Мядзведзеў і Васіль Шахрай. У дэлегацыю ўкраінскай Рады ўвайшлі статс-сакратар Усевалад Галубовіч, Мікалай (Мікола) Лявіцкі, Мікалай (Мікола) Любінскі, Міхаіл Полазаў і Аляксандр Сеўрук; кансультантамі былі ротмістр Юрый Гасенка (фон Гасенка) і прафесар Сяргей Астапенка.

Дэлегацыя Германіі была прадстаўлена Кюльманам, дырэктарам прававога дэпартамента Крыге, пасланнік Розенбергам, таемным легацыйным дарадцам Штокгамерам, легацыйным дарадцам Балігандам, легацыйным сакратаром Гешам, генералам Гофманам, капітанам 1-га рангу в.горнам і маёрам Брынкманам. У склад аўстра-венгерскай дэлегацыі ўваходзілі Чэрнін, дырэктар дэпартамента доктар Грац, пасланнік барон Мітаг, пасланнік Візнер, легацыйны саветнік барон Андрыян, легацыйны саветнік граф Каларэда, легацыйны сакратар граф Чакі, фельдмаршал-лейтэнант фон Чычэрыч, обер-лейтэнант Пакорны, маёр Глайзэ.

Дэлегацыя Балгарыі складалася з міністра Попава, пасланца Косава, пасланца Стаянавіча, палкоўніка Ганчава, легацыйных сакратароў Анастасава і Кермекчыева, капітана 1-га рангу Нодзева, капітана Маркава. У Асманскую дэлегацыю ўваходзілі Талаат-паша, міністр замежных спраў Ахмед Несімі-бей, пасол Ібрагім хакі-паша, генерал ад кавалерыі Ахмед Ізет-паша, капітан Хусэн Рауф-бей, сакратар пасольства Вехбі-бей, маёр Садык-бей, капітан 2-га рангу Камал-бей.

Са зменай кіраўніка [савецкай] дэлегацыі рэзка змяніліся і адносіны з немцамі. Мы сталі сустракацца з імі толькі на супольных пасяджэннях, бо перасталі хадзіць у афіцэрскі сход… А. Самойла

Ход перагавораў

Дэлегаты Цэнтральных дзяржаў у Брэст-Літоўску. Злева направа: германскі генерал Макс Гофман, аўстра-венгерскі міністр замежных спраў, граф Атакар Чэрнін, прадстаўнік Асманскай імперыі Мехмед Талаат-паша і прадстаўнік германскага МЗС Рыхард фон Кюльман

Яшчэ 20 снежня 1917 (2 студзеня 1918) года савецкі ўрад накіраваў тэлеграмы старшыням дэлегацый краін Чацвярнога саюза з прапановай перанесці мірныя перагаворы ў нейтральны Стакгольм; прапанова была адхілена канцлерам Германіі. Адкрываючы канферэнцыю 27 снежня (9 студзеня), Кюльман заявіў, што, паколькі на працягу перапынку ў мірных перамовах ні ад адной з асноўных удзельніц вайны не паступіла заявы аб далучэнні да іх, то дэлегацыі краін Чацвярного саюза адмаўляюцца ад свайго раней выяўленага намеру далучыцца да савецкай формулы міру «без анексій і кантрыбуцый», а самі далейшыя перагаворы варта разглядаць як сепаратныя. Кюльман і Чэрнін таксама выказаліся супраць перанясення перамоваў у Стакгольм, але выказалі гатоўнасць «падпісаць мірны дагавор у нейтральным горадзе, які належыць яшчэ вызначыць».

На наступнае пасяджэнне, якое адбылося на наступны дзень, была запрошаная і дэлегацыя УЦР: яе старшыня Галубовіч абвясціў дэкларацыю Рады аб тым, што ўлада Саўнаркама не распаўсюджваецца на Украіну і што Рада мае намер самастойна весці мірныя перамовы. Кюльман звярнуўся да Троцкага з пытаннем, ці варта лічыць дэлегацыю Рады часткай рускай дэлегацыі ці ж яна прадстаўляе самастойную дзяржаву. Троцкі адказаў, што прызнае незалежнасць «украінскай дэлегацыі», удакладніўшы, што сама Украіна «знаходзіцца цяпер менавіта ў працэсе свайго самавызначэння» (у літаратуры часам сустракаецца памылковае сцвярджэнне, што Троцкі пагадзіўся разглядаць незалежную саму дэлегацыю Цэнтральнай рады). Кюльман жа адказаў, што заяву савецкай дэлегацыі па пытанні аб удзеле ў перамовах прадстаўнікоў Украіны неабходна вывучыць.

Брытанская эскадра на рэйдзе Мурманска (1918)

Далейшыя перамовы часцяком разглядаліся як сучаснікамі, так і гісторыкамі ў якасці «слоўнага паядынку» паміж Троцкім і Кюльманам, у які часам з пратэстамі ўмешваўся генерал Гофман: поле іх абмеркавання распасціралася ад Кітай да Перу; яны закраналі такія тэмы, як ступень залежнасці нізама з індыйскага Хайдарабада ад Брытаніі і дзейнасць Вярхоўнага суда ЗША. Пры гэтым OHL выказвала крайнюю незадаволенасць зацягваннем перагавораў, баючыся вычарпання рэсурсаў для працягу вайны (гл. «бруквенная зіма», «эрзац») і раскладання арміі; урад Аўстра-Венгрыі знаходзіўся ў яшчэ больш складаным становішчы (гл. Студзеньскі страйк у Аўстра-Венгрыі).

Паколькі ў сярэдзіне студзеня 1918 года ва Усходне-Цэнтральнай Еўропе грымнулі маштабныя страйкі і пачаліся хваляванні, здавалася, што бальшавіцкі падыход да мірнай канферэнцыі можа прынесці свае плады.

Будынак у Брэст-Літоўску, у якім вяліся перагаворы

5 (18) студзеня 1918 года на пасяджэнні палітычнай камісіі генерал Гофман прад’явіў канкрэтныя ўмовы Цэнтральных дзяржаў — яны ўяўлялі сабой карту былой Расійскай імперыі, на якой пад ваенным кантролем Германіі і Аўстра-Венгрыі заставаліся Польшча, Літва, частка Беларусі і Украіны, Эстоніі і Латвіі, Маанзундскія астравы і Рыжскі заліў. Троцкі запытаў перапынак «для азнаямлення рускай дэлегацыі з гэтай ярка пазначанай на карце лініяй». Увечары таго ж дня савецкая дэлегацыя папрасіла аб новым дзесяцідзённым перапынку ў працы канферэнцыі для азнаямлення ўрада ў Петраградзе з германа-аўстрыйскімі патрабаваннямі: Троцкі адбыў у сталіцу, а наступнае пасяджэнне было прызначана на 16 (29) студзеня.

Перапынак. Пачатак унутрыпартыйнай барацьбы

Навіны аб прыпыненні перагавораў у Брэст-Літоўску прывялі як да масавых забастовак у Аўстра-Венгерскай прамысловасці і галодных бунтаў у гарадах імперыі, так і да спантанага з’яўлення рабочых саветаў па расійскай мадэлі. Дэлегаты саветаў выступалі за адпраўку сваіх прадстаўнікоў на перагаворы з Троцкім

Рознасць пазіцый у адносінах да перагавораў у Брэст-Літоўску намецілася ўнутры РСДРП (б) яшчэ да таго, як Цэнтральныя дзяржавы прадставілі свае тэрытарыяльныя патрабаванні: так, 28 снежня 1917 года адбыўся пленарны сход Маскоўскага абласнога бюро, у Цэнтральны Камітэт якога ўваходзіў Мікалай Бухарын і якое ў той перыяд кіравала партыйнымі арганізацыямі Маскоўскай, Варонежскай, Кастрамской, Калужскай, Уладзімірскай, Ніжагародскай, Цвярской, Тульскай, Разанскай, Тамбоўскай, Арлоўскай, Смаленскай і Яраслаўскай губерняў. На пасяджэнні была прынятая рэзалюцыя, якая паказвала, што «мір жа сацыялістычнай Расіі з імперыялістычнай Германіяй можа быць толькі мірам рабаўніцкім і гвалтоўным», і патрабавала ад СНК як «спынення мірных перагавораў з імперыялістычнай Германіяй», так і пачатку «бязлітаснай вайны з буржуазіяй усяго свету». Рэзалюцыя была апублікаваная толькі 12 (25) студзеня 1918 года, калі ў партыі ўжо відавочна сфармаваліся групы, якія прытрымліваліся розных меркаванняў аб падпісанні міру.

8 (21) студзеня Ленін, выступаючы на нарадзе членаў ЦК з партыйнымі работнікамі, прывёў разгорнутае абгрунтаванне неабходнасці неадкладнага падпісання міру, абвясціўшы свае «Тэзісы па пытанні аб неадкладным заключэнні сепаратнага і анексіянісцкага міру» (былі апублікаваныя 24 лютага). За ленінскія тэзісы прагаласавала толькі 15 удзельнікаў нарады; 32 чалавекі падтрымалі пазіцыю «левых камуністаў», якія прапаноўвалі абвясціць «рэвалюцыйную вайну» міжнароднаму імперыялізму і заяўлялі пра гатоўнасць «ісці на магчымасць страты савецкай улады» ў імя «інтарэсаў міжнароднай рэвалюцыі»; 16 удзельнікаў нарады пагадзіліся з прамежкавай пазіцыяй Троцкага «ні міру, ні вайны», якая прадугледжвала спыненне вайны і дэмабілізацыю арміі без фармальнага падпісання мірнага дагавору.

Для рэвалюцыйнай вайны патрэбна армія, а ў нас арміі няма… Без сумневу, мір, які мы змушаны заключыць цяпер, — мір пахабны, але калі пачнецца вайна, то наш урад будзе змецены і мір будзе заключаны іншым урадам. У. Ленін

Даследчыкі вылучалі розныя здагадкі аб прычынах, якія заахвоцілі Леніна настойваць на заключэнні міру: Ірына Міхуціна лічыла, што Ленін толькі хаваўся за «рэвалюцыйнай рыторыкай», пачаўшы пасля прыходу да ўлады думаць як дзяржаўны дзеяч; Юрый Фельштынскі лічыў, што Леніным рухала жаданне застацца ў ролі кіраўніка рэвалюцыйнага руху, якую ён, хутчэй за ўсё, страціў бы, пачні Пралетарская рэвалюцыя у індустрыяльна развітай Германіі; Барыслаў Чарнёў бачыў у пазіцыі кіраўніка Саўнаркама аснову для будучай канцэпцыі «сацыялізму ў асобна ўзятай краіне», адзначаючы пры гэтым, што Ленін працягваў спадзявацца на сусветную рэвалюцыю ў перспектыве месяцаў, а не дзесяцігоддзяў. Троцкі ж, які меў у Брэст-Літоўску поўны доступ да нямецкамоўнай прэсе, абгрунтоўваў сваю пазіцыю масавымі беспарадкамі ў Аўстра-Венгрыі і Германіі, якія ён меркаваў пралогам грамадзянскай вайны, якая выключала магчымасць наступлення войскаў Цэнтральных дзяржаў на Савецкую Расію нават пры адсутнасці фармальнага мірнага дагавора, непадпісанне якога таксама дазволіла б адмаўляць чуткі аб бальшавікам як агентах Германіі. У сваю чаргу Бухарын і «левыя камуністы», спасылаючыся на досвед Французскай рэвалюцыі, узброеныя сілы якой здолелі атрымаць перамогу над значна праўзыходнымі іх па колькасці войскамі кааліцыі кансерватыўных дзяржаў, лічылі, што бальшавікі здолеюць натхніць расійскіх рабочых і сялян на паход супраць Цэнтральных дзяржаў, здольны дапамагчы рэвалюцыі ў Еўропе.

Сакратар савецкай дэлегацыі Л. М. Карахан ля тэлеграфнага апарата ў Брэст-Літоўску

Ключавым стала пасяджэнне ЦК РСДРП (б) 11 (24) студзеня, на якім прадстаўнікі розных поглядаў ўступілі ў вострую палеміку. У выніку пры галасаванні па пытанні «ці збіраемся мы заклікаць да рэвалюцыйнай вайны?» двое выказаліся «за», адзінаццаць — «супраць», адзін устрымаўся). Калі па прапанове Леніна на галасаванне быў пастаўлены тэзіс аб тым «што „мы ўсяляк зацягваем падпісанне міру“, яго падтрымалі 12 чалавек (супраць быў толькі Рыгор Зіноўеў). У заключэнне Троцкі прапанаваў прагаласаваць за формулу „мы вайну спыняем, міру не заключаем, войскі дэмабілізуем“» якая набрала большасць у 9 галасоў (уключаючы Троцкага, Урыцкага, Ломава, Бухарына і Калантай) пры 7 меркаваннях «супраць» (Ленін, Сталін, Свярдлоў, Сяргееў, Муранаў і іншыя). Сакрэтнае рашэнне ЦК з’яўлялася абавязваючым партыйным дакументам. Праз два дні, на сумеснай нарадзе кіраўніцтва партый бальшавікоў і левых эсэраў, формула «вайны не весці, міру не падпісваць» атрымала адабрэнне пераважнай большасці прысутных. 14 (27) студзеня трэці Усерасійскі з’езд саветаў ухваліў напісаную Троцкім рэзалюцыю аб знешняй палітыцы, складзеную ў «расплывістых» выразах. Яна надзяляла дэлегацыю шырокімі паўнамоцтвамі ў прыняцці канчатковага рашэння аб падпісанні міру: «абвяшчаючы зноў перад тварам усяго свету імкненне рускага народа да неадкладнага спынення вайны, Усерасійскі З’езд даручае сваёй дэлегацыі адстойваць прынцыпы міру на асновах праграмы рускай рэвалюцыі».

Выхад з цяжкага становішча дала нам сярэдняя кропка — пазіцыя Троцкага. І. Сталін (1918)

Працяг перагавораў

Падпісанне мірнага дагавора з Украінай

«Рускі мір» (1918)

21 студзеня (3 лютага) Кюльман і Чэрнін выехалі ў Берлін на нараду з Людэндорфам, на якой абмяркоўвалася пытанне аб магчымасці падпісання міру з Цэнтральнай радай, якая не кантралявала сітуацыю на Украіне{Шаблон:=ref+: вырашальную ролю ў станоўчым рашэнні адыграла цяжкае становішча з харчаваннем у Аўстра-Венгрыі, якое пагражала голадам. Вярнуўшыся ў Брэст-Літоўск, германская і аўстра-венгерская дэлегацыі 27 студзеня (9 лютага) падпісалі мірны дагавор з дэлегацыяй Рады, згодна з якім-у абмен на ваенную дапамогу супраць савецкіх войскаў — УНР абавязалася ў тэрмін да 31 ліпеня паставіць Германіі і Аўстра-Венгрыі 1 мільён тон збожжа, 400 мільёнаў яек, да 50 тысяч тон мяса рагатай жывёлы, а таксама — сала, цукар, пяньку, марганцавую руду і іншую сыравіны. Акрамя таго, дэлегацыі УНР атрымалася дамагчыся сакрэтнага абяцання аб стварэнні аўтаномнага аўстра-венгерскага рэгіёну, у які б уваходзілі ўсе ўкраінамоўныя тэрыторыі Аўстрыі (але не Венгрыі); за Украінай таксама прызнаваўся спрэчны рэгіён Холм.

Другі склад савецкай дэлегацыі ў Брэст-Літоўску. Сядзяць, злева направа: Каменеў, Іофэ, Біцэнка. Стаяць, злева направа: Ліпскі, Стучка, Троцкі, Карахан

Падпісанне Брэсцкага міру паміж Украінай і цэнтральнымі дзяржавамі стала сур’ёзным ударам па пазіцыях Савецкай Расіі, паколькі ўжо 31 студзеня (13 лютага) дэлегацыя УНР звярнулася да Германіі і Аўстра-Венгрыі з просьбай аб дапамозе супраць савецкіх войскаў. Нягледзячы на тое, што ваенная канвенцыя паміж УНР, Германіяй і Аўстра-Венгрыяй, якая стала прававой асновай для ўступлення Аўстра-германскіх войскаў на тэрыторыю Украіны, была афіцыйна аформлена пазней, германскае камандаванне ў той жа дзень дало сваю папярэднюю згоду на ўступленне ў вайну супраць бальшавікоў і пачало актыўна рыхтавацца да паходу на Украіну.

Я дамогся таго, што статс-сакратар фон Кюльман даў абяцанне цягам 24-х гадзін пасля падпісання мірнага дагавора з Украінай перапыніць перагаворы з Троцкім. Э. Людэндорф

Германскі ультыматум і разрыў перагавораў

Як толькі аб падпісанні мірнага пагаднення з Цэнтральнай радай даведаліся ў Берліне, Вільгельм II, які атрымаў таксама звесткі аб радыёзвароце з бальшавіцкім заклікам да германскіх салдат" у якім утрымліваўся заклік «забіць імператара і генералаў і пабратацца з савецкімі войскамі», катэгарычна запатрабаваў адразу ж прад’явіць савецкай дэлегацыі ультыматум аб прыняцці германскіх умоў міру з адмовай ад прыбалтыйскіх абласцей да лініі Нарва — Пскоў — Дзвінск.

Сёння бальшавіцкі ўрад наўпрост звярнуўся да маіх войскаў з адкрытым радыёзваротам, што заклікае да паўстання і непадпарадкавання сваім найвышэйшым камандзірам. Ні я, ні фельдмаршал фон Гіндэнбург больш не можам цярпець такі стан рэчаў. кайзер Вільгельм II

Увечары таго ж дня Кюльман прад’явіў савецкай дэлегацыі катэгарычнае патрабаванне неадкладна падпісаць мір на германскіх умовах, сфармуляваных наступным чынам: «Расія прымае да ведама наступныя тэрытарыяльныя змены, якія ўступаюць у сілу разам з ратыфікацыяй гэтага мірнага дагавора: вобласці паміж межамі Германіі і Аўстра-Венгрыі і лініяй, якая праходзіць… надалей не будуць падлягаць тэрытарыяльнаму вяршэнству Расіі. З факту іх прыналежнасці да былой Расійскай імперыі для іх не будуць выцякаць ніякія абавязацельствы ў адносінах да Расіі. Будучы лёс гэтых абласцей будзе вырашацца ў згодзе з дадзенымі народамі, а менавіта на падставе тых пагадненняў, якія заключаць з імі Германія і Аўстра-Венгрыя.». Пры гэтым яшчэ ў канцы студзеня ўрады цэнтральных дзяржаў валодалі «дзіўна» дэталёвай інфармацыяй аб ходзе (сакрэтнай) ўнутрыпартыйнай дыскусіі ў Петраградзе і ведалі аб планах бальшавікоў максімальна зацягваць падпісанне міру — дадзеная інфармацыя «прасачылася» таксама і ў нямецкую прэсу.

Германская карыкатура «Троцкі вучыцца пісаць» (25 лютага 1918)

28 студзеня (10 лютага) Троцкі перадаў дэлегатам Цэнтральных дзяржаў пісьмовую заяву, падпісаную ўсімі членамі савецкай дэлегацыі; ён таксама вусна адхіліў германскія ўмовы міру і зрабіў заяву аб тым, што:

Мы выходзім з вайны. Мы паведамляем пра гэта ўсе народы і іх урады. Мы аддаём загад пра поўную дэмабілізацыю нашых армій… У той жа час мы заяўляем, што ўмовы, прапанаваныя нам урадамі Германіі і Аўстра-Венгрыі, у корані супярэчаць інтарэсам усіх народаў.

Нямецкі бок заявіў у адказ, што непадпісанне Расіяй мірнага дагавора аўтаматычна цягне за сабой спыненне перамір’я. Пасля гэтага савецкая дэлегацыя дэманстратыўна пакінула пасяджэнне, матываваўшы гэта неабходнасцю вярнуцца ў Петраград для атрымання дадатковых інструкцый. У той жа дзень Троцкі паслаў тэлеграму галоўкаверху Крыленку, у якой запатрабаваў неадкладна выдаць загад па дзеючай арміі аб спыненні стану вайны з дзяржавамі германскага блока і аб дэмабілізацыі арміі; Крыленка раніцай наступнага дня выдаў дадзены загад. Даведаўшыся аб гэтым распараджэнні, Ленін паспрабаваў неадкладна адмяніць яго, але яго паведамленне не пайшло далей стаўкі Крыленкі.

Паштоўка «Што мы ямо сёння? Рускую мядзведжую вяндліну»

29 студзеня (11 лютага) на пасяджэнні Петрасавета большасцю ўдзельнікаў (пры адным голасе «супраць» і 23 тых, хто ўстрымаўся) была прынятая падрыхтаваная Зіноўевым рэзалюцыя, якая ўхваляла дзеянні савецкай дэлегацыі ў Брэст-Літоўску. На наступны дзень у «Вестках ЦВК» і «Праўдзе» таксама выйшлі артыкулы, якія падтрымлівалі гэтае рашэнне; увечары 1 (14) лютага на пасяджэнні УЦВК была прынятая рэзалюцыя, якая ўхваляла «вобраз дзеянняў сваіх прадстаўнікоў у Брэсце».

Аднаўленне ваенных дзеянняў

31 студзеня (13 лютага) на нарадзе ў Бад-Хомбургу (часам, памылкова, у Гамбургу) з удзелам Вільгельма II, канцлера Гертлінга, Кюльмана, Гіндэнбурга, Людэндорфа, начальніка марскога штаба і віцэ-канцлера было прынята рашэнне перапыніць перамір’е і пачаць наступленне на Усходнім фронце — «нанесці кароткі, але моцны ўдар размешчаным супраць нас рускім войскам, які дазволіў бы нам пры гэтым захапіць вялікую колькасць ваеннага рыштунку». Згодна з распрацаваным планам, меркавалася заняць усю Прыбалтыку аж да Нарвы і аказаць ўзброеную падтрымку Фінляндыі. Вырашана было таксама заняць Украіну, ліквідаваць на занятых тэрыторыях савецкую ўладу і прыступіць да вывазу збожжа і сыравіны. У якасці фармальнага матыву спынення з 17 (або 18) лютага перамір’я было вырашана выкарыстоўваць «непадпісанне Троцкім мірнага дагавора». 16 лютага германскае камандаванне афіцыйна заявіла савецкаму прадстаўніку, які застаўся ў Брэст-Літоўску, аб тым, што паміж Расіяй і Германіяй аднаўляецца стан вайны. Савецкі ўрад заявіў пратэст з нагоды парушэння ўмоў перамір’я, але неадкладнага адказу не было.

Гістарычным заданнем Германіі здаўна было: усталяваць плаціну супраць сіл, што пагражалі з Усходу… Зараз з Усходу пагражае новая небяспека: маральная інфекцыя. Цяперашняя хворая Расія імкнецца заразіць сваёй хваробай усе краіны свету. Супраць гэтага мы павінны змагацца. Леапольд Баварскі, з радыёзвароту да салдат

4(17) лютаіга адбылося пасяджэнне ЦК РСДРП (б), на якім прысутнічалі 11 чалавек: Бухарын, Ломаў, Троцкі, Урыцкі, Іофэ, Красцінскі, Ленін, Сталін, Свярдлоў, Сакольнікаў і Смілга. Ленін прапанаваў выказацца «за неадкладную прапанову Германіі ўступіць у новыя перагаворы для падпісання міру», супраць чаго выступілі 6 чалавек (Бухарын, Ломаў, Троцкі, Урыцкі, Іофе, Красцінскі) пры пяці галасах «за». Затым, магчыма Троцкім, была ўнесена прапанова «вычакаць з аднаўленнем перагавораў аб міры да таго часу, пакуль у дастатковай меры не выявіцца германскае наступленне і пакуль не выявіцца яго ўплыў на працоўны рух», за якое прагаласавалі 6 членаў ЦК (Бухарын, Ломаў, Троцкі, Урыцкі, Іофэ, Красцінскі), а ўсе астатнія былі супраць. На пытанне «калі мы будзем мець як факт нямецкае наступленне, а рэвалюцыйнага ўздыму ў Германіі і Аўстрыі не наступіць, мы заключаем мір?» станоўча выказаліся шасцёра (Троцкі, Ленін, Сталін ,Свярдлоў, Сакольнікаў і Смілга), і толькі Іофэ прагаласаваў супраць.

Аўстра-венгерскія войскі ўваходзяць у Камянец-Падольскі (люты 1918)

Раніцай 18 лютага савецкі ўрад ужо меў звесткі аб актывізацыі нямецкіх войскаў. Днём, пачаўшы наступ па ўсім фронце ад Балтыйскага мора да Карпат сіламі 47 пяхотных і 5 кавалерыйскіх дывізій, германскія войскі хутка прасоўваліся наперад і ўжо да вечара атрадам менш чым у 100 штыкоў быў узяты Дзвінск, дзе ў той момант знаходзіўся штаб 5-й арміі Паўночнага фронту (гл. Аперацыя «Фаўстшлаг»). Часткі старой арміі сыходзілі ў тыл, кідаючы або выносячы з сабой ваенную маёмасць, а сфармаваныя бальшавікамі атрады Чырвонай гвардыі сур’ёзнага супраціву не аказвалі.

Савецкі ўрад у ноч з 18 на 19 лютага склаў і ўзгадніў радыёграму ўраду Германіі з выразам пратэсту з нагоды парушэння ўмоў перамір’я і са згодай падпісаць выпрацаваную раней у Брэсце мірны дагавор:

Увечары 19 лютага Ленін асабіста прыняў радыётэлеграму Гофмана, якая паведамляла, што савецкае радыёпаведамленне было перададзена ў Берлін, але што яно не магло быць разгледжана ў якасці афіцыйнага дакумента. У сувязі з гэтым генерал прапаноўваў савецкаму ўраду накіраваць у Дзвінск спецыяльнага кур’ера з пісьмовым дакументам. У выніку прайшло яшчэ пяць дзён, перш чым у Петраградзе быў атрыманы новы ультыматум германскага ўрада.

Будынак Смольнага інстытута ў лютым 1918 года

Тым часам наступленне германскіх і аўстра-венгерскіх войскаў разгортвалася па ўсім фронце; праціўнікі бальшавікоў здолелі прасунуцца на 200—300 кіламетраў: 19 лютага былі занятыя Луцк і Роўна, 21 лютага — Мінск і Наваград-Валынскі, 24 лютага — Жытомір. У сувязі з германскім надыходам, на пленарным пасяджэнні Петрасавета ад 21 лютага быў утвораны Камітэт рэвалюцыйнай абароны Петраграда у складзе 15 чалавек, сталіца РСФСР была абвешчаная на аблогавым становішчы.

Мне яшчэ не даводзілася бачыць такой недарэчнай вайны. Мы вялі яе практычна на цягніках і аўтамабілях. Садзіш на цягнік жменьку пяхоты з кулямётамі і адной гарматай і едзеш да наступнай станцыі. Бярэш вакзал, арыштоўваеш бальшавікоў, садзіш на цягнік яшчэ салдатаў і едзеш далей. генерал М. Гофман

Унутрыпартыйная і публічная дыскусія пра мір

21 лютага Саўнаркам прыняў (і на наступны дзень апублікаваў) Ленінскі дэкрэт «Сацыялістычная Айчына ў небяспецы!», які абавязаў савецкія арганізацыі «абараняць кожную пазіцыю да апошняй кроплі крыві»". Адначасова Ленін — пад псеўданімам «Карпаў» — апублікаваў у «Праўдзе» артыкул «Пра рэвалюцыйную фразу», пашыраючы свае тэзісы аб міры і пачынаючы, такім чынам, адкрытую барацьбу ў друку за заключэнне міру: кіраўнік урада параўноўваў бягучую сітуацыю ў РСФСР з становішчам Расійскай імперыі перад заключэннем Тыльзіцкага міру. 22 лютага Троцкі падаў у адстаўку з пасады наркама па замежных справах, перадаўшы" з некаторым палёгкай «паўнамоцтвы Георгію Чычэрыну.

У той жа дзень на пасяджэнні ЦК, якое праходзіла без Леніна, Бухарын — у ходзе дыскусіі аб магчымасці набыцця зброі і харчавання ў дзяржаў Антанты — унёс прапанову: „…ні ў якія пагадненні адносна куплі зброі, выкарыстання паслуг афіцэраў і інжынераў з французскай, англійскай і амерыканскай місіямі не ўваходзіць“. Альтэрнатыўны праект Троцкага — „мы праз дзяржаўныя ўстановы прымаем усе сродкі да таго, каб найлепшым чынам узброіць і падрыхтаваць нашу рэвалюцыйную армію“ — набраў большасць у 6 галасоў (супраць 5), пасля чаго Бухарын падаў заяву аб выхадзе з ЦК і сыходзе з пасады рэдактара „Праўды“. Ленін даслаў запіску з тэкстам „прашу далучыць мой голас за ўзяцце бульбы і зброі ў разбойнікаў англа-французскага імперыялізму“ і апублікаваў свой артыкул „Аб каросце“. Адначасова УНК паведаміла насельніцтву, што да гэтага часу яна „была велікадушная ў барацьбе з ворагамі народа“» але цяпер усё контррэвалюцыянеры, шпіёны, спекулянты, грамілы, хуліганы і сабатажнікі «будуць бязлітасна расстрэльвацца атрадамі камісіі на месцы злачынства».

Чарнавы накід савецкай дэкларацыі ад 10 лютага 1918 года

У адказ на рашэнні, прынятыя цэнтральным камітэтам партыі, Ломаў, Урыцкі, Бухарын, Бубнаў, Мечыслаў Бронскі, Варвара Якаўлева, Спундэ, Пакроўскі і Георгій Пятакоў напісалі заяву ў ЦК, у якім ацанілі прынятыя раней рашэнні як тыя, што ідуць «насуперак з інтарэсамі пралетарыяту і не адпавядаюць настрою партыі», а таксама паведамілі пра свой намер весці ўнутрыпартыйную агітацыю супраць заключэння міру; заява з’явілася ў друку 26 лютага. Іофэ, Красцінскі і Дзяржынскі таксама выступілі супраць палітыкі большасці членаў ЦК, але адмовіліся ад агітацыі з-за боязі расколу партыі.

Афіцыйны адказ германскага ўрада, які змяшчаў больш цяжкія для Савецкай Расіі ўмовы міру, быў атрыманы ў Петраградзе раніцай 23 лютага. У той жа дзень прайшло «гістарычнае» пасяджэнне ЦК РСДРП (б), на якім Ленін запатрабаваў заключэння міру на прад’яўленых умовах, прыстрашыўшы ў адваротным выпадку падаць у адстаўку з пасады кіраўніка Саўнаркама і выйсці з ЦК, што фактычна азначала раскол партыі. Троцкі, выказаўшы сваё адмоўнае стаўленне да дагавора і адмовіўшыся ўдзельнічаць у дыскусіі, пагадзіўся з Леніным:

Весці рэвалюцыйную вайну пры расколе ў партыі мы не можам… Пры ўмовах, якія стварыліся, наша партыя не маючы сілы кіраваць вайной… трэба была б максімальная згода; раз яе няма, я на сябе не вазьму адказнасці галасаваць за вайну. Л. Троцкі

Пасля дэбатаў Ленін вынес на галасаванне тры пытанні: (i) ці прыняць неадкладна германскія прапановы? (ii) ці рыхтаваць неадкладна рэвалюцыйную вайну? (iii) ці неадкладна правесці апытанне сярод савецкіх выбаршчыкаў Петраграда і Масквы? Па першым пытанні «супраць» (4) прагаласавалі Бухарын, Урыцкі, Ломаў, Бубнаў; «за» (7) выступілі Ленін, Свярдлоў, Сталін, Зіноўеў, Сакольнікаў, Смілга і Стасава; устрымаліся (4) Троцкі, Дзяржынскі, Іофэ і Красцінскі. Па другім пытанні ўсе 15 чалавек выказаліся аднагалосна «так»; трэці пункт падтрымалі 11 чалавек. Паводле ацэнкі Рычарда Пайпса, забяспечаныя Троцкім чатыры галасы тых, хто ўстрымаўся «выратавалі Леніна ад зневажальнай паразы»; паводле ацэнкі Фельштынскага «недарэчна лічыць, што Троцкі кіраваўся джэнтльменскімі меркаваннямі… ён перш за ўсё клапаціўся пра самога сябе, разумеючы, што без Леніна не ўтрымаецца ва ўрадзе і будзе адціснуты канкурэнтамі».

VII З’езд. Стэнаграфічная справаздача (1923)

Ленін лічыць, што, падпісваючы мір, мы мацуем Савецкую ўладу, а мы лічым, што мы яе падрываем… [праз два тыдні] сённяшнае рашэнне можа быць анулявана і прызнана абмылай… Р. Ломаў

У 11 гадзін вечара пачалося супольнае паседжанне бальшавіцкай і леваэсэраўскай фракцый УЦВК; левыя эсэры прынялі рашэнне галасаваць супраць міру. Пасля супольнага паседжання пачалося асобнае паседжанне бальшавіцкай фракцыі: пазіцыю Леніна падтрымалі 72 члены фракцыі (25 галасоў былі пададзены «супраць»). 24 лютага, за чатыры гадзіны да заканчэння тэрміну ўльтыматуму, УЦВК прыняў умовы міру: 112 — за, 84 — супраць, 24 — устрымаліся; пайменнае галасаванне дало ўдакладненыя дадзеныя: 116 — за, 85 — супраць, 26 — устрымаліся. Бальшавікі Бухарын і Разанаў, насуперак партыйнай дысцыпліне, засталіся ў зале паседжанняў і прагаласавалі супраць; фракцыя левых эсэраў абавязала сваіх чальцоў галасаваць супраць свету — аднак за мір усё адно прагаласавалі члены ЦК ПЛСР Спірыдонава, Малкін і шэраг іншых лідараў партыі. У 7:32 царскасельская радыёстанцыя перадала ў Берлін, Вену, Сафію і Стамбул паведамленне пра прыняцце савецкім урадам умоў міру і пра гатовасць выслаць новую дэлегацыю ў Брэст-Літоўск.

Троцкі меў рацыю, калі сказаў: мір можа быць тройчы няшчасным мірам, але не можа быць пахабным, ганебным, нячыстым мм свет, што сканчае гэту шматкроць пахабную вайну. У. Ленін

Прынятае рашэнне выклікала пратэсты: у прыватнасці, супраць міру выступіла Маскоўскае абласное бюро РСДРП(б), якое ў рэзалюцыі ад 24 лютага выказала недавер ЦК і запатрабавала яго перавыбрання, паведаміўшы, што «ў інтарэсах міжнароднай рэвалюцыі мы лічым мэтазгодным ісці на магчымасць страты савецкай улады, якая робіцца цяпер чыста фармальнай». Аналагічная рэзалюцыя, да якой далучылася і агульнагарадская Маскоўская партыйная канферэнцыя, была апублікаваная ў газеце «Сацыял-дэмакрат». Пры гэтым Петрасавет ухваліў рашэнне УЦВК. У перыяд з 28 лютага па 2 сакавіка УЦВК і СНК атрымалі ад мясцовых саветаў і шэрагу іншых арганізацый адказы на запыт адносна іх стаўлення да міру: з зводкі Леніна вынікала, што за мір было пададзена 250 галасоў, а за вайну — 224.

Падпісанне мірнага дагавора паміж УНР і цэнтральнымі дзяржавамі 27 студзеня (9 лютага) 1918

Трэці этап: 1—3 сакавіка

Савецкая дэлегацыя зноў прыбыла ў Брэст-Літоўск 1 сакавіка пры германа-аўстрыйскім наступленні; яе новы склад меў выгляд: старшыня Сакольнікаў, Рыгор Пятроўскі, Чачэрын, сакратар Карахан, палітычны кансультант Іофэ, ваенныя кансультанты, Ліпскі, Данілаў, Андогскі. Міністры замежных спраў адваротнага боку не сталі чакаць савецкіх прадстаўнікоў і з’ехалі ў Бухарэст — заключаць дагавор з Румыніяй; у выніку германская дэлегацыя была ў складзе: пасланнік Розенберг, генерал Гофман, сапраўдны стацкі саветнік фон Кернер, капітан 1-га рангу В. Горн і дырэктар прававога дэпартамента Крыге. У аўстра-венгерскую дэлегацыю ўваходзілі доктар Грац, пасол Мерэй і Чычэрыч. Тры чалавекі — пасланец Андрэй Тошаў, палкоўнік Ганчаў і легацыйны сакратар Анастасаў —з’яўляліся балгарскімі прадстаўнікамі; турэцкая дэлегацыя была прастаўлена Хаккы-пашам і Зэкі-пашам. Дэлегацыю Савецкай Украіны германскія вайскоўцы не прапусцілі далей Пскова.

Белы палац Брэст-Літоўскай крэпасці (1915)

Па прыбыцці кіраўнік савецкай дэлегацыі заявіў, што яго краіна дае сваю згоду на ўмовы, якія «са зброяй у руках прадыктаваныя Германіяй расійскаму ўраду», і адмовіўся ўступаць у якія-небудзь дыскусіі, каб не ствараць бачнасць перамоваў, — падобная пазіцыя выклікала пярэчанні Розенберга, які лічыў, што РСФСР можа як прыняць прапанаваны свет, так і «вырашыцца на працяг вайны». У выніку 3 сакавіка 1918 года, на 129-ы дзень існавання савецкай улады, у рамках пасяджэння ў Белым палацы Брэст-Літоўскай крэпасці мір быў афіцыйна падпісаны ўсімі дэлегацыямі: пасяджэнне было закрытае ў 17:52.

Выніковы Брэст-Літоўскі дагавор складаўся з 14 артыкулаў, уключаў у сябе пяць прыкладанняў (першым з якіх была карта новай граніцы РСФСР з абласцямі, акупаванымі Германскай імперыяй) і прыбыткі да другога і трэцяга прыкладанням; акрамя таго, савецкім бокам былі падпісаны два заключныя пратаколы і чатыры дадатковыя пагадненні з кожнай з цэнтральных дзяржаў.

Ратыфікацыя

4 і 5 сакавіка Троцкі сустракаўся з англійскім і французскім прадстаўнікамі Брусам Лакартам і Жакам Садулем, у якіх рэвалюцыянер спрабаваў высветліць, якая дапамога саюзнікаў можа быць аказана Савецкай Расіі для барацьбы з цэнтральнымі дзяржавамі ў выпадку, калі Брэст-Літоўскі мірны дагавор не будзе ратыфікаваны на маючым адбыцца з’ездзе саветаў. Адначасова ўраду ЗША была перададзена нота Саўнаркама за аўтарствам Леніна з аналагічнымі пытаннямі аб памеры і тэрмінах патэнцыяльнай дапамогі.

…мірная палітыка афіцыйнага ЦК сышла з рэйкі пралетарскай рэвалюцыі… Бухарын, Ломаў, Урыцкі, Бубнаў

7 сакавіка 1918 года на VII экстранным з’ездзе РСДРП (б), які адкрыўся днём раней, Ленін выступіў з палітычнай справаздачай аб дзейнасці ЦК, які «зліўся з дакладам пра вайну і мір», хоць дэлегаты з’езда не былі азнаёмленыя з тэкстам самога дагавора; садакладчыкам кіраўніка ўрада выступіў Бухарын, які выклаў пазіцыю «левых камуністаў». 8 сакавіка — пры пайменным галасаванні за рэзалюцыю, якая пачыналася словамі «З’езд прызнае неабходным зацвердзіць падпісаны савецкай уладай найцяжэйшы, зневажальны мірны дагавор з Германіяй», — галасы дэлегатаў размеркаваліся наступным чынам: 30 выступілі за ратыфікацыю, 12 — супраць, а 4 — устрымаліся. Пры гэтым «крытычныя» выказванні Леніна ў дачыненні да дзеянняў савецкай дэлегацыі 10 лютага выклікалі крытыку Красцінскага: у выніку пасля працяглай дыскусіі пытанне аб тым, як ацаніць лютаўскую заяву дэлегацыі, было пастаўлена на галасаванне, і большасцю ў 25 галасоў (супраць 12) была прынятая рэзалюцыя Зіноўева, якая дзякавала дэлегацыі «за яе велічэзную працу ў справе выкрыцця германскіх імперыялістаў, у справе ўключэння працоўных усіх краін у барацьбу супраць імперыялістычных урадаў».

[Троцкі] пачаў перагаворы ў Брэсце, выкарыстаўшы іх для агітацыі, мы ўсе былі згодны з тав. Троцкім. Ён цытаваў частку гутаркі са мной, але я дадам, што паміж намі было дамоўлена, што мы трымаемся да ўльтыматуму немцаў, пасля ўльтыматуму мы здаём… Тактыка Троцкага, паколькі яна ішла на зацягванне, была правільнай; няслушнай яна стала, калі быў абвешчаны стан вайны спыненым і мір не быў падпісаны. У. Ленін, 8 сакавіка 1918

12 сакавіка савецкія газеты паведамілі, што агульны разлад чыгуначнага транспарту не дазволіў многім дэлегатам прыбыць да адкрыцця з’езда саветаў: у выніку IV надзвычайны Усерасійскі з’езд саветаў адкрыўся 14 сакавіка — у гэты дзень «Весткі УЦВК» змясцілі на сваіх старонках тэкст дагавора. На наступны дзень, у знак пратэсту супраць падпісання мірнага дагавора, усе левыя эсэры, уключаючы Штэйнберга, Шрэйдэра, Карэліна, Калягаева і Праш’яна, выйшлі са складу Саўнаркама. 16 сакавіка савецкі бок канчаткова ратыфікаваў дагавор, які быў прыняты дэлегатамі з’езда пры пайменным галасаванні большасцю ў 704 галасы (супраць — 284, пры 115 тых, хто ўстрымаўся).. 18 сакавіка пачаўся разгляд дагавора ў рэйхстагу, якому пагадненне было прадстаўленае канцлерам і намеснікам міністра замежных спраў Бушам, якія падкрэслівалі, што тэкст не змяшчаў «ніякіх палажэнняў, якія б ушчамлялі гонар Расіі, не кажучы ўжо пра навязванне вайсковай кантрыбуцыі або гвалтоўнае адрыньванне расійскіх тэрыторый»; разгляд скончыўся праз чатыры дні, супраць прагаласавалі толькі незалежныя сацыял-дэмакраты. 26 сакавіка мір быў падпісаны Вільгельмам II.

Умовы дагавора

Германскія войскі пад камандаваннем генерала Г. Айхгарна занялі Кіеў (сакавік 1918)

• не прэтэндаваць на Прыбалтыку (гл. Балтыйскае герцагства і Каралеўства Літва) і частку сучаснай Беларусі;
• вывесці войскі з Фінляндыі і Украіны, прызнаць Украінскую Народную Рэспубліку незалежнай дзяржавай;
• вывесці войскі з тэрыторыі Асманскай імперыі, а таксама перадаць ёй акругі Ардаган, Батумі і Карс;
• прыняць рэжым гандлю з Германскай імперыяй ад 1904 года;
• дэмабілізаваць армію і раззброіць флот;
• спыніць рэвалюцыйную прапаганду ў цэнтральных дзяржавах і саюзных ім дзяржавах.

Тэрытарыяльныя страты

Прыблізная тэрыторыя, якая перайшла пад кантроль Германскай імперыі і Аўстра-Венгрыі

У гістарычнай літаратуры існавалі разыходжанні па дакладных страт тэрыторыі былой Расійскай імперыі ў выніку мірнага дагавора: так, Паўловіч пісаў, што саступалася 707 000 квадратных вёрст (або 4 % агульнай тэрыторыі) і 26 % насельніцтва; аднак у большасці выпадкаў гаварылася пра тое, якую частку еўрапейскай тэрыторыі губляла Расія (26 %). Пры гэтым у цэлым шэрагу нямецкіх работ, апублікаваных пасля 1955 года, паказвалася проста «26 % тэрыторыі», без удакладнення «еўрапейскай». У выніку, паводле падлікаў Дыяны Зіберт, дамоўленасці прадугледжвалі аддзяленне каля 660 000 квадратных вёрст (уключаючы Холмшчыну) або 760 000 квадратных вёрст разам з «прывісленскімі губернямі» (польскімі землямі, без Холмшчыны). Асманскай імперыі адыходзілі раёны плошчай 17 000 квадратных вёрст, а страта Фінляндыі дадавала яшчэ 286 000 вёрст, што ў суме давала 1 063 000 квадратных вёрст, або 1 210 000 квадратных кіламетраў. Пры гэтым Эстляндыя і Ліфляндыя былі цалкам падпарадкаваныя Цэнтральным дзяржавам толькі пасля дадатковага дагавора ад 27 жніўня 1918 года: 3 сакавіка яны перадаваліся толькі часткова. Акрамя таго, паўночная мяжа УНР была пракладзеная на дзясяткі кіламетраў на поўнач ад цяперашняй мяжы паміж Украінай і Беларуссю, але ніводнаму ўкраінскаму ўраду не ўдалося заняць дадзеныя тэрыторыі.

Людскія і прамысловыя страты

На захад ад «лініі Гофмана» пражывала 56 мільёнаў чалавек (каля траціны насельніцтва еўрапейскай часткі Расійскай імперыі) і да 1917 года знаходзілася: 27—33 % апрацоўванай сельскагаспадарчай зямлі (37—48 % збіранага хлеба), 26 % усёй чыгуначнай сеткі, 33 % тэкстыльнай прамысловасці, выплаўлялася 73 % жалеза і сталі, здабывалася 89 % каменнага вугалю і выраблялася 90 % цукру; размяшчаліся 918 тэкстыльных фабрык, 574 піваварныя заводы, 133 тытунёвыя фабрыкі, 1685 вінакурных заводаў, 244 хімічныя прадпрыемствы, 615 цэлюлозных фабрык, 1073 машынабудаўнічыя заводы (у сукупнасці складалі 32 % дзяржаўных даходаў) і дзе пражывала 40 % прамысловых рабочых; у выніку змены межаў таксама «раздзялялася» і сама народная гаспадарка былой імперыі.

Ацэнкі ўмоў

Большасць гісторыкаў — як савецкіх, гэтак і заходніх — лічылі ўмовы Брэст-Літоўскага свету «драконаўскімі». У прыватнасці, на думку прафесара Рычарда Пайпса, «умовы дамовы былі надзвычайна цяжкімі. Яны давалі магчымасць уявіць, які мір павінны былі б падпісаць краіны Чацвярной згоды, прайграй яны вайну…», а прафесар Уладзімір Хандорын адзначаў, што ў выніку сепаратнага дагавора Расія не змагла заняць месца сярод пераможцаў і скарыстацца пладамі перамогі Антанты ў Першай сусветнай вайне (см. Парыжская мірная канферэнцыя). На думку брытанскага гісторыка Алана Тэйлара, бальшавіцкі ўрад склаў з Германіяй свет на ўмовах капітуляцыі. Герхард Рытэр і Барыслаў Чэрнеў з’яўляліся практычна адзінымі прыхільнікамі іншага пункту погляду: так, Чэрнеў лічыў, што «дагаворы, што пацвярджаюць існы вайсковы статус-кво, па змаўчанні не з’яўляюцца драконаўскімі».

Рэакцыя

У Расіі

Яшчэ да заключэння перамір’я ў апазіцыйнай прэсе ў адрас бальшавікоў сталі гучаць абвінавачванні як у «здрадзе інтарэсаў Радзімы і народа», так і ў здрадзе саюзніцкаму абавязку-падобныя абвінавачванні звязвалі з атрыманнем фінансавай дапамогі ад урада Германскай імперыі:

Плакат «Дэмакратыі Англіі, Францыі, Амерыкі…» (1918)

Справа зроблена. Бальшавікі могуць святкаваць. Нямецкія грошы ўзяты не задарма. Расія не толькі змяніла сваім саюзнікам, не толькі здрадзіла еўрапейскай дэмакратыі рэакцыйнаму драпежніку, але для найвышэйшай урачыстасці гэтага драпежніка пайшла праз сваіх упаўнаважаных маліць пераможнага пераможца пра мір, выяўна „пахабны“.

У студзені 1918 года галоўнай тэмай апазіцыйных газет Масквы і Петраграда заставаўся разагнаны Устаноўчы сход. Паступова сацыялістычныя газеты сталі факусавацца на пераабраннях Радаў, а буржуазная прэса стала зважаць на эканамічныя мерапрыемствы Такім чынам, аднаўленне 17 студзеня мірных перагавораў у Брэст-Літоўску спачатку амаль не прыцягнула ўвагі прэсы: сітуацыя рэзка змянілася 10 лютага, пасля абвяшчэння Троцкім дэкларацыі пра адмову ад падпісання мірнага дагавора; рэакцыю апазіцыйнай прэсы дацэнт Анатоль Божыч ацаняў як «вельмі бурную». Большасць апазіцыйных газет заяўляла пра патрэбу неадкладнага аднаўлення чыннасці Устаноўчага сходу ў сувязі з надзвычайнай сітуацыяй.

Орган Сацыял-дэмакратаў-інтэрнацыяналістаў «Новая жизнь» 30 студзеня ў перадавым артыкуле, азагалоўленым «Паўмір», каментавала заяву Троцкага: «Сусветная гісторыя ўзбагацілася новым парадоксам, які не меў яшчэ прэцэдэнтаў: урад Расіі абвясціў краіну ў становішчы „ні вайны, ні міру…“». Газета «Русские ведомости» у перадавіцы «Страшная гадзіна» прадказвала, што «давядзецца і Расіі даведацца, якім коштам купляецца парадак, калі ён знаходзіцца чужой узброенай рукой». Эсэраўскі друкаваны орган «Дело народа» 1 лютага апублікаваў рэзалюцыю ЦК ПСР «Аб спыненні стану вайны», у якой заяўлялася, што «Расія аддадзена ў распараджэнне германскага імперыялізму. Яе землі і народы з гэтага часу зробяцца здабычай любога міжнароднага драпежніка, які беззабаронна можа кампенсаваць за яе кошт свае няўдачы ў іншым месцы.», а маскоўская газета «Новое слово» ў артыкуле «Выхад з вайны» пісала: «Мір Троцкага і Леніна… з лагічнай непазбежнасцю прыводзіць… да ўрачыстасці германскага імперыялізму. Цяпер гэтыя прарокі інтэрнацыянальнага сацыялізму ўсю сваю энергію абяцаюць накіраваць на „ўнутраную перабудову“ Расіі. Не за гарамі ў нас контррэвалюцыя, — манархізма ў яго горшых праявах…».

Газета меншавікоў-абаронцаў і прадстаўнікоў пляханаўскага «Адзінства» «Начало» апублікавала заклік «Да братоў пралетараў усяго свету» — з пратэстам супраць заключэння сепаратнага міру, а ў артыкуле «Асноўная задача» ацэньвала сітуацыю як «прыпыненне самастойнага развіцця краіны», абвяшчаючы гэта «катастрофай»:

… стан ні міру, ні вайны на словах азначае насамрэч стан вайны, і вайны пры значна горшых умовах, чым гэта было да пачатку брэсцкіх перагавораў… ва ўмовах страшнай гаспадарчай разрухі, узмоцненай усёй разбуральнай палітыкай бальшавікоў…

4 (17) лютага газета «Начало» апублікавала тэкст заявы міжфракцыйнага Савета Устаноўчага сходу, падпісанага 31 студзеня, з нагоды мірных пагадненняў з Германіяй, у якім сцвярджалася, што «…толькі Устаноўчы Сход можа годна і ўладна гаварыць ад імя ўсёй краіны на будучым Міжнародным кангрэсе, дзе будуць устаноўлены ўмовы ўсеагульнага міру.».

Спыненне перамір’я і распачатае 18 лютага наступленне войскаў Германскай імперыі на Дзвінск, пасля якога бальшавікі вылучылі лозунг «Сацыялістычная Айчына ў небяспецы!», умацавалі надзеі сацыялістычнай апазіцыі на мірную змену ўлады — на фарміраванне адзінага сацыялістычнага ўрада: «… у дадзеных умовах адзіным выхадам з’яўляецца ўрад з членаў галоўных сацыялістычных партый, прадстаўленых ва Устаноўчым Сходзе, які абапіраецца на гэта апошняе». У той жа час правыя меншавікі і эсэры выкарыстоўвалі сітуацыю для далейшай дыскрэдытацыі бальшавікоў у спробе адхілення іх ад улады: у прыватнасці, газета групы Аляксандра Патрэсава «Новый день» 20 лютага апублікавала артыкул Сямёна Загорскага «Банкротство», якую Божыч ацэньваў як «поўную сарказма»: «Савецкая ўлада, самая рэвалюцыйная ў свеце ўлада, самай рэвалюцыйнай у свеце краіны, якая абвясціла вайну ўсяму Сусветнаму імперыялізму, капітулявала перад германскім імперыялізмам пры першай яго рэальнай, а не славеснай пагрозе.». Эсэраўская газета «Дела народные» выступіла яшчэ больш рэзка, паведаміўшы сваім чытачам што «Савет народных Камісараў аддаў Расію, рэвалюцыю, сацыялізм», а меншавіцкая газета «Новый луч» апублікавала рэдакцыйны артыкул «Кто на смену?», у якой ацаніла сітуацыю як «„Змярканне багоў“ наступіла. Палітычнае банкруцтва мужыцка-салдацка-анархісцкага ўрада Леніна не падлягае сумневу».

«Немец: — Расія сустракае нас з распасцёртымі абдымкамі» (сакавік 1918)

22 лютага газета «Труд» апублікавала артыкул Аляксандра Гельфгота «Враг у ворот» і заклік дэлегатаў Устаноўчага сходу, падпісаны членамі эсэраўскай фракцыі ад дванаццаці губерняў Цэнтральнай Расіі: «Грамадзяне!.. Патрабуйце неадкладнага аднаўлення работ Устаноўчага сходу, адзінай улады, створанай усім народам… толькі гэтая ўсенародная ўлада можа зараз узяць у свае рукі справу нацыянальнай абароны нашай рэвалюцыйнай Радзімы ад імперыялістычнай Германіі…». На наступны дзень газета «Вперед!» выйшла пад лозунгам «В отставку Совет народных комиссаров! Немедленный созыв Учредительного Собрания!» і апублікавала артыкул Фёдара Дана «Два пути», якая заклікала пакончыць з «бальшавіцкай дыктатурай», а «Труд» апублікаваў перадавіцу «Уйдите!» з заклікам да СНК добраахвотна скласці свае паўнамоцтвы.

Наступіў апошні акт трагедыі. Скрываўленая і знясіленая Расія ляжыць ля ног кайзера Вільгельма. Зараз ужо не застаецца ніякага сумневу, што «пламбаваныя» дыктатары са Смольнага з'яўляюцца свядомымі здраднікамі.

Газеты паведамлялі сваім чытачам і «дакладную» цану «здрады»: Троцкі атрымаў ад немцаў 400 тысяч у кронах, Камкоў — 82 тысячы ў франках, Ленін — 662 тысячы ў марках; атрымлівалі таксама Каменеў, Зіноўеў, Луначарскі, Калантай і іншыя лідары бальшавікоў. Пры гэтым крытыка палітыкі бальшавікоў у апазіцыйных газетах ліберальна-дэмакратычнай (кадэцкай) арыентацыі была значна больш ўмеранай, заклікаючы толькі да «агульнанацыянальнай свядомасці» і не закранаючы ні тэму «здрады», ні склікання Устаноўчага сходу, у якім большасць месцаў мелі сацыялісты.

Буржуазныя газеты могуць сабе дазволіць раскошу мякка пісаць пра бальшавікоў.

Падпісанне 3 сакавіка самога Брэсцкага дагавора выклікала «новы ўсплёск эмоцый» — да крытыкі савецкай улады і бальшавікоў падключыліся амаль усе апазіцыйныя плыні: сацыялістычная і буржуазная прэса выступілі адзіным фронтам, жорстка крытыкуючы ўмовы міру. 5 сакавіка Мікалай Суханаў у артыкуле «Самоубийство» пісаў, што «Ленін мяркуе, што яго берлінскія контрагенты, ведаючы яго намеры, сапраўды дадуць яму „перадышку“ і сапраўды дазволяць добраахвотна выкаваць зброю супраць сябе… не, такая перадышка ёсць смерць». Будучы зменавехавец Юрый Ключнікаў 8 сакавіка заяўляў, што «надалей да заканчэння вайны мы цалкам ва ўладзе немцаў», мяркуючы таксама, што пазней «Германія … пачне назад вяртаць Раманавых у іх палацы».

На старонках шэрагу апазіцыйных газет з’явіліся і аналітычныя нарысы, у якіх аўтары спрабавалі ацаніць эканамічныя наступствы дагавора, асабліва яго 11-га артыкула: «Германія сама будзе забяспечваць нас гатовымі вырабамі і паўфабрыкатамі, вырабленымі з нашай жа сыравіны».

Расія адрэзана ад паўднёвых, багатых хлебам, раёнаў. Сібір наўрад ці дасць зерне бальшавіцкай Маскве. Адгэтуль выснова: цэнтральную Расію чакае голад.

Ратыфікацыя дагавора пазачарговым з’ездам саветаў выклікала яшчэ больш хваравітую рэакцыю апазіцыйнага друку, якая спадзявалася ў тым ліку і на тое, што пазіцыя «левых камуністаў» не дазволіць ратыфікаваць пагадненне: «Дзяржава, якая прымае такі мір, губляе права на існаванне». Апазіцыйныя газеты актыўна апелявалі да абражанага нацыянальнага пачуцця грамадзян краіны, а прафесар Барыс Нольдэ і рэвалюцыянер Аляксандр Парвус меркавалі, што мір мог бы быць заключаны на лепшых умовах. 18 сакавіка з рэзкім асуджэннем міру выступіў патрыярх Ціхан:

Заключаны цяпер мір, паводле якога адрынаюцца ад нас цэлыя вобласці, населеныя праваслаўным народам, і аддаюцца на волю чужога па веры ворага, а дзясяткі мільёнаў праваслаўных людзей трапляюць ва ўмовы вялікай духоўнай спакусы для іх веры, мір, паводле якога нават спрадвеку праваслаўная Украіна адлучаецца ад братэрскай Расіі і стольны град Кіеў, маці гарадоў рускіх, зыбка нашага хрышчэння, сховішча святыняў, перастае быць горадам дзяржавы Расійскай, мір, што аддае наш народ і рускую зямлю ў цяжкую кабалу, – такі мір не дасць народу жаданага адпачынку і заспакаення, Царкве ж праваслаўнай прынясе вялікую шкоду і гора, а бацькаўшчыне незлічоныя страты .

Але праз 5 гадоў, 16 чэрвеня 1923 года патрыярх Ціхан напісаў заяву ў Вярхоўны Суд РСФСР; у гэтай заяве ён прызнаў правільным рашэнне суда аб прыцягненні яго за антысавецкую дзейнасць і выказаў раскаянне за свае ўчынкі — за «зварот з нагоды Брэсцкага міру ў 1918 годзе, за анафемстваванне у тым жа годзе улады і, нарэшце, за заклік супраць дэкрэта аб канфіскацыі царкоўных каштоўнасцяў».

Міжнародная рэакцыя

«Расея падпісвае мірную дамову»The New York Times", 4 сакавіка 1918)

4 сакавіка 1918 года ў Аўстра-Венгрыі і Германіі прайшлі «грандыёзныя» дэманстрацыі, звязаныя з падпісаннем мірнага дагавора і спыненнем вайны на Усходзе "у той жа дзень газета «Форвэртс» пісала, што «на ўсходзе ў Германіі цяпер няма сяброў, і яна мае мала шанцаў заваяваць сяброўства на Захадзе. Нас жахае думка, што XX стагоддзе абяцае быць стагоддзем жорсткай нацыянальнай барацьбы». У рэдакцыйным артыкуле «Arbeiter-Zeitung» ад 5 сакавіка адзначалася, што маштабнасць краху імперыі з’яўлялася практычна беспрэцэдэнтнай — межы краіны скарачаліся да «дапятроўскіх», пры гэтым «з’явілася група новых дзяржаў, якая стане крыніцай бесперапыннай турботы і хвалявання ў Еўропе» (гл. Нямецкая гістарыяграфія).

Плакат "Рускія грамадзяне. Вы паламалі Рускае самадзяржаўе… " (1918)

Асманская ваенная разведка ацаніла пагадненне ў Брэст-Літоўску як «поспех», паколькі яно азначала, што ўвага бальшавікоў пераключалася на барацьбу ўнутры краіны, гэта значыць яны, магчыма, перастануць прадстаўляць пагрозу на Каўказе. Адначасова асманскія газеты выказвалі адабрэнне дасягнутымі дамоўленасцямі, паколькі лічылі, што вернутыя тэрыторыі змогуць забяспечыць бяспеку ад «кашмару маскоўскага царызму». Пры гэтым канферэнцыя краін Антанты, якая праходзіла ў сакавіку ў Лондане, зноў заявіла аб сваім непрызнанні Брэст-Літоўскага міру, а газеты саюзнікаў выкарыстоўвалі ўмовы міру для ўзмацнення антыгерманскай прапаганды:  

Брэсцкі мір — палітычнае злачынства, якое пад імем германскага міру было здзейснена супраць рускага народа. Расія была няўзброена… Такіх мірных дагавораў, як гэтыя, мы не будзем і не можам прызнаваць. Нашы ўласныя мэты зусім іншыя…

Закаўказзе і Анатолія. Руска-турэцкая камісія

Эрзінджанскае перамір’е і яго парушэнне

Хоць патрабаванні да перадачы Асманскай імперыі Карскай вобласці былі прад’яўленыя дэлегацыі РСФСР толькі на завяршальным этапе перагавораў, пытанне было фактычна прадвызначаны задоўга да 8 (21) лютага 1918 года. Так, 6 жніўня 1914 года германскі пасол у Стамбуле Ганс Вангенгейм пісаў вялікаму візіру Саіду Халім-пашы, што «Германія не заключыць ніякага міру без таго, каб асманскія тэрыторыі, якія, магчыма, былі б занятыя непрыяцельскімі войскамі, былі эвакуіраваны… Германія прымусіць паправіць ўсходнія межы Асманскай імперыі такім чынам, каб забяспечыць непасрэдны судотык Турцыі мусульманскім насельніцтвам, якое жыве ў Расіі …». У лісце гаварылася, аднак, што Германская імперыя акажа падобныя «добрыя паслугі» Асманскай толькі ў тым выпадку, калі яны абедзве выйдуць пераможцамі з вайны; 28 верасня 1916 і 27 лістапада 1917 года прадстаўнікі Германіі зноў бралі на сябе абавязацельствы «не падпісваць ніводнага пагаднення» на шкоду Порце, а за тыдзень да перамір’я, 8 снежня, на пасяджэнні Дзяржаўнага міністэрства Прусіі гаворка ішла пра тое, што на будучых мірных перагаворах «для Турцыі гаворка можа ісці аб вяртанні Арменіі». У дырэктывах Людэндорфа таксама прадугледжвалася патрабаванне «ўскласці на рускіх абавязацельствы спыніць усякую падтрымку армянскіх і курдскіх банд, якія ваююць супраць туркаў». У той жа час, 13 снежня, непасрэдна перад перагаворамі ў Брэст-Літоўску, пры абмеркаванні Саветам Міністраў палітыкі ў дачыненні да Асманскай імперыі, гаворка ішла толькі аб эвакуацыі войскаў былой Расійскай імперыі з Усходняй Анатоліі і аб рэгуляванні суднаходства на Чорным моры.

Асманская тэрыторыя, занятая Рускай (імператарскай) арміяй да верасня 1917 (жоўты колер)

Адначасова з перамовамі аб перамір’і ў Брэст-Літоўску на Каўказскім фронце вяліся аналагічныя перагаворы: яшчэ ў пачатку снежня з прапановай аб перамір’і да галоўнакамандуючага войскамі Каўказскага фронту генералу ад інфантэрыі Міхаіла Пржэвальскага звярнуўся камандуючы турэцкай трэцяй арміяй Мехмед Вехіб-паша, які дзейнічаў па ўказанні Энвер-пашы. Закаўказскі камісарыят прыняў прапанову, і 25 лістапада (7 снежня) ваенныя дзеянні былі спыненыя, а 5 (18) снежня ў Эрзінджане было падпісана пагадненне, якое змяшчала агаворку, што ў «выпадку… заключэння агульнага перамір’я паміж Расійскай Рэспублікай і цэнтральнымі дзяржавамі, усе пункты такога становяцца абавязковымі для Каўказскага фронту». 19 снежня Закаўказскі камісарыят, дзейнічаючы незалежна ад сталічных уладаў, пастанавіў «дэмабілізаваць, па магчымасці, армію», «нацыяналізаваць» асобныя воінскія часці, узброіць нацыяналістычныя элементы і стварыць «спецыяльны орган для кіраўніцтва барацьбой з бальшавікамі». Амаль адначасова сам бальшавіцкі ўрад прыняў спецыяльны «Дэкрэт аб „турэцкай Арменіі“», у якім утрымліваліся гарантыі падтрымкі права мясцовага насельніцтва «на свабоднае самавызначэнне аж да поўнай незалежнасці».

Нягледзячы на тое, што абодва бакі абавязаліся не аднаўляць вайсковых дзеянняў без папярэджання за два тыдні, ужо 12 лютага 1918 года Эрзінджанскі дагавор быў парушаны: на думку гісторыкаў Казанджана, Азнаурана і Грыгаран, Мехмед Вехіб-паша — пасля «дэмагагічнай» заявы пра абарону ад «гвалту армян над мусульманскім насельніцтвам у занятых рускімі войскамі турэцкіх правінцыях» і пад падставай «патрэбы і абавязку гуманнасці і цывілізацыі» — аддаў войскам загад перасячы дэмаркацыйную лінію. Паводле версіі гісторыка Халіла Бала (турэцк.: Halil Bal), вайсковыя гатаванні пачаліся пасля таго, як асманскія ўлады зразумелі, што бальшавікі плануюць пакінуць Усходнюю Анатолію толькі пасля ўзбраення армянскіх атрадаў: 20 студзеня асманская дэлегацыя выказала свой пратэст супраць узбраення армянскіх партызан, на што атрымала адказ, што савецкія ўлады разглядаюць іх як прадстаўнікоў нацыйна-вызвольнага руху. Апроч таго, Энвер-паша запатрабаваў ад Вехіб-пашы звярнуцца да камандавання расійскай арміі з вымогай спыніць гвалт над ісламскім насельніцтвам на тэрыторыі, фармальна падкантрольнай расійскім войскам.

Руска-турэцкі дадатковы дагавор

Праект членаў турэцкай дэлегацыі, якія ўваходзілі ў руска-турэцкую камісію, якая існавала на першым этапе перагавораў у Брэсце, быў азагалоўлены «Пагадненне атаманскага і рускага урадаў, наступствам якога з’яўляецца мір і вечнае братэрства» і утрымліваў патрабаванні змены расійска-асманскай граніцы, уключаючы вяртанне абласцей, якія ўваходзілі ў склад Асманскай імперыі да руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў. Паводле гэтага праекта ад РСФСР патрабаваліся таксама: адвод арміі з Анатоліі, дэмабілізацыя армянскіх атрадаў і згода з забаронай на канцэнтрацыю ў Закаўказзі войскаў колькасцю больш адной дывізіі. У прад’яўленым жа ў лютым ультыматуме ўтрымліваўся пункт (п. 5), па якім савецкая ўлада была абавязаная «усімі наяўнымі ў яе распараджэнні сродкамі… спрыяць найхутчэйшаму і планамернага вяртанню Турцыі яе анаталійскіх правінцый і прызнаць адмену турэцкіх капітуляцый» — Розенберг пазней растлумачыў: «…мы ў пункце 5-м гаварылі не аб турэцкіх абласцях, занятых на працягу вайны, але менавіта аб усходне-анаталійскіх правінцыях»", г. зн. акругах Ардагана, Карса і Батума, якія Турцыя «саступіла ў 1878 годзе Расіі», «не маючы магчымасці выплаціць вялікай кантрыбуцыі». У выніковай версіі дагавора быў адмысловы артыкул (ст. IV) пра тэрыторыі, перададзеныя Расіі ў 1878 годзе ў рахунак сплаты вайсковай пазыкі Порты:

Акругі Ардагана, Карса і Батума таксама неадкладна ачышчаюцца ад рускіх войскаў. Расія не будзе ўмешвацца ў новую арганізацыю дзяржаўна-праўных адносін гэтых акруг, а падасць насельніцтву гэтых акруг усталяваць новы лад у згодзе з суседнімі дзяржавамі, асабліва з Турцыяй.

Акрамя таго, у Руска-турэцкай дадатковым дагаворы ўтрымліваўся і пункт, які абавязваў савецкія ўлады «дэмабілізаваць і распусціць армянскія пары, якія складаюцца з турэцкіх і рускіх падданых, якія знаходзяцца як у Расіі, так і ў акупаваных турэцкіх правінцыях, і канчаткова звольніць названыя пары». Заява савецкай дэлегацыі аб недапушчальнасці рашэння «лёсаў жывых народаў, палякаў, літоўцаў, латышоў, эстонцаў, армян… за іх спіной» засталася без адказу. Тым не менш пры падпісанні самога дагавора Сакольнікаў выступіў з дэкларацыяй, у якой канстатаваў, што «на Каўказе, відавочна — парушаючы фармуляваныя германскім жа ўрадам ўмовы ультыматуму… і не сообразуясь з сапраўднай воляй насельніцтва абласцей Ардагана, Карса і Батумі, Германія адрынае на карысць Турцыі гэтыя вобласці, ні разу не заваяваныя турэцкімі войскамі.»; у адказ асманскі прадстаўнік заявіў, што гаворка ідзе не пра аддзяленне гэтых тэрыторый, а пра іх вяртанне — гэта значыць пра аднаўленне гістарычнай справядлівасці.

Казанджан з калегамі меркаваў, што пра намер савецкіх уладаў выконваць узятыя на сябе абавязацельствы можна было меркаваць з таго факту, што літаральна на другі дзень пасля ратыфікацыі Брэст-Літоўскага дагавора быў выпушчаны цыркуляр Наркомнаца РСФСР № 325, у якім гаварылася: «сім даводзіцца да ведама рэвалюцыйных штабоў, саветаў і іншых савецкіх устаноў, што армянскія рэвалюцыйныя арганізацыі маюць права свабоднага фарміравання армянскіх добраахвотніцкіх атрадаў… згаданым Савецкім установам ставіцца ў абавязак не чыніць перашкод пры прасоўванні гэтых атрадаў, закліканых абараніць сваю Радзіму ад турэцка-германскіх гвалтаўнікоў». Акрамя таго, дадзеным фарміраванням аказвалася і матэрыяльная дапамога.

20 верасня (паводле іншых дадзеных — 30 верасня), гэта значыць за няпоўныя два месяцы да поўнага анулявання Брэсцкага міру, РСФСР адмяніла дзеянне дагавора ў частцы, якая тычылася Асманскай імперыі.

Пасяджэнне дэлегацый на перагаворах у Брэсце

Выкананне абавязанняў і дадатковае пагадненне

Нежаданне ўрада РСФСР выконваць умовы Брэсцкага міру было зразумела ўсім удзельнікам перамоў яшчэ ў момант яго падпісання і не хавалася савецкімі лідарамі; «гульня ў кошкі-мышкі», якая пачалася ў Брэст-Літоўску, працягнулася і пасля ратыфікацыі пагаднення. У адным выпадку германскія ўлады амаль «злавілі» бальшавікоў: 9 чэрвеня 1918 года Людэндорф склаў разгорнуты мемарандум аб сілавым адхіленні бальшавікоў ад улады, а 12 чэрвеня Кюльман прадставіў Іофэ, які з’яўляўся з канца красавіка паслом у Берліне, «завуаляваны ультыматум», згодна з якім, калі савецкія войскі не спыняць напады на часткі, дыслакаваныя ў раёне Таганрога (гл. «Чырвоны дэсант»), а Чарнаморскі флот не вернецца ў парты прыпіскі да 15 чэрвеня, то «германскае камандаванне будзе вымушана распачаць далейшыя меры». Насуперак меркаванню Троцкага, Ленін прыняў умовы ўльтыматуму, што дапамагло пазбегнуць наступстваў. Пры гэтым многія экіпажы Чарнаморскага флоту, якія павінны былі вярнуць свае караблі з Новарасійска ў заняты германскай арміяй Севастопаль, узарвалі іх, не дапусціўшы перадачы Германскай імперыі (гл. Затапленне караблёў Чарнаморскага флоту)

Забойства пасла Мірбаха 6 ліпеня стварыла новы крызіс. У выніку ўлады Германскай імперыі распачалі апошнюю спробу паставіць свае адносіны з Савецкай Расіяй на больш трывалую аснову, заключыўшы 27 жніўня дадатковы (Сакрэтны) двухбаковы дагавор з бальшавікамі. Згодна з фінансавай часткай дадзенага Пагаднення РСФСР абавязвалася выплаціць — у якасці кампенсацыі «за шкоду, нанесеную ў выніку расійскіх дзеянняў» і выдаткаў на ўтрыманне ваеннапалонных — кантрыбуцыю у 6 мільярдаў марак (2,75 мільярда рублёў): у тым ліку 1,5 мільярда марак золатам (245,5 тоны) і грашыма (545 млн рублёў), 2,5 мільярда марак — крэдытнымі абавязацельствамі, а яшчэ 1 мільярд — пастаўкамі сыравіны і тавараў. Выплаты золатам, грашыма і таварамі павінны былі быць выкананы да 31 сакавіка 1920 года. У верасні савецкім урадам былі адпраўлены два «залатыя эшалоны», у якіх знаходзілася 93,5 тоны золата; дадзеная пастаўка засталася адзінай. Паводле Версальскага мірнага дагавора амаль усё золата было пасля перададзена ўраду Францыі ў якасці нямецкай пасляваеннай кантрыбуцыі.

Бальшавікі ж дамагліся прызнання свайго кантролю над Баку, саступіўшы Германіі чвэрць вырабленай там прадукцыі (перш за ўсё нафты). Для забеспячэння бяспекі нафтавых радовішчаў улады Германскай імперыі ўзялі на сябе абавязацельства не аказваць падтрымку якой-небудзь трэцяй краіне і перашкодзіць ваенным дзеянням трэціх краін у непасрэднай блізкасці ад Бакінскага раёна. Урад Германіі таксама пагадзіўся вывесці войскі з Беларусі, з Чарнаморскага ўзбярэжжа і з раёна Растова, а таксама не акупаваць новыя тэрыторыі і не падтрымліваць ніякія «сепаратысцкія» рухі.

Версальскі дагавор (1919)

Нягледзячы на дасягнутыя дадатковыя дамоўленасці, міністр Георг дэ Потэр пачаў адзначаць у паводзінах савецкіх уладаў сляды «бальшавіцкага імперыялізму», якія сведчылі, на яго думку, аб імкненні да ўз’яднання частак былой Расійскай імперыі. Чэрнеў меркаваў, што ідэалагічная прорва паміж кансерватыўнымі (манархічнымі) цэнтральнымі дзяржавамі і «утапічнымі» ідэямі рэвалюцыянераў перашкаджала стабільнаму міру ва Усходне-Цэнтральнай Еўропе ў перыяд пасля Брэст-Літоўска; мэты ўдзельнікаў — па захаванні імперскіх дынастый, з аднаго боку, і па распаўсюджванню сусветнай рэвалюцыі, з другога, — апынуліся абсалютна несумяшчальнымі. Адносіны характарызаваліся ўзаемным недаверам і непрыязнасцю, а сама сітуацыя нагадвала становішча «ні вайны, ні міру».

Ануляванне

Адной з умоў Камп’енскага перамір’я паміж Антантай і Германіяй ад 11 лістапада 1918 года з’яўлялася адмова Германіі ад усіх умоў Брэст-Літоўскага і Бухарэсцкага мірных дагавораў. 13 лістапада, на фоне рэвалюцыйныя падзеі ў Германіі, Брэсцкі мір быў ануляваны рашэннем Савецкага УЦВК. Неўзабаве пасля гэтага пачаўся адвод германскіх войскаў з занятых тэрыторый былой Расійскай імперыі.

Уплыў

Пасля заключэння Брэсцкага міру на савецкім баку Усходняга фронту засталіся толькі невялікія атрады заслоны; 9 сакавіка Крыленка быў вызвалены ад абавязкаў глаўкаверха, а 27 сакавіка быў абвешчаны загад наркамвоена аб расфармаванні і ліквідацыі штабоў, упраўленняў і салдацкіх камітэтаў — на гэтым Руская (імператарская) армія спыніла сваё існаванне. У сувязі з германскай пагрозай сталіцу РСФСР было вырашана перанесці («эвакуіраваць») у Маскву. У той жа час заключэнне Германіяй міру на Усходнім фронце практычна не паўплывала на ход баявых дзеянняў на Заходнім фронце, паколькі перакінутыя туды войскі былі дэмаралізаваныя і малапрыдатныя для наступальных дзеянняў.

Падпісанне Брэсцкага міру стала прычынай «адчужэння» паміж партыямі-партнёрамі па першым Саўнаркаму — бальшавікамі і левымі эсэрамі; канфлікт выліўся ў паўстанне левых эсэраў у ліпені 1918 года (гл. Аднапартыйная сістэма ў Расіі). Пры гэтым услед за першапачатковай рэакцыяй на сепаратныя перагаворы ў гістарычнай літаратуры Брэсцкі мір многія дзесяцігоддзі выкарыстоўваўся як доказ фінансавых сувязяў бальшавікоў з уладамі Германскай імперыі.

Перамір’е, абвешчанае на франтах рускай арміі ў снежні 1917 года, не прывяло да поўнага спынення баявых дзеянняў, але стала паваротным момантам, які падзяліў «сутыкненні імперый» 1914—1917 гадоў і «кантынуум гвалту» ў перыяд з 1918 па 1923 год. У прыватнасці, 11 (24) снежня 1917 года — у адказ на мірныя ініцыятывы бальшавікоў — урады Англіі і Францыі дамовіліся аб аказанні ваеннай дапамогі ўсім антыбальшавіцкім сілам Расіі (гл. Замежная ваенная інтэрвенцыя ў Расіі). Сам жа Брэсцкі мір паслужыў каталізатарам «дэмакратычнай контррэвалюцыі», якая выявілася ў абвяшчэнні ў Сібір і Паволжа эсэраўскіх і меншавіцкіх урадаў і ў пераходзе Грамадзянскай вайны ад лакальных сутычак да шырокамаштабных бітваў.

Пасля абмену ратыфікацыйнымі граматамі паміж Германскай імперыяй і РСФСР, які адбыўся 29 сакавіка 1918 года, адбыўся і абмен пасламі — савецкім урадам былі ўсталяваныя першыя афіцыйныя дыпламатычныя адносіны. Савецкае пасольства (прадстаўніцтва) у Берліне стала актыўным правадніком бальшавіцкай прапаганды, якая дасягала і германскіх воінскіх часцей на Заходнім фронце. Пры гэтым прынцыпы савецкай знешняй палітыкі, закладзеныя ў Брэст-Літоўску, працягвалі прымяняцца Савецкай Расіяй у наступныя сем дзесяцігоддзяў: у гэтыя гады СССР сумяшчаў перагаворы з урадамі краін Еўропы і свету з адначасовай ідэалагічнай барацьбой, якая мела канчатковай мэтай рэвалюцыйную змену ўлады ў гэтых краінах. У прыватнасці, ужо ў 1918 годзе сотні тысяч аўстра-венгерскіх ваеннапалонных, якія вярнуліся з РСФСР на радзіму, — уключаючы Бела Куна і Мацьяша Ракошы — унеслі істотны ўклад у радыкалізацыю сітуацыі ў імперыі Габсбургаў (гл. Распад Аўстра-Венгрыі). У той жа час, Брэст-Літоўскі дагавор прадухіліў падзенне ўкраінскай Рады ўжо ў лютым 1918 года і адтэрмінаваў прыход бальшавікоў да ўлады на тэрыторыі будучай УССР.

У сувязі з дэкларацыямі, агучанымі ў Брэсце, і публікацыяй бальшавікамі шэрагу сакрэтных «анексіянісцкіх» дагавораў царскага ўрада дзяржаўныя дзеячы краін Антанты апынуліся «пад агнём» як ліберальных, так і левых палітычных колаў сваіх краін. З прычыны фармальнага прызнання Іофэ, Кюльманам і Чэрніным прынцыпу самавызначэння народаў як цэнтральнага пункта перагавораў, палітыкі Антанты апынуліся вымушаныя фармуляваць ўласныя ўяўленні па гэтым пытанні. У выніку Брытанскі прэм’ер-міністр Лойд Джордж, а затым і прэзідэнт ЗША Вудра Вільсан свае пазіцыі (гл. «Чатырнаццаць пунктаў Вільсана»), прызнаўшы «самавызначэнне» ў якасці кіруючага прынцыпу пасляваеннага ўладкавання свету. Пры гэтым, як паказала Парыжская мірная канферэнцыя, на якой Брэсцкі мір выкарыстоўваўся як адзін з доказаў анексіянісцкіх намераў Цэнтральных дзяржаў, прынцып «самавызначэння» быў «адкрыты для інтэрпрэтацый»: дыскусія Троцкага і Кюльмана, якая папярэднічала перамовам у Парыжы, стала адной з першых спроб адысці ад самавызначэння як лозунга і паспрабаваць прымяніць яго да міратворчага працэсу, хоць бы ў межах Усходняй Еўропы. Інакш кажучы, перагаворы ў Брэст-Літоўску сталі дэбютам канцэпцыі «самавызначэння народаў», якая аказала значны ўплыў на ўсю ўсходнееўрапейскую і закаўказскую гісторыю XX стагоддзя. Брэст-Літоўск стаў пачаткам публічнага ідэалагічнага супрацьстаяння ў Еўропе, у рамках якога барацьба паміж камуністычнай, фашысцкай і ліберальна-дэмакратычнай ідэалогіяй вызначыла стан кантынента на пачатак XXI стагоддзя, а «права народаў на самавызначэнне» стала часткай сістэмы міжнародных адносін.

У лістападзе 1918 года паражэнне Цэнтральных дзяржаў і дэнансацыя Брэсцкага дагавора значна ўмацавалі пазіцыі Леніна ў бальшавіцкай партыі.

Гістарыяграфія

Цэнтральнае месца Брэст-Літоўскага дагавора як для «усходняй палітыкі» Германіі, так і для гісторыі Савецкай Расіі прывяло да таго, што другое мірнае пагадненне Вялікай вайны разглядалася ў значным ліку мемуараў і гістарычных прац: так, да 1990 года толькі на тэрыторыі СССР пра Брэсцкі мір былі апублікаваныя як мінімум 44 манаграфіі, 33 брашуры і 129 артыкулаў, а праца гісторыка Ёдайта, апублікаваная ў 1961 годзе, змяшчала пералік з 135 прац-пераважна, на нямецкай мове.

У культуры

• У снежні 1917 года Максіміліян Валошын напісаў верш «Мір»(часам «Брэсцкі мір»):

С Россией кончено… На последях
Её мы прогалдели, проболтали,
Пролузгали, пропили, проплевали,
Замызгали на грязных площадях…

• Верш Аляксандра Блока «Скіфы», напісаны ў «брэсцкія дні», стала адлюстраваннем грамадска-палітычных настрояў паэта — у прыватнасці, яго думак, якія ўзніклі пасля аднаўлення мірных перагавораў у студзені 1918 года: «…ганьба 3½ гадоў („вайна“, „патрыятызм“) трэба змыць».
• Падзеі ў Брэсце, асабліва пераход Прыбалтыкі пад кантроль Германскай імперыі, аказалі ўплыў на будучыню нобелеўскага лаўрэата Уільяма Ейтса «Другое прышэсце», напісанае ў 1919 годзе.
• «Брэсцкі мір» — дакументальная п’еса Міхаіла Шатрова, што «праляжала без руху» дваццаць пяць гадоў і пастаўленая Робертам Стуруа ў Тэатры імя Я. Б. Вахтангава у канцы 1987 года. Упершыню ў гісторыі Савецкага пасляваеннага тэатра на сцэне з’явіліся такія персанажы, як Троцкі (В. Ланавы) і Бухарын (А. Філіпенка).
• «Міхаіл Ульянаў. Хроніка адной ролі» — дакументальны фільм пра жыццё і творчасць Міхаіла Ульянава, сюжэтнай асновай якога сталі рэпетыцыі спектакля «Брэсцкі мір»; быў зняты Марынай Галдоўскай у 1988 годзе.

Гл. таксама

• Бухарэсцкі мірны дагавор (1918)
• Парыжская мірная канферэнцыя:
  • Версальскі дагавор (1919)
  • Трыянонскі дагавор (1920)
• Рэвалюцыя 1917 года ў Расіі
• «Сацыялістычная Айчына ў небяспецы!»

Літаратура

Кнігі

• Божич А. С. Брестский мир в оценке оппозиционной прессы (февраль — март 1918 г.) // Ключевские чтения — 2007: Русский исторический процесс глазами современных исследователей: материалы Межвузовской научной конференции (март 2007 г.): сборник научных трудов / ред. В. Е. Воронин. — М.: Изд-во Московского педагогического государственного университета (МПГУ), 2007. — С. 308—314. — 381 с. — ISBN 5-94845-190-9.
• Савельев М. А., Рахметов В. Протоколы Центрального комитета РСДРП. Август 1917 - февраль 1918. — М.—СПб.: Государственное выдавецтва, 1929. — С. 197—270.
• Борьба за мир // История Украинской ССР в 10 томах / Кондуфор Ю. Ю. (гл. ред.). — К.: Наукова думка, 1984. — Т. 6: Великая Октябрьская социалистическая революция и гражданская война на Украине (1917—1920). — 655 с. — 58 000 экз.
• Брестский мир 1918 / Жупикова Е. Ф. // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2006. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—). — ISBN 5-85270-333-8.
• Волков С. В. Прерванная традиция. «Земшарная республика» вмесца «Единой и Неделимой» // Почему РФ — ещё не Россия. Невостребованное наследие империи. — Вече, 2010. — 352 с. — (Русский вопрос). — 4 000 экз. — ISBN 978-5-9533-4528-6.
• Волкогонов Д. А. Троцкий. Политический портрет. — М.: АСТ, 1998. — Т. 1. — 416 с. — (Всемирная история в лицах). — ISBN 5-237-00974-3.
• Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия / отв. ред. С. С. Хромов. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1983. — 704 с. — 100 000 экз.
• Деникин А. И. Очерки русской смуты. — М.: Айрис-пресс, 2006. — Т. 2. — ISBN 5-8112-1890-7.
  • Деникин А. И. Брест-Литовск. — Париж: L. Menstschikoff, 1933. — 51, [1] с. — (Минувшее: Историческая библиотека русского освободительного движения, 1).
• Дзенискевич А. Р. Брест-Литовский мир во французской буржуазной историографии // Критика новейшей буржуазной историографии : Сборник статей / ред. коллегия: О. Л. Вайнштейн (отв. ред.) и др. — М.; Л.: Изд-во Акад. наук СССР. /Ленингр. отд-ние/, 1961. — 444 с. — (Труды Ленинградского отделения Института истории / Акад. наук СССР; вып. 3).
• Иванов И. С. Очерки истории Министерства иностранных дел России. 1802—2002. — М.: Olma Media Group, 2002. — Т. 2. — 617 с. — ISBN 9785224036530.
• История дипломатии / под ред. В. А. Зорина [и др.]; авт. С. Ю. Выгодский, С. А. Гонионский, И. М. Горохов и др. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Госполитиздат, 1965. — Т. 3: Дипломатия на первом этапе общего кризиса капиталистической системы. — 831 с. — 63 500 экз.
• Казанджян Р., Азнаурян С., Григорян Д. Некоторые аспекты рассмотрения армянского вопроса на переговорах в Брест-Литовске (1918 г.) // Туркологические и османистические исследования = Turkish and Ottoman studies = Թյուրքագիտական և օսմանագիտական հետազոտություններ / Խմբ.՝ Ռ. Սաֆրաստյան ; ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտ. ին-տ. — Երևան: Զանգակ-97, 2005. — Т. 3. — С. 48—72. — 112 с. — ISBN 99941-37-42-5.
  • Казанджян Р., Азнаурян С., Григорян Д. Некоторые аспекты рассмотрения армянского вопроса на переговорах в Брест-Литовске (1918 г.) // Современные Российско-Армянские отношения (к 175-летию Туркманчайского договора) / ред. кол.: А. Г. Задохин, В. В. Цыкало, С. А. Азнаурян, Г. Г. Кадымов, З. Ф. Мамедов. — М.: Дипломатическая академия МИД России, 2004. — С. 110—130. — 160 с.
• Каплуновская Е. И. Внутрипартийная дискуссия о Брестском мире. (Историография проблемы). — Харьков: Ин-т обществ.-полит. знаний, 1990. — 12 с.
• Каплуновская Е. И. Внутрипартийная дискуссия о Брестском мире. Источники, историография : аўтареферат дис. … кандидата исторических наук : 07.00.01. / Харьковский государственный университет им. А. М. Горького; науч. рук. д. и. н. И. Ш. Черномаз. — Харьков, 1990. — 24 с. — 100 экз.
• Карнаухов Д. В. Польша. Чужая война. // Первая мировая война: историографические мифы и историческая память: моногр. : в 3 кн. / под ред. д-ра ист. наук О. В. Петровской; Рос. ин-т стратег. исслед. — М., 2014. — Т. 1: Народы Российской империи. — С. 185—215. — 416 с. — ISBN 978-5-7893-0192-0.
• Ксенофонтов И. Н. Мир, которого хотели и который ненавидели : Докум. репортаж [о заключении Брест. мир. договора]. — М.: Политиздат, 1991. — 414 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-250-01174-8.
• Ленин В. И. Полное собрание сочинений. — 5-е изд. — М.: Политиздат, 1974. — Т. 36. Март — июль 1918.
• Мирные переговоры в Брест-Литовске с 22/9 декабря 1917 г. по 3 марта (18 февраля) 1918 г. / Полный текст стенограмм под ред. и с примеч. А. А. Иоффе (В. Крымского), с предисл. Л. Д. Троцкого. — М.: [тып. III Интернационала], 1920. — Т. 1. Пленарные заседания. Заседания политической комиссии. — 268 с.
• Парвус А. Л. В борьбе за правду = Von Parvus. Im Kampf Um Die Wahrheit. — М.: Альпина Паблишер, 2017. — 147 с. — ISBN 978-5-9614-6465-8.
• Полторак С. Н. Брест-Литовск. 100 лет истории переговоров о мире. — СПб.: Остров, 2018. — 292 с.
• Самойло А. А. Брест-литовские мирные переговоры // Две жизни. — Военное выдавецтва, 1958. — 274 с.
• Алан Джон Персиваль Тейлор. Истоки Второй мировой войны = Alan John Percivale Taylor. The Origins Of The Second World War. — М.: Альпина нон-фикшн, 2025. — С. 448.
• Троцкий Л. Д. Заседания российской, германской и австро-венгерской делегаций (Политическая комиссия). I. Заседание 9 февраля 1918 г. // Сочинения. — М.; Л., 1926. — Т. 17. Советская Республика и капиталистический мир. частка I. Первоначальный период организации сил. — 748 с.
• Фельштинский Ю. Крушение мировой революции. Брестский мир: октябрь 1917 — ноябрь 1918. — М.: Терра, 1992. — 656 с. — ISBN 978-5-4224-0823-8. — ISBN 5-85255-111-2.
  • Фельштинский Ю. Г. Вожди в законе. — 2-е изд., доп. — М.: Терра, 2008. — 385 с. — ISBN 9785275018783. — ISBN 5275018789.
• Baumgart W. Die Friedensverhandlungen von Brest-Litowsk // Deutsche Ostpolitik 1918. Von Brest-Litowsk bis zum Ende des Ersten Weltkrieges. — Wien, München: R. Oldenbourg Verlag, 1966. — 462 S.
• Chernev B. Twilight of Empire: The Brest-Litovsk Conference and the Remaking of East-Central Europe, 1917—1918. — University of Toronto Press, 2017. — 328 p. — ISBN 9781487513351. — ISBN 1487513356. — ISBN 9781487501495. — ISBN 1487501498.
• John V. Brest-Litowsk: Verhandlungen und Friedensverträge im Osten 1917 bis 1918. — Stuttgart: W. Kohlhammer, 1937. — 149 S. — (Beiträge zur Geschichte der nachbismarckschen Zeit und des Weltkrieges, H. 35).
• Hahlweg W. Der Diktatfriede von Brest-Litowsk 1918 und die bolschewistische Weltrevolution. — Münster: Aschendorff, 1960. — 87 S. — (Schriften d. Gesellsch. z. Förderung d. Friedrich-Wilhelms-Universität zu Münster. H. 44).
• Kennan G. F. The First Brest-Litovsk Crisis // Soviet-American relations, 1917—1920. — Princeton: Princeton University Press, 1956. — Vol. I. Russia leaves the War.
• Kılıç S. Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu : Brest-Litovsk Barışı Ve Müzakereleri (22 Aralık 1917 — 3 Mart 1918). — İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998. — 488 S. — (Tarih dizisi, 17; Dergâh Yayınları, 179). — ISBN 9757737356. — ISBN 9789757032298. — ISBN 9757032298.
• Königsberg. Reisebücher von Anno dazumal. — Rautenberg, 1991. — Bd. 12. — ISBN 9783792104712. — ISBN 3792104717.
• Krumeich G. Die 101 wichtigsten Fragen: Der erste Weltkrieg. — München: C. H. Beck, 2015. — ISBN 978-3406659416. — ISBN 3406659411.
• Krummacher F. A., Lange H. Krieg und Frieden. Geschichte der deutsch-sowjetischen Beziehungen. Von Brest-Litowsk zum Unternehmen Barbarossa. — München: Bechtle, 1970. — 564 S.
• Kurat A. N. Brest-Litovsk'ta Türk ve Sovyet-Rus Heyetleriarasında müzakereler // Турция и Россия = Türkiye ve Rusya. — Kültür Bakanlığı, 1990. — S. 367—385. — 755 S. — (Kültür Bakanlığı, 1194; Kültür Eserleri Dizisi, 150). — ISBN 9789751707031. — ISBN 975170703X.
  • Kurat A. N. Brest-Litovsk Müzakereleri ve Barışı(тур.) // Belleten. — Ankara: 1967. — Temmuz — Т. XXXI. — № 123. — С. 375—415. — ISSN 0041-4255.
• Pipes R. Brest-Litovsk // The Russian Revolution. — 1990. — Vol. 2.
  • Пайпс Р. Брест-Литовск // Русская революция. — М.: Захаров, 2005. — Т. 2: Большевики в борьбе за власть 1917—1918. — 720 с. — ISBN 5-8159-0526-7.
• Rauch G. Der Frieden von Brest-Litowsk // Geschichte des bolschewistischen Rußland. — 3. Aufl. — Wiesbaden: Rhein. Verl.-Anstalt, 1955. — 644 S.
  • Rauch G. A history of Soviet Russia / Georg von Rauch; transl. by Peter and Annette Jacobsohn. — Rev. ed. — New York: Praeger, 1958. — xiii, 530 p.
• Reynolds М. А. Brest-Litovsk and the opening of the Caucasus // Shattering Empires: The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires 1908—1918. — Cambridge University Press, 2011. — xiv, 303 p. — ISBN 9781139494120. — ISBN 1139494120. — ISBN 978-0-521-19553-9. — ISBN 978-0-521-14916-7.
• Ritter G. Staatskunst und Kriegshandwerk : das Problem des «Militarismus» in Deutschland. — 2, neu durchges. Aufl. — München: Oldenbourg, 1968. — Bd. 4: Die Herrschaft des deutschen Militarismus und die Katastrophe von 1918. — 586 S.
  • Ritter G. The Sword and the Scepter: The Problem of Militarism in Germany. — Coral Gables: University of Miami Press, 1973. — Vol. 4: The Reign of German Militarism and the Disaster of 1918. — 496 p. — ISBN 9780870242359. — ISBN 0870242350.
• Smele J. The Treaty of Brest-Litovsk // The Russian Revolution and Civil War 1917—1921: An Annotated Bibliography. — A&C Black, 2006. — 656 p. — (Continuum Collection). — ISBN 9781441119926. — ISBN 1441119922.
• Warth R. D. A Separate Peace // Союзники и русская революция = The Allies and the Russian Revolution. From the fall of the monarchy to the Peace of Brest-Litowsk. — Durham N. C.: Duke University Press, 1954. — vi, 294 p.
• Wheeler-Bennet J. W. The Forgotten Peace: Brest-Litovsk, March 1918. — London: Macmillan, 1938. — 478 p.
  • Уилер-Беннет Д. Брестский мир. Победы и поражения советской дипломатии = Brest-Litovsk: The Forgotten Peace March 1918 / пер. с англ. С. К. Меркулова. — М.: Центрполиграф, 2009. — 416 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-9524-4288-7.
• Zeman Z. A. Brest Litovsk // A Diplomatic History of the First World War. — London: Weidenfeld and Nicolson, 1971. — 402 p. — ISBN 9780297003007. — ISBN 0-297-00300-3.

Артыкулы

• Базанов С. Н. Крестьянская армия после первых поражений в ноябре 1917 — марте 1918 г. // Мир и политика / Журнальный клуб «Интелрос»; гл. ред. Э. А. Галумов. — 2012. — № 9. — ISSN 2073-8161.
• Васильева О. Ю. Российская Православная Церковь и Октябрьская революция / Церковь и гражданская война — что произошло? // Православие и Мир. — 2017. — 2 лістапада
• Вельтман (Павлович) М. Ленин и Брест // Красная новь / под ред. А. К. Воронского. — 1923. — № 4.
• Волков С. В. Праздник государственной измены? // Новая газета. — 2012. — 22 лютага — № 19.
• Дмитриев С. Н. Таинственный Альянс // Наш современник : журнал. — 1990. — № 11. — С. 128—136. — ISSN 0027-8238.
• Зіберт Д. Карта из приложения к Брест-Литовскому мирному договору: причины неопубликования и ошибки в интерпретации текста документа в немецкоязычной историографии // Журн. Белорус. гос. ун-та. История. — 2018. — № 2. — С. 47—56. — ISSN 2520-6338.
• Нольде Б. Э. Политическая карта Брестских договоров // Международная политика и мировое хозяйство. — Пг.: 1918. — № 2. — С. 3—13.
• Чубарьян А. О. Брестский мир в американской и английской буржуазной историографии // Вопросы истории. — 1962. — № 3. — ISSN 0042-8779.
• Bal H. Brest-Litovsk Antlaşması'ndan Sonra Türkiye ve Ermeniler(тур.) // Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları. — Istanbul University: 2004. — № 5. — С. 25—51. — ISSN 1304-9720. Архівавана з першакрыніцы 11 снежня 2021.
• Baumgart W. Die «geschäftliche Behandlung» des Berliner Ergänzungsvertrags vom 27. August 1918 : eine Episode der deutschen Verfassungsgeschichte(ням.) // Historisches Jahrbuch. — München: Karl Alber, 1969. — Т. 89. — С. 116—152. — ISSN 0018-2621. Архівавана з першакрыніцы 13 ліпеня 2018.
• Jodeit K. Literatur zum Frieden von Brest-Litowsk 1918 (9.2 und 3.3)(ням.) // Jahresbibliographie. Bibliothek für Zeitgeschichte. — Stuttgart: 1961. — Т. 33. — С. 567—587. — ISSN 0081-8992.

Дадатковая

• Белый А. Собрание сочинений. Воспоминания о Блоке / под общ. ред. В. М. Пискунова; подгот. текста, вступ. ст., коммент. С. И. Пискуновой. — М.: Республика, 1995. — 510 с. — ISBN 5-250-02534-X.
• Волошин // Литературная энциклопедия : в 11 т. : т. 2 / Отв. ред. Фриче В. М. ; Отв. секретарь Бескин О. М. — [Б. м.] : Изд-во Ком. Акад., 1929. — 768 стб. : ил.
• Григорьян К. Н. Ваан Терьян : Очерк жизни и творчества / К. Н. Григорьян; отв. ред. Ф. Я. Прийма. — 2-е изд., перераб. и доп. — Л.: Наука : Ленингр. отд-ние, 1985. — 208 с.
• История русской литературы XX — начала XXI века. Учебник. В 3 частях / ред. В. И. Коровин. — Владос, 2014. — Т. II. 1925—1990 годы. — 512 с. — ISBN 978-5-691-02029-2.
• Ключников Ю. В., Сабанин А. В. Международная политика новейшего времени в договорах, нотах и декларациях. Ч. 2. От империалистической войны до снятия блокады с Советской России. — М.: Литиздат НКИД, 1926. — 463 с.
• Маковский А. Л. Екатерина Абрамовна Флейшиц // Избранные труды по гражданскому праву. В 2 т. / Е. А. Флейшиц. — М.: Статут, 2015. — Т. 1. — 512 с. — ISBN 978-5-8354-1192-4. — ISBN 978-5-8354-1191-7.
• Савченко В. А. Война Германии, Австро-Венгрии и УНР против Советской Украины (февраль — апрель 1918) // Двенадцать войн за Украину. — Харьков: Фолио, 2006. — 415 с. — (Время и судьбы). — ISBN 966-03-3456-7.
• Хандорин В. Г. На распутье. Россия в огне // Адмирал Колчак. Правда и мифы. — Томск: выдавецтва Томского Университета, 2007. — 288 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-7511-1842-6.
• Brown T. The Life of W. B. Yeats. — 2nd ed. — Oxford: Wiley, 2001. — 436 p. — (Wiley Blackwell Critical Biographies). — ISBN 9780631228516. — ISBN 0631228519.
• Czubiński A. Historia powszechna XX wieku. — Wyd. 3. — Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2011. — 860 S. — ISBN 978-83-7177-808-7.
• Duncan P. J. S. Russian Messianism: Third Rome, Revolution, Communism and After. — Routledge, 2002. — 261 p. — (Routledge Advances in European Politics). — ISBN 9781134744770. — ISBN 1134744773.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Брэсцкі мір

• «Брестский Мир»: Мирный договор. Между Советской Россией, с одной стороны, и Германией, Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией, с другой стороны /текст/ (нявызн.). Хронос. Всемирная история в Интернете (24 снежня 2009). Праверана 13 жніўня 2018.
• Брестский мирный договор как акт международного права /запрос № 12545/ (нявызн.). Архангельская областная научная библиотека имени им. Н. А. Добролюбова (24 лістапада 2014). Праверана 13 жніўня 2018.
• Брестский мир (нявызн.). ГУ «Мемориальный комплекс „Брестская крепость-герой“». Праверана 14 жніўня 2018.
• Брестский мир (1987): Драма в 2 частях (нявызн.). www.vakhtangov.ru. Театр им. Евг. Вахтангова / Архив спектаклей. Праверана 16 мая 2018.
• Выставка книг «Брестский мир» в научной библиотеке (нявызн.). Восточно-Крымский историко-культурный заповедник / Министерство культуры Республики Крым (21 красавіка 2018). Праверана 2 жніўня 2018.
• Залесский К. А.. Брестский мир 1918 года (нявызн.)(недаступная спасылка). Энциклопедия «Всемирная история» / Российское военно-историческое общество (РВИО). Архівавана з першакрыніцы 10 кастрычніка 2020. Праверана 13 жніўня 2018.
  • Брестский мир. 03.03.1918 (нявызн.)(недаступная спасылка). «100 главных документов российской истории». Проект Российского военно-исторического общества. Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2018. Праверана 13 жніўня 2018.
  • Соловьёва Е.. Как заключался Брестский мир? (нявызн.). 100-летие Революции / Российское военно-историческое общество (3 снежня 2017). Праверана 1 кастрычніка 2018.
• Кулегин А. М.. Комитет революционной обороны Петрограда (нявызн.). Энциклопедический словарь / Интернет-портал «Энциклопедия Санкт-Петербурга». Праверана 14 жніўня 2018.
• Михаил Ульянов. Хроника одной роли (СССР, 1988) (нявызн.)(недаступная спасылка). Телеканал «Россия – Культура» (Россия–К). Архівавана з першакрыніцы 8 верасня 2020. Праверана 1 кастрычніка 2018.
• Russian Civil War (англ.). — артыкул з Encyclopædia Britannica Online. Праверана 1 кастрычніка 2018.