Буджак
Буджа́к (балг.: Буджак, рум.: Bugeac, гаг. Bucak; у перакладзе з турэцк.: bucak — «вугал», «кут») — гістарычная вобласць на поўдні Бесарабіі, якая займае паўднёвую частку міжрэчча Дуная і Днястра, на ўсходзе абмываецца Чорным морам. Уключае частку дэльты Дуная. Гістарычна з'яўляецца часткай буйнейшага, пераважна стэпавага макрарэгіёна, вядомага як Паўночнае Прычарнамор'е. Цяпер уключае паўднёвыя раёны Малдовы і паўднёва-заходнюю частку Адэскай вобласці Украіны. Характарызуецца пярэстым нацыянальным складам. Адзін з самых своеасаблівых рэгіёнаў сучаснай Украіны ў моўным, культурным, геаграфічным плане.
Этымалогія
правіцьЭтымалогія назвы рэгіёна ўзыходзіць да турэцкага слова турэцк.: буджак (вугал) — так называлася стэпавая тэрыторыя, якія ляжалі паміж турэцкімі крэпасцямі Ізмаіл, Бендэры і Акерманская крэпасць (цяпер Білгарад-Дністроўскі). Альтэрнатыўная назва рэгіёна — Акерманшчына ўзыходзіць да турэцкай калькі славянскай назвы найбуйнейшага горада рэгіёна — Білгарад-Дністроўскі (гэта значыць белая крэпасць), які ў канцы сярэдневяковага перыяду займала Асманская імперыя. У XV—XVIII стагоддзях рэгіён займала Буджацкая арда (Акерманская/Белгародская арда), прадстаўнікі якой — качавыя цюркі-ёрукі прынялі іслам і былі лаяльныя Крымскаму ханству і турэцкаму султану і ўвесь час канфліктавалі з запарожскімі казакамі. У выніку змяшэння некалькіх качавых цюркамоўных плямёнаў паміж вусцямі Днястра і Дуная да пачатку XVIII стагоддзя склаўся і мясцовы татарскі этнас — буджацкія татары.
Гідраграфічная сетка
правіцьРачная сетка Буджака належыць да басейнаў Чорнага мора, Днястра. Галоўныя рэкі: Дунай (з Кілійскім гірлам), Днестр (з прытокам Кучурган). Дэльта Дуная і плаўні Днястра месцамі забалочаны. Буйныя рэкі маюць важнае гаспадарчае значэнне для суднаходства, арашэння і атрымання гідраэнергіі.
Даўжыня ліманных і марскога ўзбярэжжа ад гірла ракі Дунай да Тылігульскага лімана дасягае 300 км.
У прыморскай паласе шмат прэснаводных (Кагул, Ялпуг, Катлабуг) і салёных (Сасык, Шаганы, Алібей, Бурнас) азёр. Таксама на ўзбярэжжы знаходзіцца вялікая колькасць ліманаў цалкам ці часткова адгароджаных ад мора пясчана-ракушачнымі перасыпамі.
Гісторыя
правіцьУ VII—X стагоддзях Буджак (тады па па-славянску яго называлі Оглас, або Онглас) знаходзіўся ў сферы ўплыву Балгарскага ханства і Першага Балгарскага царства, а ў XII—XIV стагоддзях — Другога Балгарскага царства (пад грэчаскй назвай Параталасія (грэч. Παραθαλασσια — даслоўна «прымор'е»)). У Буджаку наогул панавалі качэўнікі, акрамя кароткіх прамежкаў у канцы I тысячагоддзя, калі яго засялілі балгары (выцесненыя каля 1000 года печанегамі[1]), і затым у XV стагоддзі, паміж заняпадам Залатой арды і прыходам турак.
У канцы XIII стагоддзя былі заснаваны першыя калоніі генуэзцаў на нізоўях Днястра, і зноў ажывіўся гандаль. У XIII—XV стагоддзях была збудавана Білгарад-Дністроўская крэпасць. У сярэдзіне XIV стагоддзя прыморская Бесарабія ўвайшла ў склад Малдаўскага княства; тады ж тэрыторыя, спустошаная татарскімі нашэсцямі, была заселена валахамі, якія і склалі асноўную частку насельніцтва краіны. 5 жніўня 1484 года малдаўскі гарнізон Білгарад-Дністроўскай крэпасці быў вымушаны капітуляваць перад асманскім войскам, крэпасць пераназвана ў Акерман.
У 1503 годзе Турцыя далучыла паўднёвую Бесарабію (Буджак), дзе былі пабудаваны крэпасці Бендэры і Ізмаіл. Акерман і Кілія з акругай сталі турэцкімі адміністрацыйнымі адзінкамі — рая, у 1538 годзе новая рая была ўтворана на адрынутай у Малдовы бесарабскай тэрыторыі з цэнтрам у Бендэрах — Тыгіна. У Буджаку пасяліліся татары і нагайцы, якія падпарадкоўваліся Крымскаму ханству. Буджак уваходзіў у склад Асманскай імперыі да 1812 года. У Расійскай імперыі назва Буджак выкарыстоўвалася для апісання паўднёвай стэпавай часткі Бесарабскай губерні, у сваю чаргу якая ўваходзіла ў большы гісторыка-этнаграфічны рэгіён Наваросія.
Насельніцтва
правіцьБуджак здаўна вядомы сваім пярэстым этна-моўным складам насельніцтва ў цэлым. Ніводны з народаў не складае ў Буджаку большасці, пры гэтым доля ўкраінцаў у ім (40 %) амаль удвая ніжэйшая чым па краіне ў цэлым (78 %) і ў паўтара разы ніжэйшая чым у Адэскай вобласці ў цэлым (60 %). Павышана доля балгараў, малдаван, гагаузаў; доля этнічных рускіх адпавядае агульнаўкраінскі. У XIX і XX стагоддзях значную частку насельніцтва Буджака складалі нямецкія каланісты. Цяпер немцаў амаль няма. У рэгіёне захоўваецца невялікі арэал кампактнага рассялення албанцаў-арнаўтаў.
Так, паводле перапісу 1989 года ва ўкраінскай частцы Буджака пражывалі:
- Украінцы 35,8 %
- Балгары 24,8 %
- Рускія 17,7 %.
- Малдаване 15,2 %
- Гагаузы 4,6 %
- Албанцы-арнаўты 0,4 %
- Іншыя 1,5 %
Паводле перапісу 2001 года ва ўкраінскай частцы Буджака пражывалі:
- Украінцы 40,2 %
- Балгары 20,9 %
- Рускія 20,3 % (рускае насельніцтва пераважае ў гарадах і ў прыватнасці складае большасць насельніцтва горада Ізмаіл)
- Малдаване 12,6 %
- Гагаузы 4,1 %
- Албанцы-арнаўты 0,4 %
- Іншыя 1,5 %
Раён ці Горад | Колькасць (доля %) | Украінцы | Малдаване | Балгары Бесарабіі | Рускія | Гагаузы | Іншыя |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Арцызскі раён | 51 700 | 14 200 | 3300 | 20 200 | 11 500 | 900 | 1600 |
Білгарад-Дністроўскі раён | 62 300 | 51 000 (81,9 %) | 3900 | 800 | 5500 (8,8 %) | 200 | 900 |
Балградскі раён | 75 000 | 5700 (7,6 %) | 1200 | 45 600 (60,8 %) | 6000 | 14 000 (18,7 %) | 2500 |
Ізмаільскі раён | 54 700 | 15 800 (28,9 %) | 15 100 (27,6 %) | 14 100 | 8900 | 200 | 600 |
Кілійскі раён | 59 800 | 26 700 (44,6 %) | 9400 | 2600 | 18 000 (30,1 %) | 2300 | 800 |
Рэнійскі раён | 40 700 | 7200 (17,7 %) | 19 900 (48,9 %) | 3400 | 6100 | 3200 | 900 |
Сарацкі раён | 49 900 | 21 900 (43,9 %) | 9400 | 10000 | 7900 | 200 | 500 |
Тарутынскі раён | 45 200 | 11 100 | 7500 | 17 000 (37,6 %) | 6300 | 2700 | 600 |
Татарбунарскі раён | 41 700 | 29 700 (71,2 %) | 3900 | 4800 | 2700 | - | 600 |
горад Ізмаіл | 85 100 | 32 500 (38,2 %) | 3700 | 8600 | 37200 (43,7 %) | 800 | 2.300 |
горад Білгарад-Дністроўскі | 51 100 | 32 200 (63,0 %) | 1000 | 1900 | 14 400 (28,8 %) | 200 | 1400 |
Разам | 617 2001 | 248 0001 | 78 3001 | 129 0001 | 124 5001 | 24 7001 | 12 7001 |
Буджак на картах
правіць-
Буджак ва Украіне
-
Буджак у Румыніі
-
Этнічная карта Буджака паводле перапісу 2001 г.
-
Родная мова ў Буджаку паводле перапісу 2001 г.
-
Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел
Гл. таксама
правіцьЗноскі
- ↑ http://ant.md/stratum/05_99/articles/fedorov/fedor00.htm Архівавана 28 верасня 2007.
Спасылкі
правіць- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Буджак