Дэрпцкае біскупства
Дэрпцкае біскупства (ням.: Bistum Dorpat) — духоўна-феадальнае княства ў Лівонскай Канфедэрацыі, якое існавала ў 1224—1558 гадах у паўднёва-ўсходняй частцы сучаснай Эстоніі на тэрыторыі паветаў Тартумаа, Пылвамаа, Вырумаа, Йыгевамаа і Валгамаа. Цэнтр у горадзе Дэрпце (Юр'еве). Межы біскупства не супадалі з межамі замацаванай за біскупам каталіцкай дыяцэзіі: апошняя, апроч самога біскупства, уключала землі на захад ад яго, якія належалі Лівонскаму ордэну.
| Дэрпцкае біскупства | |||
|---|---|---|---|
| Ecclesia Tarbatensis Bistum Dorpat | |||
|
|||
| Краіна | Лівонія | ||
| Адміністрацыйны цэнтр | Дэрпт | ||
| Найбуйнейшыя гарады | Одэнпэ | ||
| Дата ўтварэння | 1224—1558 | ||
| Дата скасавання | 1558 | ||
| Біскупы | (спіс) | ||
| Афіцыйныя мовы | нямецкая, лацінская | ||
 |
|||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||
У гады свайго росквіту Лівонскі ордэн, Рыжскае архібіскупства, Дэрпцкае, Курляндскае і Эзэль-Вікскае біскупствы ўтваралі так званую Лівонскую канфедэрацыю пяці феадальных дзяржаў сярэдневяковай Прыбалтыкі[1], якая ўвесь час канфліктавала як са славянамі (Наўгародская рэспубліка, Вялікае Княства Літоўскае, Каралеўства Польскае), так і са скандынаўскімі краінамі (Швецыя, Данія).
Фармальнай нагодай да паходаў нямецкіх крыжакоў было заваяванне і хрысціянізацыя эстаў, а асноўнай мэтай — каланізацыя земляў. Першым біскупам дэрпцкім быў Герман Буксгеўдэн, брат рыжскага біскупа і кіраўніка Лівонскага крыжовага паходу Альберта Буксгеўдэна.
На чале біскупства стаяў каталіцкі біскуп, якога выбіралі капітулам саборных канонікаў, гэта значыць калегіяй вышэйшых мясцовых кафедральных святароў. Біскуп быў таксама найбуйнейшым феадалам-землеўладальнікам княства, хоць частка яго земляў была перададзена ў рукі ваенных, якія сталі васаламі біскупа. Нямецкае духавенства і рыцары-феадалы наклалі феадальныя павіннасці на раней свабоднае мясцовае эсцкае і славянскае сялянства.
Гісторыя правіць
У 1211 г. біскуп рыжскі Альберт заснаваў Леальскую дыяцэзію на захадзе Эстоніі. У 1223—1224 гадах эсты ў саюзе са славянскім князем Вячкам беспаспяхова абаранялі горад Юр'еў ад нямецкіх рыцараў-крыжакоў. Пасля ўзяцця немцы пераназвалі яго ў Дорпат (ням.: Dorpat), ці Дэрпт, а біскуп леальскі Герман у 1224 г. выбраў яго ў якасці сваёй новай рэзідэнцыі, стаўшы біскупам дэрпцкім. 6 лістапада 1225 г. рымскі кароль Генрых зацвердзіў яго дэрпцкім князем.
У 1242 г. эсцкае войска біскупа Германа пацярпела паражэнне ад наўгародскага князя Аляксандра Неўскага ў знакамітым Лядовым пабоішчы.
Дакументальна вядома, што ў 1268 г. біскуп дэрпцкі Фрэдрык называў сябе яшчэ і «біскупам карэльскім», але паходжанне гэтага тытула застаецца незразумелым[2].
Дэрпцкае біскупства таксама вяло актыўны гандаль у рамках Ганзейскага саюза.
У канцы XIV ст. біскупам дэрпцкім стаў Дытрых Дамеров, закляты вораг Лівонскага ордэна, які ўступіў у кааліцыю супраць яго з Вялікім Княствам Літоўскім, Мекленбургам і віталійскімі братамі (вядомымі піратамі Балтыйскага мора). Ён нават папрасіў англійскага караля Рычарда II узяць Дэрпт пад яго пратэкцыю. Ордэн беспаспяхова атакаваў біскупства ў 1379 г. і пасля заключэння мірнага пагаднення страціў права закліку васалаў біскупа да ўдзелу ў ваенных кампаніях.
У апошнія гады існавання біскупства ў яго пагоршыліся адносіны з Расіяй, што стала пасля асноўнай нагодай да Лівонскай вайны. Цар Іван Грозны запатрабаваў, каб біскупства выплаціла яму велізарную даніну ў 40 000 талераў. Ён настойваў, што Дэрпт з'яўляўся старажытнай славянскай крэпасцю Юр'евам, маючы на ўвазе кароткі перыяд славянскага ўплыву ў землях эстаў, якія падпарадкаваў князь Яраслаў Мудры ў 1030—1061 гг. Кіраўніцтва біскупства спрабавала паменшыць суму даніны для працягу перамір'я, але цар адмовіўся ад дыпламатычных мер і абвясціў вайну. У 1558 г. Дэрпт быў узяты расійскімі войскамі і Дэрпцкае біскупства спыніла сваё існаванне.
Знешняя палітыка правіць
Агульная плошча Дэрпцкага біскупства ў перыяд найбольшай экспансіі германскіх крыжакоў склала каля 9600 км?. Пазней, па волі Ордэна, дэрпцкі біскуп таксама стаў вырашаць царкоўныя пытанні ў ордэнскіх землях непасрэдна на захад ад біскупства (да Рыжскага і Пярнускага заліваў Балтыйскага мора). З усіх бакоў, акрамя ўсходняга, біскупства акружалі землі рыцараў Лівонскага ордэна, на ўсходзе з ім спачатку межавала Наўгародская рэспубліка, былыя васальныя землі якой ордэн і біскупства, уласна, і займалі. Затым пасля аб'яднання рускіх земляў галоўным усходнім суседам стала Рускае царства (Маскоўская дзяржава).
Біскупства мела ўскраіннае становішча, а таму праводзіла вельмі варожую палітыку крыжовых паходаў у стаўленні да суседніх славянскіх земляў пры падтрымцы ордэна і Папы Рымскага. Галоўную ролю ў стрымліванні біскупства ў межах пачатку XII стагоддзя адыгрывала старажытная крэпасць Ізборск, якая атрымала за гераічнасць сваіх абаронцаў мянушку «Жалезны горад».
У XVI стагоддзі Дэрпцкае біскупства перажыло востры ўнутраны крызіс з-за феадальнай міжусобіцы, а таксама барацьбы каталікоў з пратэстантамі падчас працэсу Рэфармацыі[1]. Часткова славянізаваныя ў X—XIII стст. эсты-сету пры гэтым захоўвалі прыхільнасць да праваслаўя нават ва ўмовах моцнага рэлігійнага ціску з боку нямецкага духавенства. Скарыстаўшыся рэлігійнымі канфліктамі ў біскупстве, у 1558 годзе Іван Грозны спыніў яго існаванне, захапіўшы яго сталіцу Дэрпт. Пасля гэтага ў праваслаўе перайшла і частка мясцовых балтыйскіх немцаў, якая стамілася ад каталіцка-пратэстанцкіх звад[крыніца?].
Замкі правіць
Цэнтрам біскупства быў Дэрпцкі замак (эст.: Toomemagi). Ён быў пашкоджаны падчас Паўночнай вайны і ў XVIII ст. быў разабраны, пазней (у пачатку XIX ст.) на яго месцы была пабудавана абсерваторыя. Дэрпцкі сабор быў пашкоджаны падчас пратэстанцкай рэфармацыі і знаходзіцца ў разбураным стане з XVII ст.
Акрамя Дэрпта, у біскупстве было яшчэ пяць каменных замкаў:
- Одэнпэ — старажытны цэнтр Угандзі і першая каменная крэпасць у біскупстве;
- Кірумпэ і Нейгаўзен знаходзіліся на важнай і старажытнай дарозе, якая злучала Дэрпт са Псковам;
- Ольдэнтарн і Варбеке (Кастэр) знаходзіліся на рацэ Эмбах, якая злучала Дэрпт з Чудскім возерам.
Дэрпцкія біскупы правіць
- Герман Буксгеўдэн 1224—1248
- Аляксандр 1263—1268
- Фрыдрых Газельдорф 1268—1288
- Бернгард I 1289—1302
- Дытрых II Фюсгузен 1302—1312
- Мікалай 1312—1323
- Энгельберт Долен 1323—1341
- Весцэлус 1342—1344
- Іаган I Фіфгузен 1346—1373
- Генрых I Фельдэ 1373—1378
- Дытрых III Дамераў 1378—1400
- Генрых II Урангель 1400—1410
- Бернгард II Бюлаў 1410—1413
- Дытрых IV Рослер 1413—1441
- Варфаламей Завіервэ 1441—1459
- Гельміх Малінкрат 1459—1468
- Андрэас Пеплер 1468—1473
- Іаган II Берткаў 1473—1485
- Дытрых V Гаке 1485—1498
- Іаган III Ропэ 1499—1505
- Герард Шрофэ 1505—1513
- Іаган IV Дзюсбарг 1513—1514
- Крысціян Бомгавер 1514—1518
- Іаган V Бланкенфельд 1518—1527
- Іаган VI Бей 1528—1543
- Ёдакус Рэке 1544—1551
- Герман II Везель 1552—1560
Зноскі
- ↑ а б Дерптское (Тартуское) епископство — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (3-е выданне)
- ↑ Excerpt from sources Архівавана 27 верасня 2007.. In Latin. Hosted by the National Archive of Finland Архівавана 15 верасня 2010.. See [1] Архівавана 8 чэрвеня 2007. and Diplomatarium Fennicum from the menu.
Спасылкі правіць
|
Дэрпцкае біскупства на Вікісховішчы |
|---|
- Замак Дэрпцкага біскупства Архівавана 21 лістапада 2011.