Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім (1512—1522)

Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім 1512—1522 гадоў, таксама вядома як Дзесяцігадовая вайна — шостая вайна паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Вялікім княствам Маскоўскім за ўсходнеславянскія землі. Па выніках вайны ВКЛ страціла Смаленскую зямлю.

Літоўска-маскоўская вайна 1512—1522 гадоў
Асноўны канфлікт: Літоўска-маскоўскія войны
Дата	1512—1522
Месца	Вялікае Княства Літоўскае
Прычына	Жаданне «аб’яднання рускіх земляў» пад уладай Масквы, саюз Вялікага Княства Літоўскага з Крымскім ханствам, наезды крымчакоў на Вялікае княства Маскоўскае
Вынік	Пяцігадовае перамір’е на ўмовах Масквы
Змены	смаленскія землі (23 тыс. км²) адышлі да Маскоўскага княства
Праціўнікі
Вялікае Княства Літоўскае Каралеўства Польскае Вялікае Княства Маскоўскае
Камандуючыя
Жыгімонт I Васіль III

Перадумовы

Умацаваньне Маскоўскага княства прывяло да таго, што вялікі князь маскоўскі Іван III, працягваючы палітыку пашырэння дзяржавы і аб’яднаньня рускіх земляў, адмовіўся прызнаваць уладу Залатой Арды (1480), далучыў Наўгародскую зямлю (1478), Цвярское (1485) і Разанскае княствы. Тэрыторыя Маскоўскага княства павялічылася ўтрая. Відавочным было жаданне далучыць яшчэ і Смаленскую зямлю.

«Вечны мір» 1508 года, якім скончылася вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім 1507—1508 гадоў, маскоўскі ўрад разглядаў як часовую перадышку. Рэзультаты вайны не задаволілі аніводны з бакоў. З 1510 года Васіль III займаўся непасрэднай падрыхтоўкай смаленскай кампаніі. Яго дыпламаты заручыліся падтрымкай Лівонскага і Тэўтонскага ордэнаў, якія намагаліся выйсці з-пад кантролю Польшчы. Імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Максіміліян I недвухсэнсоўна падтрымаў тэўтонцаў у іхнім збліжэнні з Масквой.

Жыгімонт Стары стаў шукаць падтрымкі ў Венгрыі і ў лютым 1512 года ажаніўся з сястрой лідара венгерскай нацыянальнай апазіцыі Янаша Запальяі Барбарай.

Паны-рада дадала ў прывілеі радкі з Казімірава прывілея 1447 абавязак вялікага князя вярнуць страчаныя ў папярэдніх войнах землі. У 1512 вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары заключыў саюз з крымскім ханам Менглі I Гірэем. У маі—кастрычніку 1512 крымскія татары, дзеючы па дамоўленасці з польскім каралём, здзейснілі серыю наездаў на паўднёвыя землі Маскоўскага княства. Перадавыя чамбулы дайшлі нават да Разані. На зваротнай дарозе ў Крым татары, выконваючы саюзныя дамоўленасці, аддалі ў Кіеве літвінам і палякам траціну сваёй здабычы.

У 1512 на віленскім двары была затрыманая вялікая княгіня літоўская Алена Маскоўская, сястра Васіля III і ўдава Аляксандра Ягелончыка. Гэта было зроблена, каб Васіль III не мог выкарыстаць яе ў сваіх мэтах. Усё гэта ў сукупнасці стала casus belli для маскоўскага князя.

Вайсковыя дзеянні

Першая фаза

Асноўны артыкул: Аблога Смаленска (1514)

Маскоўцы загадзя ўзмацніліся цяжкім узбраеннем, дастаўленым з Нямеччыны. Маскоўскае войска атрымала вялікую колькасць цяжкіх абложных гармат, бамбардаў і фальканетаў.

У лістападзе 1512 князь Васіль III абвясціў вайну Жыгімонту I. Асноўныя сілы Масквы пад правадырствам Данілы Шчэні, узброеныя артылерыяй, 14 лістапада перайшлі граніцу і рушылі на Смаленск.

Польскі гусар I паловы XVI стагоддзя

Маскоўскі вершнік I паловы XVI стагоддзя

У лістападзе 1512 года выйшла войска князя Івана Рапніна-Абаленскага і канюшага Івана Чалядніна, якое, спаліўшы пасады Смаленска, павінна было накіравацца да Оршы і Друцка, а на злучэнне з ім з Вялікіх Лук рухалася войска князя В. С. Адоеўскага.

У студзені 1513 года князь Міхал Львовіч Глінскі распачаў аблогу Смаленска. Тым часам аддзел вярхоўскіх князёў на чале з Васілём Шамячычам здзейсніў нечаканы рэйд на Кіеў, а наўгародскае войска князя Васіля Шуйскага — на Холм. Але ў выніку здзейсненага пасля гэтага контрудару літоўскія войскі ваяводы кіеўскага Юрыя Радзівіла адбілі Смаленск і дайшлі ажно да Севершчыны.

Улетку 1513 маскоўскія сілы зладзілі другую спробу ўзяцця Смаленска. Гэтым разам частка войска на чале з князем Аляксандрам Растоўскім і Міхаілам Булгакавым-Голіцам разам з вярхоўскімі князямі былі разгорнутыя на паўднёвых рубяжах дзеля абароны ад крымскіх татараў. Прасоўванне маскоўскіх сіл пачалося ў чэрвені, аблога горада пачалася ў жніўні, а 11 верасня да Смаленска прыбыў сам вялікі князь Васіль III. Да восені пад горадам было сканцэнтраванае 80-тысячнае маскоўскае войска з вялікай колькасцю гармат і 2 тысячамі пішчаляў. Каля 24 тысяч ратнікаў ваявалі на Полаччыне, 8-тысячная групоўка блакіравала Віцебск, а 14-тысячная — аблажыла Оршу.

У канцы лета літоўская дзяржава вылучыла сродкі на прыцягненне 7000 польскіх наймітаў. У кастрычніку ў раён баявых дзеянняў падышлі перадавыя аддзелы літоўскага войска, якія атрымалі шэраг дробных перамог пад Віцебскам і Кіевам. Чуткі пра набліжэнне вялікага войска гетмана вялікага літоўскага Канстанціна Астрожскага змусілі Васіля III зняць аблогу Смаленска праз шэсць тыдняў. Маскоўскія войскі адышлі і ад іншых гарадоў.

Маскоўска-нямецкі хаўрус

У лютым 1514 года прынята рашэнне аб 3-м паходзе на Смаленск. Тады ж у выніку перагавораў паміж Маскоўскай дзяржавай і Свяшчэннай Рымскай імперыяй утварылася ваенная кааліцыя супраць Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай, у якую ўвайшлі яшчэ 5 еўрапейскіх краін. Паводле пагаднення ў выпадку перамогі членаў кааліцыі аўстрыйскі эрцгерцаг Максімілян I прызнаваў права Масквы на беларускія і ўкраінскія землі, а Васіль III — права Вены на некаторыя польскія тэрыторыі.

Другая фаза

Асноўны артыкул: Бітва пад Оршай (1508)

Бітва пад Оршай 8 верасня 1514

«Бітва Караля Польскага з маскавітамі ў 1514 годзе», Якуб Пісо

У канцы мая 1514 года пачаўся 3-і паход на Смаленск, у якім удзельнічала каля 80 тыс. маскоўскіх ратнікаў. 31 ліпеня пасля няспыннага абстрэлу з 300 гармат Смаленск капітуляваў. Імкнучыся выкарыстаць гэты поспех, ваяводы Васіля III хутка рухаліся ў глыб Беларусі. Яны захапілі Мсціслаў, Крычаў, Дуброўну, перайшлі Дняпро і Друць і толыкі каля Бярэзіны сутыкнуліся з перадавымі атрадамі 35-тысячнай арміяй вялікага князя літоўскага Жыгімонта I Старога. 8 верасня 1514 года падчас генеральнай бітвы пад Оршай гетман найвышэйшы Канстанцін Астрожскі дашчэнту разбіў 80-тысячнае маскоўскае войска. Усходняя Беларусь была вызвалена ад непрыяцеля. Астрожскі аблажыў Смаленск, але авалодаць горадам у яго не хапіла сіл. Перамога пад Оршай была ўдала выкарыстана ў дыпламатычных колах. Максімілян I адмовіўся ад блоку з Масквой, у выніку чаго кааліцыя распалася. На Венскім кангрэсе 1515 года Ягайлавічы і Габсбургі прыйшлі да поўнага паразумення. Максімілян I заняў прыхільныя да Жыгімонта I Старога пазіцыі і абяцаў дапамагаць яму ў прымірэнні з Васілём III.

Трэцяя фаза

Сяргей Іваноў. «Паход масквіцянаў» (1903)

На працягу 3 гадоў пасля перамогі пад Оршай ваенныя дзеянні вяліся стрымана. Гэта былі асобныя рэйды ў глыб чужой тэрыторыі. Вясной 1515 года маскоўскае войска з Пскова хадзіла на Рослаў, спаліла Браслаў і Друю, а літоўскія харугвы на чале з Астафіем Дашкевічам і Андрэем Неміровічам пры падтрымцы крымскіх татар напалі на Северскую зямлю. У тым жа годзе маскоўскія ваяводы хадзілі на Полацк, Віцебск і Мсціслаў, а літоўскае войска — на Вялікія Лукі. У 1516 годзе абодва бакі абмежаваліся дробнымі парубежнымі рэйдамі.

Чацвёртая фаза

У 1517 годзе войска Астрожскага з Полацка рушыла на Пскоўшчыну і аблажыла Апочку, асобныя харугвы хадзілі да Варонеча, Краснага, Веллі і Пскова, аднак у цэлым кампанія скончылася няўдала. Летам 1517 года ў Маскву прыбыло пасольства Жыгімонта I Старога, якое пры пасрэдніцтве імператарскага ўпаўнаважанага Сігізмунда Герберштэйна спрабавала дамовіцца пра спыненне вайны, але пазіцыі абодвух бакоў былі ўзаемна непрымальныя, і ваенныя дзеянні актывізаваліся. Летам 1518 года Васіль III накіраваў на Беларусь свае войскі з Вялікіх Лук — на Полацк, з Белай — на Віцебск, са Смаленска і Старадуба — ў Падняпроўе. Пад Полацкам маскоўскае войска было разгромлена і адступіла, у іншых месцах яно даходзіла да Слуцка, Менска, Наваградка. У 1519 годзе вайну на баку Маскоўскай дзяржавы ўступіў Тэўтонскі ордэн. У ліпені 1519 года на Кіеўшчыну і Валынь уварвалася 40-тысячнае крымскае войска і разбіла конніцу Астрожскага пад Сокалам. Выкарыстаўшы цяжкі для Вялікага Княства Літоўскага момант, Васіль III зноў ударыў па Беларусі з Вялікіх Лук, Смаленска і Старадуба. Накіроўваючыся да Вільні, яго войска па дарозе паліла гарады і вёскі, бралі ў палон жыхароў і дайшлі да Крэва, Ашмян, Меднікаў, а праз месяц вярнуліся дадому. Апошняй акцыяй Васіля III у гэтай вайне стаў рэйд ваяводы В. Гадунова ў лютым 1520 пад Полацк і Віцебск.

Мірнае пагадненне

Перамогі над тэўтонцамі і пагадненне, падпісанае Жыгімонтам I Старым з Крымскім ханствам, схілілі Васіля III да перагавораў. Летам 1520 года пасольства Вялікага Княства Літоўскага дамовілася ў Маскве пра спыненне ваенных дзеянняў. Для падпісання мірнага пагаднення «вялікае пасольства» на чале з полацкім ваяводам Пятром Кішкам прыбыло ў Маскву толькі ў 1522 годзе. 18 лютага 1523 года ў перамірнай грамаце паміж каралём Польскім і вялікім князем Літоўскім Жыгімонтам І і вялікім князем Маскоўскім Васілём ІІІ Жыгімонт І звярнуўся да свайго ўсходняга суседа:

…И ты, брат наш, великий господарь Василей, Божьею милостью государь всея Руси и великий князь, перемирье с нами взял на пять лет…

Пагадненне мела кампрамісны характар і прадугледжвала перамір’е тэрмінам на 5 гадоў (пасля чаго меркавалася падпісаць «вечны мір»). Смаленск застаўся ў Маскоўскай дзяржаве, шматлікі «маскоўскі палон» — у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1526 годзе пры пасрэдніцтве паслоў імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Карла V перамір’е было прадоўжана яшчэ на 6 гадоў.

Вынікі

Вялікае Княства Літоўскае на цэлае стагоддзе страціла свой буйны ўсходні фарпост Смаленск. Гэтае стагоддзе вызначыла прыналежнасць Смаленска да Маскоўскай дзяржавы.

У адрозненні ад вайны 1500—1503 гадоў, ВКЛ здолела практычна самастойна (з нязначнай дапамогай Польшчы) адбіваць напады ворага. Польскае каралеўства было вымушанае з гэтым лічыцца і ў 20-я гады XVI стагоддзя перастала высоўваць анексійныя прэтэнзіі.

Аднак гады перамір’я не былі ціхія. Гэта адзначалі як магілёўскі намеснік-дзяржаўца вялікага князя Жыгімонта І Васіль Саламярэцкі, так і маскоўскія ваяводы памежных тэрыторый.

Літаратура

• Аляксандр Казакоў Новая вокладка - ранейшыя заганы. Другая версія кнігі пра Аршанскую бітву і вайну 1512-1522 гг. (Рэцэнзія на манаграфію: Лобин, Алексей. "Смоленская война 1512-1522 гг." Москва, Фонд "Русские витязи", 2022) // Беларускі Гістарычны Агляд. — 2023. — Т. ХХХ. — С. 280-303.
• Герберштейн С. Записки о Московии. — М., 1988.
• Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею. — Спб., 1846. — Т. 1.
• Карамзин Н. М. История государства Российского. Кн. 3, т. 9. М., 1989
• Карамзин Н. М. История государства Российского (руск.). — СПб.: Типография Н. Греча, 1816—1829. — Т. 7.
• Кашпровский Е. И. Борьба Василия III Ивановича с Сигизмундом I из-за обладания Смоленском (1507—1522) // Сборник историко-филологического общества при институте кн. Безбородко. — II. — Нежин, 1899. — С. 173—289.
• Лобин А. Н. Битва под Оршей 8 сентября 1514 года. — СПб.: Общество памяти игумении Таисии, 2011. — 264 с. — ISBN 978-5-91041-066-8.
• Похлебкин В. В. Внешняя политика Руси и России, СССР за 1000 лет в именах, датах, фактах: Справочник. — М., 1995.
• Русина О. Сіверська земля у складі Великого князівства Литовського. — К., 1998.
• Соловьёв С. М. История России с древнейших времен. Кн. 3. — 1960. — Т. 5—6. Архівавана 23 лютага 2020.
• Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII веках. — М.: АСТ, 2008. — 800 с. — (Неизвестные войны). — ISBN 978-5-17-035350-7.
• Зимин А. А. Россия на пороге Нового времени (Очерки полит. истории России первой трети XVI в.). — М., 1972.
• Natanson-Leski J. Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej. Cz. 1. Lwow., Warszawa, 1922.
• 1100 Jahre Österreichische und Europäische Geschichte in Ukrunden und Dokumenten des Haus-, Hof- und Staatsarchivs

Спасылкі

• Праект «Хронос» (руск.)
• Энцыклапедыя «Кругосвет» (руск.)
• Карта ваенных дзеянняў (руск.)