Васілька Расціславіч

князь церабоўльскі

Васілька Расціславіч (? — 1124) — князь церабоўльскі (1092—1124).

Васілька Расціславіч
Уяўны партрэт церабоўльскага князя Васількі Расціславіча, гравюра невядомага аўтара, 1809 год.
Уяўны партрэт церабоўльскага князя Васількі Расціславіча, гравюра невядомага аўтара, 1809 год.
Нараджэнне каля 1066
Смерць 1124
Бацька Расціслаў Уладзіміравіч
Дзеці Іван Васількавіч[d] і Расціслаў Васількавіч[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Маладосць, атрыманне ўдзела

правіць

Малодшы сын Расціслава Уладзіміравіча. Па смерці бацькі, браты Расціславічы — Рурык, Валадар і Васілька — засталіся без удзелаў. Працяглай барацьбой са старэйшымі князямі, у асноўным са стрыечным дзядзькам Усеваладам Яраславічам, яны дамагліся воласці на захадзе Русі. Так, старэйшы з Расціславічаў — Рурык, атрымаў Перамышль.

Верагодна, упершыню Васілька згадваецца ў летапісы без імя пад 1084 годам, калі разам з братам Валадаром выгнаў з Уладзімір-Валынскага Яраполка Ізяславіча, які, магчыма, у свой час узяўся «карміць» іх. Вялікі князь Усевалад Яраславіч паслаў тады супраць іх свайго сына Уладзіміра, які выгнаў Расціславічаў і вярнуў уладзімір-валынскі сталец Яраполку.

Яраполк пайшоў супраць Расціславічаў і 22.11.1086 г. пад Звянігарадам[uk] быў забіты ўласным дружыннікам. Забойца — Нярадзец — збег у Перамышль да Рурыка, таму супраць Расціславічаў узнікла падазрэнне. Сталец ва Уладзімір-Валынскім, на які магчыма спадзяваліся Расціславічы, аднак, перайшоў да Давыда Ігаравіча. У 1092 годзе Рурык памёр, а Перамышль атрымаў Валадар, а Васілька тады ж атрымаў ад Усевалада Яраславіча ва ўдзел Церабоўлю на Сераце.

У 1090-я гады Васілька праводзіў агрэсіўную палітыку датычна суседзяў Русі, звесткі пра яе толькі часткова захаваліся ў летапісах. Так, у 1092 годзе, яшчэ да смерці брата Рурыка, ён з полаўцамі ваяваў у Польшчы. Польскі храніст (XV ст.) Ян Длугаш, памылкова датуючы набег Васількі 1081 годам, паведамляе, што Васілька «напаў на Польскае каралеўства і імкліва і паспешліва спустошыў яго, захапіў і спаліў некалькі крэпасцяў, і са здабычай і трафеямі вярнуўся на Русь». Пазней, Васілька прызнаваў, што шмат зла зрабіў палякам, але планаваў зрабіць яшчэ болей.

У Васількі былі грандыёзныя планы вайны з Польшчай і іншымі суседзямі Русі, ён намерваўся прыцягнуць да гэтага не толькі полаўцаў, але і берандзеяў, печанегаў і торкаў, таксама папрасіць малодшую дружыну ў брата Валадара і князя Давыда Ігаравіча і з гэтымі сіламі пайсці ў Польшчу «на зіму і на лета» і ўзяць яе ўсю, «адпомсціць Рускую зямлю». Апроч гэтага, Васілька намерваўся паланіць дунайскіх балгараў і пасяліць іх у сваім княстве. Па гэтым Васілька таксама хацеў прасіць вялікага князя, з 1093 года ім быў ужо Святаполк Ізяславіч, і ва Уладзіміра Усеваладавіча дазволу ісці супраць полаўцаў — «або знайсці сабе славу, або загінуць за Рускую зямлю».

У канцы кастрычніка — пачатку лістапада 1097 года Васілька ўдзельнічаў у княжым з’ездзе ў Любечы, скліканым ініцыятывай Уладзіміра Усеваладавіча. На з’ездзе былі зацверджаны «отчыны» князёў і прызнаны прынцып іх непарушнасці. Рашэннем з’езду, урэшце за Васількам была зацверджаны Церабоўля, а за Валадаром — Перамышль.

Барацьба за ўдзел

правіць

Асляпленне і палон

правіць
 
Асляпленне Васількі. Мініяцюра Радзівілаўскага летапісу (XV ст.).

Любецкія пастанаўленні, аднак, былі парушаны амаль адразу. Колішні саюзнік Расціславічаў — Давыд Ігаравіч абвінаваціў Васілька перад вялікім князем Святаполкам Ізяславічаем, быццам задумвае супраць іх, змовіўшыся з Уладзімірам Усевалдавічам. Паводле Давыда, Уладзімір намерваўся адняць у Святаполка Кіеў, а Васілька — у самага Давыда Уладзімір-Валынскі. У пацверджанне слоў Давыд нагадаў Святаполку пра гібель брата, маўляў, забілі яго Расціславічы і цяпер думаць на яго. Святаполк паверыў Давыду.

Падрабязнае апавяданне пра далейшыя падзеі пакінуў кніжнік Васіль у г.зв. «Аповесці пра асляпленне Васількі Церабоўльскага», якая змешчана ў «Аповесці мінулых часоў» пад 1097 годам. Так, 5.11.1097 года Васілька, які вяртаўся з Любецкага з’езда быў запрошаны ў Кіеў і падманам схоплены на двары Святаполка, а на наступны дзень перавезены Давыдам у Белгарад пад Кіевам і там аслеплены людзьмі Святаполка і Давыда. Фізічна Васілька быў вельмі дужы, і злодзеі ледзь адолелі яго ўчатырох. Князя ў непрытомнасці кінулі на воз і павезлі да Уладзімір-Валынскага, які належаў Давыду Ігаравічу, дзе трымалі на двары нейкага Вакея, прыставіўшы 30 чалавек аховы і 2 княжых отракаў.

Гэта было нечуванае на Русі злачынства, зноў пачалася міжусобная вайна, пра спыненне якіх дамовіліся на Любецкім з’ездзе.

Астатнія ўдзельнікі Любецкага з’езда пайшлі супраць Святаполка і вымусілі яго паабяцаць прагнаць або схапіць Давыда, як галоўнага вінаватага ў злачынстве. Калі Давыд на Вялікі пост (8 лютага — 20 сакавіка 1098) даведаўся пра гэта, то падумаў, што і сам Уладзімір Усевалдавіч выступіць супраць яго, таму паслаў Васіля (кніжніка, які пазней напіша «Аповесць…») да палоннага Васількі з просьбай паслаць свайго чалавека да Уладзіміра і адгаварыць таго ад вайны, абяцаючы за гэта Васільку адзін з трох гарадоў на выбар — Усевалаж[uk], Шэпаль або Пераміль[uk]. Васілька паабяцаў выканаць гэту просьбу, «ды не будзе праліцця з-за мяне крыві», але нагадаў, што яму без патрэбы чужыя гарады, бо ёсць свая — Церабоўля. Тым часам пасля Вялікадня 1098 года (28 сакавіка) Давыд выступіў да Церабоўлі, каб заняць воласць свайго палоннага. У Бужска Давыда сустрэў брат Васількі — Валадар. Давыд, не маючы сілаў ісці супраць, зачыніўся ў Бужску, а Валадар аблажыў горад, патрабуючы вярнуць яму брата і абяцаючы за гэта мір. Давыд паслаў ва Уладзімір-Валынскі за Васількам, князі заключылі мір і Давыд вярнуўся ва Уладзімір-Валынскі.

Той жа вясною Валадар і Васілька пайшлі супраць Давыда. Яны захапілі горад Усевалаж і спалілі яго, а жыхароў Васілька загадаў вынішчыць. Летапісец, настроены добразычліва да Васількі, рашуча асудзіў яго за расправу: «…і учыніў помсту на людзях невінаватых, і праліў кроў нявінную». Давыд зачыніўся ва Уладзімір-Валынскім, а браты аблажылі горад, запатрабаваўшы выдаць баяраў Турака, Лазара і Васіля, якія калісьці і нагаварылі Давыду на Васільку. Давыд змушаны быў падпарадкавацца і выдаў Васіля і Лазара, толькі Турак збег у Кіеў. Князі зноў заключылі мір, а выданыя баяры былі павешаны, целы іх расстралялі «Васількавічы», верагодна, юныя сыны Васількі. «Гэта ж другую помсту ўчыніў» — няўхвальна апавядае летапісец.

Вайна са Святаполкам

правіць

У 1099 годзе Святаполк Ізяславіч, урэшце, пайшоў абяцанай вайною, каб выгнаць Давыда Ігаравіча, а Расціславічам цалаваў крыж, што з імі міру і любові. Пасля даволі працяглай барацьбы, толькі аблога Уладзімір-Валынскага трывала 7 тыдняў (да 9.4.1099), Давыд Ігаравіч, паводле пагаднення са Святаполкам з цалаваннем крыжа (22.4.1099), выйшаў з Уладзімір-Валынскага ў Чэрвень[uk], відаць, гэты горад даў яму Святаполк ва ўдзел. Святаполк пасадзіў ва Уладзімір-Валынскім свайго сына Мсціслава. Па гэтым Святаполк сабраўся ваяваць і з Расціславічамі, бо тыя трымалі частку колішняй воласці яго бацькі і брата, таму паслаў іншага сына — Яраслава па дапамогу да венгерскага караля Каламана. Агульная небяспека зноў аб’яднала даўніх саюзнікаў, а нядаўніх ворагаў — Расціславічаў і Давыда Ігаравіча — Давыд, пакінуўшы сваёй жонку ў Валадара, адправіўся шукаць дапамогі ў полаўцаў.

Пайшоў Святаполк на Валадара і Васільку, даведаўшыся пра гэта, яны ўзялі крыж, які Святаполк цалаваў ім на мір і любоў, і выйшлі супраць. Сышліся Святаполк і Расціславічы ў лютым баі на Рожным полі, перад якім, на вачах войскаў абодвух бакоў, сляпы Васілька ўзняў над сабою крыж, які цалаваў ім Святаполк, і выклікнуў: «Яго ты цалаваў, але спачатку ўзяў зрок вачэй маіх, а цяпер хочаш ўзяць душу маю. Няхай будзе паміж намі крыж гэты!». Летапісец кажа, што многія бачылі ў небе над васількавым палком крыж — відавочнае сведчанне, што яму дапамагалі вышнія сілы. Убачыўшы як Расціславічы адольваюць Святаполк уцёк ва Уладзімір-Валынскі, а адтуль у Кіеў, Расціславічы ж не гналіся[1]. Неўзабаве, сын Святаполка — Яраслаў прывёў венграў пад Перамышль. Валадар зачыніўся ў горадзе, а венгры сталі вакол, паабапал ракі Вагр. Тым часам, Давыд Ігаравіч, які сустрэў хана Баняка, прыйшоў з полаўцамі пад Перамышль супраць венграў. У жорсткім баі на Вагры полаўцы разграмілі венграў, ва ўцёках шмат іх патанула ў Вагры і Сане. Такім чынам, Валадар і Васілька адстаялі свае ўладанні — Перамышль і Церабоўлю, а Давыд Ігаравіч на кароткі час вярнуў сабе Уладзімір-Валынскі.

Канечнае зацвярджэнне на ўдзеле

правіць

У 1100 годзе старэйшыя князі двойчы збіраліся ва Увецічах, каб устанавіць мір, у выніку Давыд Ігаравіч быў асуджаны і атрымаў толькі Буск. Расціславічы ў з’ездзе не ўдзельнічалі. Старэйшыя князі 30.8.1110 года паслалі да Валадара, каб забраў сляпога Васілька да сябе ў Перамышль, а Церабоўлю аддаў, або прыслаў Васільку да старэйшых князёў і яны будуць яго «карміць»[2]. Таксама ад Валадара патрабавалі вярнуць смердаў і халопаў, т. б. палон, які яны з братам узялі ў вайну. Валадар, аднак, не паслухаліся і невядома на якіх умовах быў устаноўлены мір, але і далей Валадар трымаў Перамышль адзін, а Васілька застаўся ў Церабоўлі[1].

Апошнія гады

правіць

Згадкі крыніц пра Васільку ў наступныя гады вельмі скупыя. Працяглы час Валадар з Васількам трымаліся саюзу з Уладзімірам Усеваладавічам, саюз гэты, магчыма, меў месца яшчэ ў 1090-я гады і ўзмацніўся дзякуючы цвёрдай пазіцыі Уладзіміра на Любецкім і Увеціцкіх з’ездах на карысць Расціславічаў. Пагатоў, саюз мусіў узмацніцца пасля 1113 года, калі Уладзімір заняў вялікакняскі сталец у Кіеве. У 1114 годзе Валадар выдаў (11 верасня) сваю дачку, імя якой не вядома, за сына Уладзіміра — Рамана. Летам 1117 года Валадар і Васілька ўдзельнічалі ў паходзе вялікага князя Уладзіміра Усеваладавіча на Уладзімір-Валынскі супраць Яраслава Святаполчыча. Яраслаў уцёк у Польшчу, а Уладзімір пасадзіў ва Уладзімір-Валынскім свайго сына Рамана, а пасля яго смерці (1119) яшчэ аднаго — Андрэя.

У 1122 годзе Васількаў брат Валадар трапіў у польскі палон, Васілька пачаў перамовы і заплаціў за брата вялізны выкуп — паводле Я. Длугаша, 12 000 грыўняў срэбра — што прычынілася працягламу гаспадарчаму крызісу ў Перамышльскім і Церабоўльскім княствах. Магчыма, адной з умоў выкупу Валадара была дапамога братоў Яраславу Святаполчычу, які хацеў вярнуць сабе Уладзімір-Валынскі адабраны Уладзімірам Усевалдавічам. Прынамсі, у 1123 годзе да Уладзімір-Валынскага, дзе сядзеў ужо Андрэй Уладзіміравіч, Яраслаў Святаполчыч падступіў з саюзным войскам з палякаў, венграў, чэхаў і дружын Валадара і Васількі. Аднак, Яраслаў загінуў пад горадам і саюз распаўся, кожны вяртаўся дадому. Тады Расціславічы паслалі з «маленнем» і дарамі да Уладзіміра Усевалдавіча, які ішоў ужо вайною, і той дараваў ім.

Памёр Васілька ў 1124 годзе.

Нашчадкі

правіць

Васілька Расціславіў меў двух сыноў — Івана і яшчэ аднаго, чые імя называе толькі Я. Длугаш, — Рыгора, а таксама дачку. В. М. Тацішчаў, у сваёй «Гісторыі Расійскай», называе імёны Васількавічаў іначай — Ігар і Расціслаў.

Зноскі

правіць
  1. а б Рапов 1977, с. 71..
  2. Рапов 1977, с. 72..

Літаратура

правіць
  • Войтович Л. Галицьке князівство на Нижньому Дунаї // Галич і Галицька земля в державотворчих процесах України. — Галич, 2008. — С. 3-18;
  • Крип’якевич І. Галицько-Волинське князівство. — Львів, 1999. — С. 55;
  • Мавродин В. В. Русские на Дунае // Ученые записки ЛГУ. Серия гуманитарных наук. № 87. 1943. — С. 12;
  • Рапов О. Княжеские владения на Руси в X — первой половине XIII в.. — М.: Изд-во МГУ, 1977. — 268 с.
  • Щавелева Н. И. Древняя Русь в «Польской истории» Яна Длугоша. — М., 2004.