Вячоркі

Вячоркі, вечарынкі, вечарушкі, супрадкі, попрадкі, хвацеры — сезонная форма правядзення моладзевага вольнага часу ў асенне-зімовы час, найбольш характэрная для ўсходніх і паўднёвых славян. У заходніх славян падобныя сходы не былі рэгулярнымі.

«Вячоркі», І. Я. Рэпін

На вячорках апавядалі казкі, танцавалі, спалучаючы вольны час з працай.

Іншыя назвы

руск.: беседа, вечорка, вечерница, гостиный, посида, посиделки, посидухи, засядки, посидки, супрядка, супрядки, супрялки, попрядухи, баня, ночлежки, досветки, дозорьки; укр.: вечорниці, вечір, досвітки; балг.: седенки, попрелки, посяда, вечерка, беленки, трошенки; сербск.: седелзки; макед.: попретки; басн.: sjèdanje, sjélo, pos’jélo, dérnek, teférić; славацк.: priadky, pdracky; чэшск.: pratki, польск.: prządki, skubaczki, drzeć pierze, obieraczki

Заняткі на вячорках

Ф. В. Сычкоў. За працай. Сяброўкі. 1935

Вячоркі склікаліся часта для жаночых калектыўных работ (талака) і з’яўляліся выглядам суседскай узаемадапамогі, напрыклад, для восеньскай нарыхтоўкі прадуктаў (польск.: obieraczki 'падрыхтоўка капусты да рубкі', славенск.: lupljenje sliv 'апрацоўка сліў', балг.: беленки, трошенки 'аддзяленне зерняў ад пачаткаў кукурузы' и пр.), прадзення (усх.-слав. супрядки; балг.: преденка 'прадзенне воўны, бавоўны, лёну'), абскубвання пяра (польск.: skubaczki, чэшск.: dram peri) для пярын і падушак, часам напярэдадні вяселля для завяршэння пасагу нявесты (балг.: шиенка, плетенка). У гураляў Польшчы вячоркі ладзілі для знаёмства юнака з дзяўчынай.

Як правіла, на любыя віды вячорак запрашаліся нежанатыя хлопцы, і працы заканчваліся пачастункам, спевам песень і танцамі. У рускіх вячоркі выразна размяжоўваліся па характары заняткаў і дзяліліся на рабочыя (руск.: прядимые, супрядки) і «з гульбою» (руск.: игримые, игрища, беседы).

Час

А. Каменьскі. «Попрадкі, накід з Белавежскай пушчы», 1912

Вячоркі пачыналіся пасля заканчэння летне-асенніх палявых работ, кульмінацыя іх прыходзілася на перыяд калядаў. У цэнтральнай Расіі моладзевыя вечарынкі граліся з дня Кузьмы-Дзям'яна або Пакрова да масленіцы, у Беларусі і заходнерускіх абласцях — з пачатку Піліпаўскага (Каляднага) посту да пачатку Вялікага посту, што нярэдка супадала з перыядам зімовых прац — прадзеннем у жанчын і пляценнем лапцяў у мужчын. Рэдка тэрмін гулянняў моладзі абмяжоўваўся Калядамі.

Першыя вячоркі прымяркоўваліся да аднаго з вялікіх восеньскіх святаў: ва ўсходніх і паўднёвых славян — да Успення Багародзіцы, а таксама да Сямёнава дня (ст.-слав.), свята Нараджэння Багародзіцы, Узвіжання (14 [27] верасня), дня Іаана Багаслова (26 верасня [9 кастрычніка] ), Пакроваў Багародзіцы, якая лічылася апякункай сям'і і мацярынства і дапамагала ў ажыццяўленні шлюбу, і дня Параскевы Пятніцы (28 кастрычніка [10 лістапада] ), дня Кузьмы-Дзям'яна (1 [14] лістапада — рус., укр.), Міхайлава дня, Уводзін Багародзіцы.

Вячоркі ўладкоўваліся і ў буднія, і нядзельныя дні (ст.-слав.), у палякаў — па пятніцах, пасля абеду ці ўвечары, у балгар — у панядзелак, сераду і суботу. Увосень вячоркі збіраліся ўвечары, а ў святкі пераносіліся на дзённы час, паколькі на працягу двух святочных тыдняў існавала забарона на вячэрнія працы (рус.). Табу тычылася і прадзенне ў пятніцу, суботу і нядзелю, а таксама напярэдадні пасадных і вялікіх святаў. У тры апошнія дні тыдня займаліся толькі вязаннем і вышываннем, якія лічыліся чыстай працай (рус.). Балгары не збіраліся на вячоркі і ў святы.

Час вячорак дзяліўся на працоўны, калі дзяўчыны ў адзіноце шылі, пралі, вязалі, ціха размаўлялі, спявалі працяглыя песні, і марны — зносіны з хлопцамі. Прыход іх на вячоркі быў рытуальна аформлены: ўваходзілі гуртам, на парозе кланяліся, здымалі шапкі і віталіся з прысутнымі дзяўчатамі, пасля чаго кожны выбіраў сабе пару (руск.: беседники, занималъщики, тральщики, почётники, дроли, вечеровальщики) для вячоркавых гульняў, якая павінна была заставацца нязменнай, паколькі частая змена гульнявых партнёраў падчас аднаго восеньска-зімовага сезону асуджалася. Аднак падчас гульняў і карагодаў, пабудаваных на змене партнёра, кожны ўдзельнік вячорак мог пабываць у пары з многімі. У дзяўчыны магло быць некалькі прыхільнікаў.

Месца правядзення

«Вуліца» — летні варыянт вячорак. Палтаўшчына. Фотаздымак С. Дудзіна, 1894

Ва ўсходніх і заходніх славян вячоркі праходзілі, як правіла, у спецыяльна знятым доме, хаце, лазні бяздзетных удоў (рус.). Або па чарзе ў дамах дзяўчат/жанчын (з.-слав.). Памяшканне адкуплялі за дровы, хлеб, крупы або частку гатовага прадукту (пражы). У паўднёвых славян вячоркі летам і ў пачатку восені збіраліся ў двары, на вуліцы, на паляне, гумне, скрыжаванні, у разведзенага вогнішча, у дажджлівы час — пад навесам сярод баб, у халодны час года — па чарзе ў доме кожнай дзяўчыны ля ачага.

Магічныя прыёмы

Каб прыцягнуць хлопцаў на вячоркі, дзяўчыны звярталіся да магічным прыёмам: раскідалі сцяжынкі ад ганка да дарогі, мялі ад парога да чырвонага кута смецце, пакінутае хлопцамі ад папярэдняй вячоркі, крычалі ў трубу. Юнакі прысутнічалі на вячорках ў якасці гасцей, у адзін вечар яны маглі наведаць некалькі вячорак. Каб затрымаць іх у сябе, дзяўчыны клалі ў печ апалонік, верачы, што пакуль ён у печы, хлопцам не сысці з хаты.

Удзельнікі

К. Макоўскі. «Нядзельны вечар у маларасійскай вёсцы», 1879

На вячорках прысутнічалі дзяўчаты і хлопцы адной вёскі або моладзь з бліжэйшых вёсак. Пры сустрэчы з чужынцамі мясцовыя хлопцы бралі з суседскіх выкуп на карысць вячорак. Калі мясцовыя хлопцы былі супраць «чужынца» — то нярэдка такія вячоркі заканчваліся бойкай (рус.). У Балгарыі хлопцы ставілі перад варотамі дома, дзе былі вячоркі, скрыжаваныя галінкі з лісцем — знак, што староннія хлопцы тут нежаданыя. Часцей на вячорках прысутнічала нежанатая моладзь і тыя, хто толькі нядаўна пабраўся шлюбам, але пакуль не маюць дзяцей, аднак тут маглі прысутнічаць і гледачы, галоўным чынам дзеці і падлеткі, якія не ўдзельнічалі ў песнях, танцах і гульнях моладзі.

Права ўдзелу ў вячорках атрымлівалі хлопцы і дзяўчаты, якія дасягнулі шлюбнага ўзросту і прынятых у адпаведную катэгорыю (гл. ініцыяцыя, кумленне, каліта), што звязвалася з фізічнай сталасцю і сімвалічна пацвярджалася зменай адзення.

Гулянні

Гулянні (усх.-слав.) — святочныя моладзевыя сходы, не звязаныя з працай, якія таксама мелі свой рэгламент. У Беларусі, заходнерускіх абласцях і Палессі існаваў падзел зімовых святочных моладзевых сходаў на два віды: ігрышчы і вечарынкі. У некаторых месцах ігрышчы спраўлялі толькі ў перыяд святак (смаленск.), Вячоркі граліся падчас каляднага посту і пасля святак да масленіцы па нядзелях і святочных днях. У іншых традыцыях вячоркі адрозніваліся па часе сутак: першыя ўладкоўваліся днём, а другія доўжыліся з вечара да раніцы.

Для танцаў наймалі музыкаў, якія гралі цэлы вечар. Нярэдка карагоды вадзілі ў доме. Танцы забараняліся напярэдадні асноўных святочных дзён на каляды. Звычайнымі на вячорках былі гульні, якія прайграваюць вясельны абрад, нярэдка ў парадыйным выглядзе.

Літаратура

• Узенёва Е. С. Посиделки // Славянские древности: Этнолингвистический словарь / Под ред. Н. И. Толстого; Інстытут славяназнаўства РАН. — М.: 2009. — Т. 4. — С. 196—200. — ISBN 978-5-7133-1312-8.