Віленска-Радамская унія

Віленска-радамская унія — дзяржаўная і палітычная дамова ВКЛ і Польскага каралеўства, заключаная ў Вільні і ратыфікаваная Кароннай Радай у Радаме ў 1401 годзе. Па ўмовах уніі ВКЛ заставалася самастойнай дзяржавай у саюзе з Польшчай. Пажыццёва перадавала кіраўніцтва ВКЛ вялікаму князю Вітаўту з захаваннем вярхоўнай улады Ягайлы. Пасля смерці Вітаўта ўлада пераходзіла да Ягайлы ці яго законных нашчадкаў.

Унія ацэньваецца як узмацненне літоўска-польскіх стасункаў[1].

Перадумовы правіць

У 1399 годзе падчас родаў памерла каралева польская Ядвіга, не пакінуўшы Ягайлу нашчадкаў[2]. Калі б польскія шляхцічы прымусілі Ягайлу адмовіцца ад трону, яму б давялося спрабаваць вярнуць сабе княжацкую пасаду ў Вялікім Княстве Літоўскім. Вітаўт, у сваю чаргу, мусіў бы ці вярнуцца ў Трокскае княства, ці распачаць чарговую грамадзянскую вайну[3].

На сходзе ў 1398 годзе літоўскія і рускія князі і баяры абвясцілі Вітаўта самастойным кіраўніком дзяржавы, якая стала называцца Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае. Аднак у наступным годзе Вітаўт пацярпеў трагічную паразу ад татараў на Ворскле[4]. Акрамя таго, выбухнулі паўстанні ў Смаленскім княстве, Ноўгарадскай і Пскоўскай рэспубліках[5]. Гэтыя чыннікі таксама прымушалі яго да заключэння пагаднення з Ягайлам.

Заключэнне правіць

Перамовы пачаліся ў снежні 1400 года ў Гродна. Унія была падпісаная ў трох асобніках: першы акт падпісаны Ягайлам (арыгінал не захаваўся), другі Вітаўтам і літоўскай шляхтай (18 студзеня 1401 года ў Вільні). Віленскую дамову 11 сакавіка 1401 года пацвердзіла каронная рада ў Радаме[2], прызнаючы пажыццёвы тытул вялікага князя літоўскага за Вітаўтам.

Вялікі князь Вітаўт прызнаваў уладу Ягайлы (які атрымаў тытул найвышэйшага князя Літвы, што падкрэслівала яго верхавенства) і абавязваўся разам з літоўскімі баярамі далучыць Літву да Каралеўства Польскага. Літоўская і польская шляхта дамовіліся не абіраць новага польскага караля без згоды абодвух бакоў[6]. На момант падпісання уніі ні Вітаўт, ні Ягайла не мелі нашчадкаў, аднак кожны спадзяваўся, што яго будучаму сыну дастанецца ў спадчыну Вялікае Княства і Карона[7].

Значэнне і наступствы правіць

Беручы пад увагу смерць каралевы Ядвігі ў 1399 і брак патомства ад яе шлюбу з Ягайлай, літоўскія баяры атрымалі магчымасць у выпадку смерці караля супольна з польскімі панамі абіраць новага манарха.

Бакі дамовіліся пра супольны саюз для ўзаемнай абароны, што дазволіла Вітаўту зладзіць наступ супраць крыжакоў і ініцыяваць першае жамойцкае паўстанне[4]. У канчатковым выніку супольныя дзеянні літоўска-польскага хаўрусу дазволілі атрымаць вырашальную перамогу над Тэўтонскім Ордэнам у Грунвальдскай бітве.

Ацэнкі правіць

Падпісанне дамовы па-рознаму трактуецца літоўскімі і польскімі гісторыкамі. Некаторыя называюць гэта Вітаўтавай памылкай, бо гэта пазбавіла яго магчымасці атрымаць тытул караля Літвы[2]. Іншыя сцвярджаюць, што гэта была саступка Польшчы, планы якой пра інкарпарацыю Вялікага Княства ў яе склад праваліліся[2]. Больш познія даследванні не надаюць асаблівай значнасці пагадненню, называючы яго звычайнай мадыфікацыяй літоўска-польскіх стасункаў, паўсталых у 1392 годзе[2].

Зноскі

  1. Jean W. Sedlar. [1] = East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500. — University of Washington Press, 1994. — Т. 3. — С. 388. — (History of East Central Europe). — ISBN 0295972904. (англ.)
  2. а б в г д Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kunevičius. = The History of Lithuania Before 1795. — English. — Vilnius: Lithuanian Institute of History, 2000. — С. 135–137. — ISBN 9986-810-13-2. (англ.)
  3. Jozefas Pficneris. = Didysis Lietuvos kunigaikštis Vytautas kaip politikas. — Vilnius: Mintis, 1989. — С. 153–154. — ISBN 5-417-02852-5. (літ.)
  4. а б Daniel Stone. [2] = The Polish–Lithuanian State, 1386–1795. — University of Washington Press. — 2001. — С. 10–11. — (A History of East Central Europe). — ISBN 0-295-98093-1. (англ.)
  5. Zenonas Ivinskis. = Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties. — Rome: Lietuvių katalikų mokslo akademija, 1978. — С. 319. (літ.)
  6. Rimvydas Petrauskas, Jūratė Kiaupienė. Гісторыя Літвы = Lietuvos istorija. Nauji horizontai: dinastija, visoumenė, valstybė. — Baltos lankos, 2009. — Т. IV. — С. 357–358. — ISBN 978-9955-23-239-1. (літ.)
  7. Jerzy Lukowski, Hubert Zawadzki. [3] = A Concise History of Poland. — Cambridge University Press, 2006. — С. 44. — ISBN 052185332X. (англ.)

Літаратура правіць

  • Бардах Ю., Леснодорский Б., Пиетрчак М. История гос-ва и права Польши. — М., 1980.
  • Sebastian Piątkowski. = Radom - zarys dziejów miasta. — Radom, 2000. — ISBN 83-914912-0-X.