Галандцы

Нідэрла́ндцы, або гала́ндцы (нідэрл.: Nederlanders,  слухаць) — еўрапейскі народ, карэннае насельніцтва Нідэрландаў. Агульная колькасць (2023 г.) — 13 830 200 чалавек.

Галандцы (Nederlanders)
Рэмбрант Эразм Ян Вермер Хрысціян Гюйгенс Ван Гог Сільвія Крыстэль Ёхан Кройф Пол Верховен
Агульная колькасць	13830200 (2023)
Рэгіёны пражывання	Нідэрланды — 12517000 Бельгія — 192000 Германія — 192000 Вялікабрытанія — 88000. Францыя — 88000 Канада — 307000 ЗША — 147000 тыс. Аўстралія — 75000
Мова	нідэрландская (галандская)
Рэлігія	хрысціянства
Блізкія этнічныя групы	фламандцы, афрыканеры, бюргеры, фрызы, немцы

Продкамі галандцаў былі германцы, якія перасяліліся на тэрыторыю Нідэрландаў у 1 тысячагоддзі да н. э. Ужо да VIII — IX стст. на аснове мясцовых франкскіх дыялектаў склалася старажытная галандская мова. Аднак найважнейшую ролю ў вылучэнні асобнага галандскага этнаса і яго адасаблення ад блізкіх па мове фламандцаў адыграла васьмідзесяцігадовая Нідэрландская рэвалюцыя, у выніку якой узнікла Рэспубліка Злучаных правінцый, дзе насельніцтва знаходзілася пад значным уплывам Рэфармацыі.

Мясцовае грамадства развівалася ў духу так званай «польдарнай мадэлі», што прадугледжвала высілкі кожнага чальца для агульнай справы, права яго голасу пры прыняцці рашэнняў, шанаванне прыватнага жыцця. Гэта мадэль сфарміравалася ў далёкім мінулым, калі стварэнне і падтрыманне польдараў патрабавала супрацоўніцтва і дасягнення кампрамісу. Але яна застаецца актуальнай і ў нашы дні, што выяўляецца ў палітыцы, усталяванні сацыяльных сувязей, паўседзённым жыцці.

Галандцы — адзін з першых еўрапейскіх народаў, які перажыў урбанізацыю, спажывецкую рэвалюцыю, перайшоў ад двухразовага да чатырохразовага дзённага харчавання. Сучасная народная культура вызначаецца фестывалямі, што спалучаюць старыя і новыя традыцыі.

Паходжанне

Непасрэднымі продкамі галандаў былі старажытныя германцы, якія мігрыравалі на тэрыторыю краіны каля 750 г. да н. э. У часы Цэзара Рэйн з’яўляўся натуральнай мяжой паміж германцамі і галамі. Адным з найбуйнейшых германскіх народаў былі батавы. Пасля няўдалага паўстання супраць рымлян у 69 — 70 гг. яны саступілі месца іншым плямёнам. У ранняе сярэднявечча значная частка тэрыторыі Нідэрландаў была занята фрызамі і франкамі. Лічыцца, што да VIII — IX стст. на аснове мясцовых франкскіх дыялектаў сфарміравалася старажытная галандская мова.

У X ст. у складзе Свяшчэннай Рымскай імперыі вылучылася графства Галандыя, якое ў перыяд свайго росквіту заняло землі паўночнага захаду Нідэрландаў. Астатнія тэрыторыі ўваходзілі ў шэраг дробных аўтаномных дзяржаў. Яны былі аб’яднаны Карлам V у Сямнаццаць правінцый, якія перайшлі да іспанскай галіны Габсбургаў. У гады Нідэрландскай рэвалюцыі паўночныя правінцыі ператварыліся ў Рэспубліку Злучаных правінцый, а Паўднёвыя Нідэрланды засталіся ў складзе імперыі Габсбургаў і пазней сталі асобнай дзяржавай Бельгіяй.

Вылучэнню галандцаў у асобную нацыю садзейнічала не толькі барацьба за палітычную незалежнасць, але таксама распаўсюджванне пратэстантызму. У гады Рэфармаыі большасць насельніцтва Злучаных правінцый прыняла кальвінізм. Рэспубліка з’яўлялася важным прыстанкам для пратэстантаў розных плыняў, якія ратаваліся ад пераследу ў іншых краінах Еўропы. Гэта адасобіла галандцаў ад вельмі блізкіх па мове і культуры фламандцаў, што падчас Контррэфармацыі падтрымалі каталіцызм.

Культура

Заняткі

У перыяд позняга сярэднявечча ўключэнне тэрыторыі Нідэрландаў у склад Бургундыі, а потым імперыі Габсбургаў садзейнічала надзвычайна хуткаму эканамічнаму і дэмаграфічнаму ўздыму раней маланаселеных сельскіх зямель. У выніку ўрбанізацыі ў 1514 г. 44 % насельніцтва пражывала ў нядаўна заснаваных гарадах. Сучасныя даследаванні рэшткаў з позніх сярэднявечных пахаванняў сведчаць пра істотныя змены ў харчаванні і ладзе жыцця гараджан у параўнанні з сялянамі. Гэта таксама паўплывала на заняткі мясцовых жыхароў, якія былі вымушаны пераходзіць ад сельскай гаспадаркі да рамяства, мараходства, прамысловага рыбалоўства, гандлю і г. д.

Асаблівасцю нідэрландскай сельскай гаспадаркі з’яўляецца яе ранні інтэнсіўны характар. З XII ст. пашырэнне сельскагаспадарчых угоддзяў адбывалася дзякуючы асушэнню нізінных зямель і фарміраванню польдараў, прыдатных для развіцця жывёлагадоўлі. Супольнае рэгуляванне польдараў і абарона ад паводак аб’ядноўвала сялян не толькі паміж сабою, але і з жыхарамі суседніх невялікіх гарадоў, што адначасова з’яўляліся спажыўцамі іх прадукцыі, а таксама наймаліся на працу ў сезон збору ўраджая. Пабудаваныя каналы служылі важнымі транспартнымі артэрыямі, паколькі да індустрыяльнай рэвалюцыі перавоз па вадзе каштаваў у 10 разоў танней, чым па сушы. У перыяд так званага «залатога веку» ў XVII ст. сяляне ўжо не задавальнялі попыт на таннае збожжа, але бралі на адкорм жывёлу, якую завозілі з Даніі і паўночнай Германіі, вырошчвалі кармавыя культуры і гародніну. Такім чынам сялянскія гаспадаркі былі шчыльна звязаны з рынкам. Падвышэнне колькасці беззямельных сем’яў вымушала іх чальцоў займацца адыходніцтвам для працы ў гарадах або браць надомную працу для вытворчасці пражы, перапрацоўкі малака, салення рыбы і г. д. Надомнымі рабочымі часцяком выступалі жанчыны і дзеці. У XIX ст. індустрыялізацыя прывяла да пралетарызацыі многіх хатніх гаспадарак.

Росквіт гарадской рамеснай вытворчасці таксама прыпаў на «залаты век». Так, Лейдэн нароўні з французскім Ліёнам ператварыўся ў адзін з найбуйнейшых цэнтраў тэкстыльнай вытворчасці ў Еўропе. Выраб тканін ажыццяўляўся па сістэме «водпуску», пры якім ткачы і залежныя ад іх рабочыя атрымлівалі прывазную сыравіну ад купцоў, якія плацілі здзельна за працу (купец захоўваў за сабой права ўласнасці на сыравіну на працягу усяго працэсу). Калі ў Лейдэне перапрацоўвалі пераважна поўсць, то ў Харлеме — лён. Амстэрдам славіўся вытворчасцю цукру. Колькасць прафесій стала пашыралася. У XVIII ст. большасць рамесных галін адчула заняпад. У XIX ст. яны былі выціснуты прамысловасцю. Тым не меней, некаторыя традыцыйныя рамёствы захаваліся да нашых дзён — вытворчасць сыру, шкла, ювелірнай прадукцыі, ганчарства і г. д.

Галандцы здаўна былі вядомыя як выдатныя мараплаўцы. Дзякуючы гэтаму ў «залаты век» яны здолелі пабудаваць жыццяздольную гандлёвую, а потым каланіяльную імперыю, якая праіснавала да сярэдзіны XX ст. Славутыя галандскія мараплаўцы: Вілем Янсзан, Абел Тасман, Вілем Карнеліс Схаўтэн, Якаб Рогевен і інш. Адным з найбольш паспяховых камерцыйных прадпрыемстваў, што дзейнічала ў заморскіх краінах, стала Галандская Ост-Індская кампанія. Аднак яе запісы паказваюць, што каманды галандскіх суднаў камплектаваліся не толькі з галандцаў. На іх служылі выхадцы з розных краін Еўропы і Азіі. Нешта падобнае можна ўбачыць і сёння. Галандскія маракі звычайна маюць высокую кваліфікацыю і імкнуцца заняць афіцэрскія пасады. У выніку ў галандскім флоце працуе толькі каля 5000 галандскіх маракоў і каля 22 500 маракоў іншых нацыянальнасцей.

Яшчэ адным даўнім традыцыйным заняткам, звязаным з морам, было рыбалоўства. Прамысловае рыбалоўства пачало развівацца прыкладна з XIII ст. Яго поспехі былі абумоўлены выкарыстаннем устойлівых суднаў haringbuis з вялікім корпусам і ўмяшчальным трумам, шырокіх сетак і працэсам хуткага свежавання і засолу рыбы адразу на караблі. Судны ўмяшчалі да 30 рыбакоў, якія праводзілі ў моры каля 8 тыдняў да вяртання ў порт. У XV ст. крызіс здабычы рыбы ля берагоў Сканіі, дагэтуль асноўнага раёна лову селядцоў, спрыяў хуткаму росквіту здабытчыкаў з Галандыі, Зеландыі і Фландрыі. Да XVII ст. лоў і гандаль салёнымі селядцамі сталі настолькі важнымі, што некаторыя гарады накшталт Энкхёйзена памяшчалі выявы гэтых рыбін на свае гербы. Занятак рыбалоўствам быў прыцягальны як для саміх рыбакоў, так і купцоў, паколькі не рэгуляваўся дзяржавай да 1857 г. Пасля Другой сусветнай вайны лоў рыбы перастаў адыгрываць вызначальную ролю ў эканоміцы Нідэрландаў. Устойлівае развіццё прыбярэжнага лову патрабуе ўкаранення новых тэхналогій і адукацыі, што ў сваю чаргу значна змяняе сацыяльнае аблічча галандскага рыбака.

• 
  Бондар каля сваёй майстэрні, малюнак XVII ст.
• 
  Дэлфцкі посуд XVII ст. з выявай працы шаўца
• 
  Вяртанне рыбакоў, малюнак 1677 г.
• 
  Галандскі матрос, малюнак канца XVIII ст.
• 
  Сяляне ў хляве з жывёлай, малюнак XIX ст.
• 
  Саматужны ткач за працай, год невядомы

Паселішчы

Канал і гарадскі мур Утрэхта, малюнак 1622 г.

Ужо ў першай палове XVII ст. гарадское насельніцтва Нідэрландаў перавысіла сельскае. Прычым на прыбярэжных землях урбанізацыя адбывалася хутчэй, чым у аддаленых ад мора. Паходжанне галандскіх гарадоў рознае. Амстэрдам, найбуйнейшы горад краіны, узнік у канцы XII ст. як рыбацкая вёска вакол плаціны на рацэ Амстэл, што адлюстравана ў яго першапачатковай назве Amstelledamme. Яго ўзбуйненне тлумачыцца развіццём рачнога і марскога гандлю. Вельмі падобная гісторыя ў Ротэрдама. Горад Гаага вырас вакол графскага замка, пабудаванага ў XIII ст. Дэлфт быў заснаваны ў XII ст. на землях, адваяваных у вады. З самога пачатку свайго існавання ён быў вядомы як рамесны цэнтр. Тут захаваўся найстаражытнейшы галандскі бровар (1210 г.). Але асноўную славу ён набыў у XVII ст. дзякуючы вырабу фаянсавага посуду.

Цэнтры многіх галандскіх гарадоў захавалі першапачатковую структуру, калі дамы знаходзяцца не ўздоўж вуліц, а каналаў, цэнтральныя пляцы адносна невялікія, галоўным будынкам на іх з’яўляецца ратуша. У сярэднявеччы і пазней пераважалі будынкі з драўляным каркасам, якім пагражалі пажары. Тым не меней, нават у Амстэрдаме захаваліся пабудовы падобнага тыпу. У XVII ст. асноўным будаўнічым матэрыялам стала цэгла. У выніку Рэфармацыі галандцы адмовіліся ад упрыгожвання касцёлаў і вонкавай раскошы палацаў. Дамінуючымі стылямі сталі паладыянства і класіцызм. Дамы нават заможных гараджан выглядалі сціпла. У Амстэрдаме яны былі ад 7,6 м да 9 м шырынёй і ад 4 да 6 паверхаў з упрыгожанымі франтонамі, звернутымі да вуліцы ці канала. Шматкватэрных жытлаў не ўзводзілі. Звычайна ў адным доме жыла адна сям’я. Гарадскі дом выкарыстоўваўся не толькі для жылля, а таксама для гаспадарчых і дзелавых спраў. Падвалы і гарышчы служылі камерцыйнымі складамі. Сапраўдны выбух архітэктурнай разнастайнасці здарыўся ўжо ў XX ст., калі сфарміравалася знакамітая амстэрдамская школа архітэктараў.

Рэзкай мяжы паміж гарадскімі і сельскімі паселішчамі не існуе. Прамежак паміж імі займае вёска (dorp). Часцяком яна дастаткова ўрбанізавана і адрозніваецца ад малога горада не памерамі ці колькасцю насельніцтва, а гістарычным статусам і формай адміністравання. Вёскамі таксама прынята называць часткі гарадоў, напрыклад Бетандорп у Амстэрдаме, які быў пабудаваны паміж 1923 г. і 1925 г. як раён з бетоннымі дамамі. Звычайна вёскі маюць раскіданую і лінейную планіроўку. У Паўднёвай Галандыі і Зеландыі можна сустрэць колавую планіроўку, уласцівую для вёсак, што ўзніклі вакол касцёла, узведзенага на дамбе. Болей набліжаны да сельскага іншы тып паселішча — бюрцхап (buurtschap, літаральна «вёсачка»). Ён мае раскіданую планіроўку, часцяком не мае цэнтра і ўяўляе некалькі гаспадарак, аб’яднаных адной назвай. Нарэшце, фермерскія гаспадаркі могуць знаходзіцца асобна ад вёсак і бюрцхапаў і такім чынам уяўляць самастойны дробны тып паселішча.

Класічны сялянскі дом Hallehuise ўяўляе сабою пабудову з доўгім калідорам, які падзяляе дом на дзве паловы. Людзі і свойская жывёла знаходзіліся ў ім пад адным дахам. Вузкія праходы або працоўныя памяшканні з’яўляліся буферам паміж жылымі памяшканнямі, хлявом і стайняй.

• 
  Гарадская забудова Харлема
• 
  Забудова ўздоўж канала ў Лейдэне
• 
  Вёска ў Паўднёвай Галандыі
• 
  Стары сялянскі дом у Паўночным Брабанце, 1962 г.

Кухня

Вулічнае спажыванне селядца

Традыцыйная галандская кухня сфарміравалася на працягу некалькіх апошніх стагоддзяў. Важнае месца ў яе гісторыі мае «залаты век» Нідэрландаў, калі мясцовыя жыхары перайшлі ад двухразовага да чатырохразовага дзённага харчавання, сталі спажываць цукар, спецыі, гарбату, каву, болей мяса, рыбы, гародніны, гатовага выпечанага хлеба, алкагольных напояў. Да канца XVIII ст. паўсядзённай ежай стала бульба, якая змяніла больш разнастайнае ранейшае харчаванне. У XIX ст. кансервацыя сезонных прадуктаў зрабіла іх болей дасяжнымі на працягу года. Іміграцыя другой паловы XX ст. і нашага часу ўзбагаціла галандскую кухню шматлікімі паўднёваеўрапейскімі, лацінаамерыканскімі і азіяцкімі стравамі. Сучасныя галандцы аддаюць перавагу харчаванню дома ў сямейным коле. Падчас абедзеннага перапынку супрацоўнікі адной кампаніі часцяком ядуць разам. Харчуюцца 6 ці 7 разоў на дзень, улічваючы 2 ці 3 перакусы паміж асноўнымі прыёмамі ежы.

Хаця ў сучаснай галандскай кухне захоўваюцца некаторыя рэгіянальныя адрозненні, пераважае тэндэнцыя да выбару аднастайных прадуктаў, якія лічацца сытнымі і спрыяльнымі для здароўя. Паўсядзённыя хатнія стравы звычайна складаюцца з бутэрбродаў, на якія кладуць самыя розныя закускі, у тым ліку шакалад, малочных страў, тушанай ці варанай бульбы, гародніны, дэсертаў з парэчкамі і іншымі ягадамі, вэнджаных каўбас, жытняга хлеба са спецыямі і г. д. Святочныя стравы ўключаюць розныя пірагі і бліны з начыннем, аладкі, вафлі, крэкеры, хлеб з сухафруктамі, салодкае ці салёнае печыва. Адметная кулінарная традыцыя — значная колькасць страў з рыбы. Найбольш знакамітая з іх — сыры салёны селядзец з цыбуляй. Сезон селядцоў пачынаецца з сярэдзіны чэрвеня. У многіх месцах прыбыццё свежых селядцоў адзначаецца спецыяльнымі селядцовымі вечарынамі.

Кожны галандзец выпівае каля 40 літраў малака за год і з’ядае каля 350 г. малочных прадуктаў за дзень. Галандскія сыры Gouda, Boerenkaas, Edam вядомы далёка за межамі Нідэрландаў. Іх назвы паходзяць ад гарадоў, дзе арганізуецца гандаль дадзенымі сартамі. Тыповы галандскі сыр звычайна робіцца з вяршкоў каровінага малака з адценнем кіслінкі. Ён выдатна захоўваецца, што зрабіла яго папулярным прадуктам у еўрапейскіх краінах ужо ў познім сярэднявеччы. Сырныя рынкі працуюць і ў наш час. Так, сырны рынак у Алкмары захоўвае старажытныя традыцыі. Яго праца пачынаецца са звону старадаўняга звана. Грузчыкі апранаюць яркія саламяныя капялюшы. Пакупнік і прадавец выкрыкваюць кошт за кілаграм сыру, пры гэтым пляскаюць адзін другога ў далонь. Апошні пляск завяршае гандаль.

Найбольш папулярны алкагольны напой — піва. Яно вядома са старажытнасці. У сярэднявеччы Нідэрланды былі знакаміты груйтам — півам, настоеным на травах і спецыях. У нашы дні спажыўцы і вытворцы болей сканцэнтраваны на светлых сартах. Каб лепей адчуваць смак, галанцы п’юць яго з маленькіх куфляў. Улетку аддаюць перавагу беламу піву witbier. Увосень — цёмнаму піву herfstbok. Увесну — светламу піву lentebok. Узровень спажывання гэтага напою ў розныя гістарычныя перыяды значна вагаўся. Найвышэйшы быў зафіксаваны на мяжы XX ст. і XXI ст. Так, у 1998 г. ён дасягаў 106 літраў у год на чалавека. Для параўнання: у 1961 г. — 27,2 літраў на чалавека, у 2017 г. — 49,5 літраў на чалавека. Іншыя папулярныя алкагольныя напоі — віно, лікёр, жэневер.

Народная вопратка

У кожнай нідэрландскай правінцыі захаваліся адметныя народныя строі, што, тым не меней, маюць агульныя рысы. Традыцыйная мужчынская вопратка складаецца з кашулі, свабодных або нават мешкаватых штаноў, камізэлькі з падцяжкамі, капялюша, ваўняных вязаных шкарпэтак і драўляных чаравікоў klompschoen. Галандцы аддаюць перавагу белым і цёмна-сінім кашулям з латуневымі гузікамі. Верхняя мужчынская вопратка часцей мае цёмны колер. Жаночы строй уключае блузку (звычайна белага колеру), ліф або жакет, доўгую шырокую спадніцу, фартух, галаўны ўбор (часцей за ўсё — чапец), ваўняныя вязаныя шкарпэткі, драўляныя чаравікі.

• 
  Мужчына з Флеваланда, малюнак XIX ст.
• 
  Жанчына з Зеландыі, каля 1900 г.
• 
  Жанчына з Паўднёвай Галандыі
• 
  Галандскі фальклорны калектыў

Грамадства

Асаблівасці развіцця галандскага грамадства вызначаюцца так званай «польдарнай мадэллю». З перыяду сярэднявечча стварэнне і падтрыманне польдараў былі магчымы дзякуючы згуртаванасці, сталаму супрацоўніцтву і кампрамісу. Пазней такая мадэль узаемаадносін была перанесена на іншыя бакі грамадскага жыцця. Гэта значыць, што кожны павінен рабіць пэўны ўнёсак у агульную справу. Але кожны мае права голасу пры прыняцці рашэння, якое на яго паўплывае. Канчатковае рашэнне прымаюць лідары, але гэтаму папярэднічаюць абмеркаванні, спрэчкі і разгляд альтэрнатыў. У пабытовым жыцці галандцы вітаюць сумленнасць і прамалінейнасць, абавязковы кантакт вачыма, але шануюць прыватнае жыццё.

Сярод галандцаў пераважае малая нуклеарная сям’я, якая звычайна складаецца з бацькоў і дзяцей. Аднак сустракаюцца хатнія гаспадаркі з аднаго чалавека, сем’і з адным з бацькоў і пары без дзяцей, усё большае прызнанне атрымліваюць аднаполыя пары з дзецьмі. Традыцыйна на чале сям’і стаіць мужчына, але гэта не дае яму асаблівых пераваг. Жанчыны маюць роўныя правы і магчымасць выбіраць форму свайго ўнёску ў развіццё сям’і. Часцяком муж, як і жонка, выбірае няпоўную працоўную занятасць, каб клапаціцца пра дом і дзяцей.

Галандцаў заахвочваюць быць незалежнымі і самастойнымі па меры сталення. Хаця бацькі вызначаюць правілы дзіцячых паводзін, лічыцца нармальным, калі дзіця пярэчыць ім ці выказвае сваю думку. Маладыя людзі, як правіла, пакідаюць дом ва ўзросце 18 гадоў, каб атрымаць вышэйшую адукацыю ці працу. Аднак з-за недахопу жылля і павелічэння выдаткаў на навучанне ва ўніверсітэце многія людзі могуць працягваць жыць са сваімі бацькамі, пакуль не ўступяць у шлюб. Сямейная згуртаванасць дасягаецца дзякуючы шчыльным эмацыйным кантактам. Падчас супольнай ежы прынята размаўляць і падрабязна дзяліцца навінамі, разам праводзіць выходныя. Галандцы свядома падзяляюць свой час паміж рознай дзейнасцю. Проста сядзець і нічога не рабіць лічыцца пустым марнаваннем часу.

Народная творчасць

Народны танец

Адметнай рысай развіцця Нідэрландаў былі сталыя кантакты з іншымі краінамі і народамі, што аказала моцны ўплыў на фарміраванне галандскага народнага мастацтва. Так, найбольш папулярныя народныя танцы маюць шатландскія або нямецкія карані. Аднак, перанятыя ў суседзей, яны зведалі мясцовую трансфармацыю. Прыкладам з’яўляецца klompendansen (танец у драўляных чаравіках), які нарадзіўся ў сельскай мясцовасці, дзе драўляны абутак быў часткай святочнай вопраткі, але з цягам часу распаўсюдзіўся і ў буйных гарадах. Яго асаблівасць у тым, што рытм задаецца не толькі музыкантамі, але і самімі танцорамі ў выніку бразгання чаравікамі. Галандскія народныя танцы традыцыйна групавыя. Але ў пэўны момант група распадаецца на пары. Да канца танца яна зноў збіраецца разам.

Для галандскага стылю народнай музыкі характэрны спалучэнні моцнай басовай партыі, вясёлай мелодыі і павольнага тэмпу. Папулярныя музычныя інструменты: флейта, скрыпка, перкусіі, акардэон, шарманка і г. д.

На развіццё відовішчнага мастацтва паўплываў пратэстантызм, які абмяжоўваў тэатральныя прадстаўленні. Тым не меней, у Нідэрландах узнікла мясцовая форма лялечнага тэатру. Яго заснавальнікам лічыцца Ян Клаазон, трубач з войска Вільгельма Аранскага. Аднаму з галоўных герояў сваіх забаўляльных спектакляў ён даў сваё імя — Ян Клаасен, другой гераіне — Катрын. Майстры лялечных тэатраў не мелі сталых памяшканняў для выступленняў, былі вымушаны працаваць на гарадскіх вуліцах і кірмашах, часам — у дамах заможных гараджан, гастралявалі за мяжой. На працягу XVIII — XIX стст. галандскія лялькаводы былі сталымі наведвальнікамі кірмаша ў Лейпцыгу. За многія гады сфарміраваліся дынастыі патомных акцёраў.

Карціна П. Брэйгеля, прысвечаная прыказкам

Вусная фальклорная спадчына надзвычай багатая. Яна здаўна аказвала непасрэдны ўплыў на іншыя формы культуры, у тым ліку творчасць прафесійных галандскіх мастакоў. Класічны прыклад таму — карціна П. Брэйгеля Старэйшага і яго спадчыннікаў, прысвечаная прыказкам. У спеўным жанры асабліва вылучаюцца гарадскія вулічныя песні і марскія балады. Галандскія казкі ў значнай ступені адлюстоўваюць дахрысціянскую і раннюю хрысціянскую міфалогію. Іх героямі станавіліся людзі рознага стану, звяры, феі, русалкі, волаты. Аднак іх сюжэтныя лініі набліжаны да нашага часу. Адзін з найбольш важных сюжэтаў — паводка, якая пагражае гарадам, часам робіцца іспытам для чалавечых якасцей або помстай за дрэнныя ўчынкі.

Сучасная культура Нідэрландаў у значнай ступені вызначаецца фестывалямі, якія ўбіраюць у сябе шматлікія праявы народнай і прафесійнай творчасці. У XVII ст. і ў большую частку XVIII ст. пад уплывам Рэфармацыі шырокае адзначэнне святаў не было тыповай з’явай у краіне. Але з канца XVIII ст. хрысціянскія і дзяржаўныя святы паступова набылі прывабнасць для насельніцтва. Цікава, што дзень нараджэння караля (або каралевы) і Новы год папулярны не толькі сярод галандцаў, але і шматлікіх імігрантаў. Некаторыя з фестываляў накшталт фестываля кветак у красавіку або гей-парада маюць адносна нядаўнюю гісторыю, але добра вядомы ва ўсім свеце.

Мова

Асноўны артыкул: Галандская мова

Галандская мова належыць да германскай галіны індаеўрапейскіх моў. З’яўляецца афіцыйнай мовай у Нідэрландах, Бельгіі, Сурынаме, некаторых Антыльскіх астравах.

Лічыцца, што галандская мова сфарміравалася ў выніку трох гістарычных перыядаў развіцця:

• ад 450 г. да 500 г. — 1150 г.: старагаландская мова
• 1150 — 1500 гг.: сярэднегаландская мова
• з 1500 г.: новагаландская мова

Працэс стандартызацыі пісьмовай мовы пачаўся ўжо ў сярэднявеччы. У першай палове XVI ст. стандартным лічыўся гарадскі дыялект Антверпена. Ён захаваў свой уплыў нават пасля таго, як у 1585 г. Антверпен быў захоплены іспанскай арміяй. Многія яго жыхары збеглі на тэрыторыю сучасных Нідэрландаў і ўздзейнічалі на мясцовыя гарадскія дыялекты. Важную ролю ў стандартызацыі аказала выданне на галандскай мове Бібліі ў 1637 г. 9 верасня 1980 г. быў створаны Нідэрландскі моўны саюз, міжнародная арганізацыя, што займаецца распрацоўкай адзінай сістэмы правапісу, тэрміналогіі, прысуджае літаратурную прэмію за творы на так званай «адзінай галандскай мове» (Algemeen Nederlands). У нашы дні ў склад Нідэрландскага моўнага саюза ўваходзяць Нідэрланды, Бельгія (фламандская супольнасць) і Сурынам.

З галандскай мовы паходзяць словы «базука», «блістэр», «блок», «буй», брэндзі, «дамба», «дупа», «камбуз», «крыкет», «спа», «талер», «фрэгат», «яхта» і іншыя.

Рэлігія

Пратэстанцкі касцёл Святога Яна і каталіцкая базіліка Святога Сервацыя ў Маастрыхце

Сучасныя нідэрландцы — адна з найменей рэлігійных нацый у свеце. Каля 57 % насельніцтва Нідэрландаў не спавядаюць ніякай рэлігіі. Большасць вернікаў спавядае хрысціянства. 18 % нідэрландцаў адносяць сябе да каталікоў, 14 % — да розных пратэстанцкіх плыняў. Сітуацыя з перавагай колькасці каталікоў у параўнанні з пратэстантамі супярэчыць гістарычнай традыцыі, паколькі ў другой палове XVI — пачатку XX стст. нідэрландскае грамадства лічылася пратэстанцкім. Засілле пратэстантызму стала адной з галоўных прычын адасаблення бельгійцаў у 1830 г.

Каталіцызм

Продкі галандцаў прынялі хрысціянства паводле рымска-каталіцкага абраду ў VI — VII стст. З тэрыторыі Нідэрландаў паходзілі вядомыя каталіцкія тэолагі Генрых з Горкума і Весель Гансфорт, а таксама папа Адрыян VI. З 1525 г. пачаў распаўсюджвацца пратэстантызм. Хаця прыхільнікі Рэфармацыі першапачаткова не мелі адзінства і прытрымліваліся розных рэлігійных поглядаў, Рымска-Каталіцкі Касцёл не мог самастойна супрацьстаяць ім. Ён быў саслаблены працяглай барацьбой са свецкімі ўладамі, а таксама складанай унутранай сітуацыяй. Характэрна, што ў канцы XV ст. 25 % нідэрландскіх святароў не прытрымліваліся абавязковага цэлібату, большасць з іх не мела адпаведнай тэалагічнай падрыхтоўкі.

Рэпрэсіі супраць пратэстантаў з боку Габсбургскай манархіі прывялі да Нідэрландскай рэвалюцыі, што скончылася толькі ў 1648 г. Падчас рэвалюцыі абодвы бакі праяўлялі ўзаемную жорсткасць. Так, у 1572 г. пратэстанты пакаралі ў Брыле смерцю 19 каталікоў — манахаў, святароў і міран. Пазней яны былі абвешчаны Касцёлам пакутнікамі. Вынікам рэвалюцыі стала стварэнне Рэспублікі Злучаных правінцый, дзе каталіцкае веравызнанне фармальна не было забаронена, але каталікі не мелі касцёльнай арганізацыі з яснай іерархіяй і ўспрымаліся як рэлігійная меншасць. Дзейнасць каталіцкіх місіянераў знаходзілася непасрэдна пад кантролем Святога Прастолу.

Нідэрландскія каталікі атрымалі свабоду вераспавядання толькі пасля прыняцця Канстытуцыі 1795 г.. Публічная еўхарыстыя стала магчымай пасля 1813 г. У 1853 г. адрадзілася біскупальная арганізацыя. Тым не меней, падзел грамадства па рэлігійнай прыкмеце заставаўся істотным. Каталікі адасабляліся ад астатніх, хадзілі ў каталіцкія школы, карысталіся паслугамі каталіцкіх прадпрымальнікаў. Паміж 1860 г. і 1960 г. былі заснаваны асобныя каталіцкія сродкі масавай інфармацыі, шпіталі, прафсаюзы, футбольныя каманды, каталіцкі ўніверсітэт. Караль Вайтыла, які наведаў Нідэрланды ў 1947 г. быў узрушаны моцам Касцёла і ўдзелам рэлігійных абшчын.

Пасля II Ватыканскага сабора сярод каталікоў фактычна адбыўся раскол. Вышэйшая іерархія прытрымлівалася кансерватыўных поглядаў. Частка тэолагаў, святароў і вернікаў выступілі за істотныя рэформы. Арцыбіскуп Утрэхцкі двойчы звяртаўся да папы Паўла VI з прапановай адмяніць правіла бясшлюбнасці для святароў, але публічна атрымоўваў адмову. У 1965—1975 гг., дзесяцігоддзі пасля II Ватыканскага сабора, адбыўся рэзкі заняпад наведвання касцёлаў. Гэта тэндэнцыя працягвалася і пазней. Звычай выхадцаў з каталіцкіх колаў атаесамляць сябе з Касцёлам прывёў да таго, што каталіцкая абшчына ў нашы дні атрымала колькасную перавагу ў параўнанні з пратэстанцкай. Але ў рэчаіснасці ў 2020 г. толькі 13 % тых, хто залічае сябе ў шэрагі каталікоў, рэгулярна наведвалі рэлігійныя сходы, 8 % наогул не верылі ў Бога.

Пратэстантызм

Пратэстантызм пачаў распаўсюджвацца на тэрыторыі Нідэрландаў у першай трэці XVI ст. пад уплывам падзей у суседняй Германіі. У 1525 г. у Гаазе быў асуджаны згодна з Вормскім эдыктам і пакараны лютэранскі прапаведнік. На першым этапе Рэфармацыі ў Нідэрландах дамінавалі анабаптысты, сярод якіх вылучаліся прыхільнікі радыкальных і харызматычных вучэнняў, хаця на поўдні Сямнаццаці правінцый заўважным рэлігійным рухам стаў кальвінізм. У 1566 г. яго прыхільнікі арганізавалі Іканаборскае паўстанне. Далейшыя рэпрэсіі з боку каталіцкіх намеснікаў вымусілі прыхільнікаў пратэстантызму з поўдня бегчы ў паўночныя правінцыі і Германію. У 1568 г. рух супраціўлення каталіцкім уладам узначаліў Вільгельм Аранскі, які падтрымліваў шчыльныя сувязі з нямецкімі лютэранамі, але ў выніку апынуўся ў шэрагу кальвіністаў, магчыма дзякуючы супрацоўніцтву з французскім гугенотам Гаспарам дэ Каліньі.

У 1571 г. у Фрысландыі бежанцамі-кальвіністамі з Фландрыі была створана Галандская Рэфармацыйная Царква, якая пасля ўзнікнення Рэспублікі Злучаных правінцый заняла ў ёй выключнае прывілеяванае становішча. На раннім этапе свайго існавання яна не мела адзінства. Толькі ў 1618—1619 гг. Генеральны сінод у Дордрэхце здолеў прыняць адзінае вучэнне. Але і пасля гэтага поўнае адзінства не было дасягнута. У рэчаіснасці, Галандская Рэфармацыйная Царква ўяўляла сабою 7 або 8 незалежных царкоўных федэрацый, што ў той ці іншай ступені супрацоўнічалі адна з іншай. Тым не меней, прыхільнікі Галандскай Рэфармацыйнай Царквы займалі пасады ў кіруючых органах дзяржавы і буйных камерцыйных кампаній. Для іншых вернікаў гарантавалася індывідуальная свабода веравызнання, але ім не дазвалялі паступаць на дзяржаўную службу або атрымліваць фінансавую дапамогу.

У 1605—1799 гг. каля 1000 кальвінісцкіх прапаведнікаў на службе Галандскай Ост-Індскай кампаніі і Галандскай Вест-Індскай кампаніі былі накіраваны для місіянерскай дзейнасці ў калоніі. Найважнейшым мерапрыемствам з пункту гледжання распаўсюджвання кальвінізму было стварэнне школ. Першая такая школа за межамі Еўропы была створана на Амбоне ў 1605 г. Кампаніі заключалі кантракты, выплачвалі заработную плату і ўкладвалі значныя сродкі ў багаслоўскія кнігі для служак, падручнікі па граматыцы для настаўнікаў мясцовага паходжання, пераклад катэхізісу на іншыя мовы.

У 1795 г. Нідэрланды былі заняты войскам рэвалюцыйнай Францыі. Замест Рэспублікі Злучаных правінцый была створана Батаўская рэспубліка, дзе абвяшчалася роўнасць усіх канфесій. Галандская Рэфармацыйная Царква пазбавілася фінансавай падтрымкі з боку дзяржавы. Канчатковае адлучэнне ад дзяржавы адбылося ў канцы 1840-х гг. У 1834 г. і 1886 г. яна перажыла 2 моцныя расколы і ў выніку к канцу XIX ст. распалася на 2 самастойныя дэнамінацыі, якія ў сваю чаргу падзяляліся на разнастайныя аб’яднанні. Унутраныя рознагалоссі і расколы былі таксама характэрны для XX ст., так што ў нашы дні налічваецца каля 16 рэфармацыйных цэркваў. У 2004 г. у выніку злучэння 2 найбуйнейшых рэфармацыйных цэркваў і лютэран была ўтворана Пратэстанцкая Царква ў Нідэрландах. У 2008 г. яна аб’ядноўвала каля 2,5 млн вернікаў.

Літаратура

• Галандцы // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — С. 450. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).
• У розных землях і краінах: зборнік нарысаў і пуцявых нататкаў / А. А. Кійранен. — Мінск: Беларусь, 1989. — ISBN 5-338-00174-8.
• Discovering the Dutch: On Culture and Society of the Netherlands / Emmeline Besamusca and Jaap Verheul. — Amsterdam: Amsterdam University Press, 2010. — ISBN 9789089641007.

Спасылкі

• Этнаграфія і прыналежнасць: Галандцы (англ.)
• Галандская культура (англ.)
• Культура, этыкет і дзелавая практыка (англ.)
• Гісторыя Нідэрландаў (англ.)
• Галандскія мараплаўцы (гал.)
• Рамесная рада (гал.)
• Кулінарны канон (гал.)
• Народныя казкі (гал.)