Гая Дзмітрыевіч Гай

Гай Дзмітрыевіч Гай (Гайк Бжышкян(ц), арм.: Հայկ Բժշկյանց) 6 (18) лютага 1887 — 11 снежня 1937 — савецкі ваеначальнік, Камкор, герой Грамадзянскай вайны. 11 снежня 1937 расстраляны падчас кампаніі масавых рэпрэсій у РСЧА. Пасля смерці Сталіна рэабілітаваны.

Гая Дзмітрыевіч Гай
арм.: Հայկ Բժշկյանց
Дата нараджэння	6 (18) лютага 1887(1887-02-18)
Месца нараджэння	Тэбрыз, Цэнтральны бахш[d], шахрэстан Тэбрыз[d], Усходні Азербайджан, Іран
Дата смерці	11 снежня 1937(1937-12-11) (50 гадоў)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Расстрэльны палігон «Камунарка»
Альма-матар	Нерсісянская школа[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя  СССР
Прыналежнасць	Расійская імперыя
Род войскаў	Руская імператарская армія
Гады службы	— 1917 1918—1935
Званне	камкор
Бітвы/войны	Першая сусветная вайна, Грамадзянская вайна ў Расіі: Сімбірская аперацыя, Сызрань-Самарская аперацыя
Узнагароды і званні	Узнагароды Расійскай імперыі: Георгіеўскі крыж 4 ступені Георгіеўскі крыж 3 ступені
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Раннія гады

Армянін, нарадзіўся ў Таўрызе (Персія), у сям'і народнага настаўніка.

У 1901 пераязджае ў Тыфліс, дзе вучыцца ў армянскай духоўнай семінарыі.

З 1903 года браў удзел у рэвалюцыйным руху ў Закаўказзі. Член РСДРП з 1904 года (паказваюць на яго ўступленне ў Армянскую сацыял-дэмакратычную (гнчакскую) партыю і ў атрад фідаінаў).

Пасля заканчэння школы інструктараў і афіцэраў у Тыфлісе добраахвотна адправіўся на фронт. Камандуе ротай армянскіх добраахвотнікаў у шостай дружыне, якая ваявала на Каўказскім фронце супраць туркаў. У першую сусветную вайну даслужыўся да чыну штабс-капітана, генералам Юдзенічам быў узнагароджаны трыма Георгіеўскімі крыжамі.

Служба ў РСЧА

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ўступіў у РКП(б). Падчас Грамадзянскай вайны на чале сфармаваных ім частак вёў барацьбу супраць Чэхаславацкага корпуса і Арэнбургскіх казакоў генерала Дутава. У ліпені 1918 кіраваў абаронай Сімбірска. Нягледзячы на значную перавагу ў жывой сіле, артылерыі і выбары пазіцыі для абароны пацярпеў паразу ад наступу белых частак падпалкоўніка У. О. Капеля, які ўзяў горад 21 ліпеня 1918. Камандаваў наступнымі часткамі і злучэннямі:

• ліпень — лістапад 1918 г.: 1-я Сімбірская пяхотная дывізія (з лістапада 1918 — 24-я Сімбірская), якая ўзяла Сімбірск і атрымала найменне «Самара-Ульянаўская Жалезная дывізія». За яго подпісам адпраўлена вядомая тэлеграма Леніну, які папраўляўся пасля замаху: «Узяцце вашага роднага горада, гэта адказ за адну вашу рану, а за іншую рану будзе Самара». У дывізіі служыў Г. К. Жукаў, які пасля з вялікай павагай адгукаўся пра Гая ў сваіх мемуарах. Менавіта па ініцыятыве Гая Жукаў ў 1924 годзе паступіў у Вышэйшую кавалерыйскую школу ў Маскве.
• снежань 1918 — чэрвень 1919 г.: 1-я армія ў складзе Усходняга фронту РСЧА, якую прыняў пасля адбыцця М. М. Тухачэўскага на Паўднёвы фронт і якой камандаваў падчас вясновага наступу белых;
• жнівень-верасень 1919 г.: 42-я стралковая дывізія Паўднёвага фронту;
• з 25 верасня 1919 года па 3 сакавіка 1920 года: 1-я Каўказская «дзікая» кавалерыйская дывізія Паўднёвага фронту.

Вясной 1920 камандаваў 2-м каўказскім кавалерыйскім корпусам Паўднёвага фронту РСФСР. Падчас савецка-польскай вайны — камандуючы 3-м кавалерыйскім корпусам, гераічна дзеючым на Заходнім фронце РСФСР. У жніўні 1920 3-і Кавалерыйскі корпус з часткамі 4-й арміі быў акружаны польскімі войскамі, пасля найцяжэйшых баёў інтэрнаваны ва Усходняй Прусіі.

У 1922 годзе наркамваенмар Арменіі, пасля займаўся ваенна-педагагічнай і навуковай працай.

У 1923 годзе скончыў Вышэйшыя ваенна-акадэмічныя курсы. У маі таго ж года камандзір і ваенкам 7-й кавалерыйскай дывізіі, потым 3-га кавалерыйскага корпуса.

У 1924—1925 гадах начальнік ваеннага гарнізона Мінска.

З 1926 года працягнуў вучобу ў Ваенную акадэмію імя Фрунзэ. Пасля яе заканчэння ў 1927 годзе, загадвае там кафедрай і праз два гады абараняе дысертацыю.

У 1933—1935 гадах прафесар кафедры ваеннай гісторыі Ваенна-паветранай акадэміі імя Жукоўскага.

Аўтар кніг «У баях за Савецкую Беларусь» і нарыса аперацый 3-га коннага корпуса (абедзве непублікаваныя).

Апала і гібель

У чэрвені 1935 быў зняты з усіх пастоў, звольнены з войска, выключаны з партыі. 3 ліпеня 1935 быў арыштаваны па абвінавачванні ў «стварэнні ваенна-фашысцкай арганізацыі ў РСЧА». У лісце Генрыху Ягодзе са следчага ізалятара прызнаў, што, «будучы выпіўшы, у прыватнай гутарцы з беспартыйным, сказаў, што „трэба прыбраць Сталіна, усё роўна яго прыбяруць“». Жонка Гая, Наталля Якаўлеўна звярнулася па дапамогу да старога рэвалюцыянера Пятра Кобазева, якому Сталін праз памочніка перадаў: «НКУС разбярэцца». 15 кастрычніка 1935 года быў прысуджаны Адмысловай нарадай пры НКУС СССР па абвінавачванні ў дачыненні да контррэвалюцыйнай групы да 5 гадоў лагераў. Пры перасылцы ў Яраслаўскую турму 22 кастрычніка 1935 года здзейсніў пабег, але ўжо праз некалькі дзён быў затрыманы супрацоўнікамі НКУС.

Два гады знаходзіўся ў зняволенні. У канцы 1937 (11 снежня) у ходзе кампаніі масавых «чыстак» у РСЧА быў расстраляны. Пасля смерці Сталіна рэабілітаваны і адноўлены ў партыі (пасмяротна).

Узнагароды

• За ўдзел у Першай сусветнай вайне узнагароджаны двума Георгіеўскімі крыжамі і адным медалём.
• Быў двойчы ўзнагароджаны Ордэнам Чырвонага Сцяга: у 1918 годзе за баявыя дзеянні ў раёне Волгі і ў 1920 годзе за польскую кампанію.
• ганаровы грамадзянін Мінска

Памяць

Помнік Г. Гаю ў школьным двары, Тальяці

Паштовая марка СССР, 1967

• У 1959 годзе ў Арэнбургскай вобласці, як мяркуецца, імем Гая названы названы горад.
• У Ерэване яго імем названы праспект, а таксама пастаўлены помнік.
• У Чыгуначным раёне горада Ульянаўска ў 1967 годзе яго імем названа вуліца, якая стала праспектам, а таксама ўзведзены помнік.
• Маюцца таксама вуліцы Гая ў гарадах Гродна, Мінск, Самара, Арэнбург і Стары Аскол; і бульвар Гая ў горадзе Тальяці.
• У цэнтральнай частцы г. Арэнбурга ў гонар Г. Д. Гая названая вуліца, на якой усталяваны яго бюст.
• У 1963 годзе ў яго гонар быў названы рачной пасажырскі цеплаход праекта 305 «Камдзіў Гай».
• У 1967 годзе была выпушчаная паштовая марка СССР, прысвечаная Гаю.
• Гайк Бжышкян некалькі разоў згадваецца ў рамане Хачыка Дашценца «Кліч аратых», які апавядае аб партызанскай барацьбе армянскіх гайдукоў супраць асманскіх уладаў на рубяжы XIX—XX стагоддзяў.
• Г. Д. Гай — персанаж фільмаў «Пыл пад сонцам» (Літоўская кінастудыя, 1977) і «Падданыя рэвалюцыі» (Свярдлоўская кінастудыя, 1987).
• Г. Д. Гай — персанаж рамана «Дыктатар» (Выдавецкі дом «Армада», 1998).

Сачыненні

• Первый удар по Колчаку. Ленинград, 1926.
• На Варшаву! Действия 3 конного корпуса на Западном фронте. Москва — Ленинград, 1928.(недаступная спасылка)
• В боях за Симбирск. Ульяновск, 1928.

Літаратура

• Гай, Гая Дмитриевич // Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия. — М., 1983. — С. 138.
• Гай, Гая Дмитриевич (Канд. ист. наук; 1887—1937) // На Варшаву! Действия 3 конного корпуса на Западном фронте. Июль-август 1920 г.(недаступная спасылка)
• Айрапетян Г. А. Железный Гай / Предисловие С. М. Будённого. — М., 1980. — 124 с. — (Полководцы и военачальники).
• Дунаевский А. М. По следам Гая. — Свердловск: Средне-Уральское книжное издательство, 1975. — 272 с.
• Лазарев С. Е. Подрезанные крылья (Неизвестное из жизни спецслужб) // Военно-исторический журнал. 2012. № 5 (625). С. 66-70.
• Лазарев С. Е. Судьба комкора Г. Д. Гая в контексте трагических событий 1930-х гг. // История в подробностях. «Большой террор». Москва, 2012. № 6 (24). С. 22-27.
• Лазарев С. Е. Социокультурный состав советской военной элиты 1931—1938 гг. и её оценки в прессе русского зарубежья. — Воронеж: Воронежский ЦНТИ — филиал ФГБУ «РЭА» Минэнерго России, 2012. — 312 с. — 100 экз. — ISBN 978-5-4218-0102-3
• Железный Гай // Губернский вестник. — 2010.
• М. Шумейка. Камандзір жалезнай дывізіі // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. — № 1. — Мн.: Полымя, 1987. — ISSN 0131-2669. С.40—43.

Спасылкі

• Гая Дмитриевич Гай, «Железный» комдив Архівавана 29 красавіка 2014. (руск.)