Геранёнскі замак

Геранёнскі замак — помнік палацава-замкавай архітэктуры канца XV — XVIII ст. каля в. Геранёны ў Іўеўскім раёне Гродзенскай вобласці Беларусі.

Геранёнскі замак. Н. Орда

Рэшткі замка

Гісторыя

Замак пабудаваны, верагодна, на мяжы XV—XVI ст., калі Геранёнамі валодаў канцлер ВКЛ і віленскі ваявода Ольбрахт Гаштольд. Геранёны пачынаюць звацца ў дакументах «мураванымі» (murata) не пазней за 1510 год. Да 1542 года замкам валодалі Гаштольды, потым — вялікія князі літоўскія і каралі польскія Жыгімонт Стары і Жыгімонт II Аўгуст, да 1588 года — розныя асобы, пазней Сапегі, з 1643 года — падскарбі Мікалай Кішка. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 замак разбурыла рускае войска. З канца XVII ст. інвентары паказваюць паступовае далейшае разбурэнне. З 1670 года замак і в. Геранёны на дзяржаўным утрыманні. У 1708 годзе ў замку з атрадам шведскага войска размяшчаўся польскі кароль Станіслаў Ляшчынскі. Пасля Паўночнай вайны 1700—1721 замак прыйшоў у заняпад.

У пачатку ХІХ ст. у Геранёнскім замку ўжо не жылі, у сярэдзіне стагоддзя значную частку руін разабралі на ўзвядзенне ў в. Ліпнішкі розных гаспадарчых будынкаў. Напалеон Орда замаляваў у сярэдзіне XIX ст. толькі руіны замка вышынёй да першага паверху.

Архітэктура

Замак размяшчаўся на штучнай выспе, насыпанай з зямлі, выкінутай з рова, які абкружаў замчышча. Перад ровам быў земляны вал вышынёй 9-10 м, шырынёй каля 15 м і даўжынёй па перыметры больш за 700 м. Вал у плане нагадваў выцягнуты прамавугольнік з закругленымі вугламі. Абарона замка не была разлічана на прыродныя перашкоды і не мела штучнага абваднення. Толькі знешні абарончы роў на асобных участках мог напаўняцца вадой у час веснавога таяння снегу або ўвосень, калі ішлі дажджы. Характар першапачатковых навальных канструкцый Геранёнскага замка не высветлены, але, відаць, гэта былі звычайныя драўляныя сцены. Замак меў выгляд квадрата (27x27 м), на кожным вугле якога стаялі мураваныя цыліндрычныя вежы (дыяметр 8 м).

Даследаванне (1972, М. Ткачоў) уцалелых рэшткаў сцен і вежаў паказала, што яны былі складзены ў традыцыйнай для Беларусі тэхніцы паласатай муроўкі з шырокім выкарыстаннем каменю і цэглы, якая ішла ў асноўным на абліцоўку вежаў. Вапнавы раствор мае нязначны дамешак тоўчанай гліны і вызначаецца трываласцю. Сцены замка таўшчынёй 1,4 м на асобных участках дасягаюць цяпер вышыні 4 м. Першапачаткова яны былі не намнога вышэйшыя за вонкавы абарончы вал, які прызначаўся, магчыма, у першую чаргу для прыкрыцця замка ад прамога абстрэлу. Завяршэнне замкавых сцен было, відаць, цаглянае. Падмуркі вышынёй 1 м зроблены з вялікіх камянёў (70x50 см), пакладзеных на вапне. Прамежкі паміж імі старанна заштукаваны кавалкамі цэглы і раствору.

Двухметровай таўшчыні сцены вежаў складзены з каменю (муроўка лусковая) і звонку абліцаваны цэглай (муроўка гатычная). Таўшчыня вапнавага раствору 2-3,5 см. Цэгла — буйнапамерная, баразнаватая, памерамі 29,5 x 13(14) x 6(8,5) см. Глыбіня залягання падмурка вежаў і сцен каля 1 м. Падмуркі перавязаны, а лініі каменнай і цаглянай муроўкі супадаюць. Аднолькавыя тэхніка муроўкі і памеры цэглы сведчаць пра адначасовасць будавання сцен і вежаў. Паўночна-заходняя вежа мела скляпеністае перакрыцце, якое раздзяляла 2 ніжнія паверхі (захаваўся аконны праём ніжняга паверха вышынёй 1 м і шырынёй 0,6 м з гатычнай аркай).

Апроч самога замка мураванымі былі нарожныя рандэлі і брама на акаляючым замак вонкавым вале. Пазней уздоўж унутранага боку валу была памураваная падпорная сценка.

Пытанне жылых памяшканняў замка вывучанае не цалкам. Часам як апісанне замкавага палацу разглядаюць згадку 2-павярховага часткова мураванага дома ў інвентары 1765 г., аднак пры параўнанні з іншымі інвентарамі Геранёнаў з гэтага перыяду выглядае больш імаверным, што размова пра асобны будынак «на прыезд панскі», узведзены, відаць, нават за межамі замкавых валоў. Гэтак жа не адносіўся, імаверна, да замка і драўляны жылы будынак, згаданы ў 1560-х.

Пры раскопках знойдзена плоская і карытападобная чарапіца, якой накрывалі дахі вежаў, а таксама дахі над баявым ходам сцен і палац.

Фартыфікацыя

Геранёнскі замак узводзіўся ў тыя часы, калі значна вырасла роля артылерыі. У сувязі з гэтым асноўны цяжар абароны сталі пераносіць на вонкавыя ўмацаванні — равы і валы. Замак быў адной з першых у ВКЛ спробаў фартыфікаці ва ўмовах прымянення агнястрэльнай зброі, мяркуецца, што замак у лініі абароны меў прататып бастыёну.

Валы рабілі такія высокія, каб яны надзейна закрывалі галоўную частку замкавага будынка, і на значнай адлегласці ад яго. У Геранёнскім замку, напрыклад, валы аднесены на 80 м. Цэнтр абароны тут акцэнтаваны на знешнім вале (цяпер дасягае вышыні 10 м). З унутранага боку яго зроблена мураваная сцяна таўшчынёй 1,25 м і вышынёй 4,5 м, якая выконвала ролю падпорнай сценкі і надзейна прадухіляла апаўзанне вала ўнутр замкавага двара. Пад яе заслонай у час аблогі маглі перамяшчацца воіны гарнізона, пра што сведчыць брукаваная дарожка каля самага нізу сцяны. Пасля адной з падсыпак вала будаўнікі вымушаны былі падмацаваць сценку невялікімі контрфорсамі — «бычкамі», узведзенымі амаль праз кожныя 3-3,5 м. Падпорная сцяна і «бычкі» выкананы ў тэхніцы паласатай муроўкі з выкарыстаннем вялізных (каля 1 м) абчасаных камянёў і цэглы, пакладзеных на вапне. Цэгла, як і на замку, баразнаватая. Адрэзкі падпорнай сценкі зыходзіліся ў вуглах вала і пераходзіць у 7-кантовыя вежы-рандэлі (таўшчыня сцен 1,75 м), якія з’яўляліся важнымі агнявымі пунктамі. Можна меркаваць, што яны былі 2-павярховыя, з белечным перакрыццем, ніжні паверх (выш. каля 4,5 м) поўнасцю знаходзіўся ў тоўшчы вала. Тут, напэўна, хавалі ваенныя прыпасы і рыштунак. 2-і паверх пачынаўся ад паверхні вала і нагадваў 7-кантовы мураваны бастыён з перыметрам сцен каля 25 м. Гэта дазваляла размясціць тут некалькі гармат або некалькі дзясяткаў салдат. На 2-і паверх вяла мураваная лесвіца, якая пачыналася каля самага нізу падпорнай сцяны, у стыку яе з рандэлем. Значную агнявую сілу можна было сканцэнтраваць і на самім земляным вале. На асобных участках, асабліва з усходу, дзе быў уезд у замак, шырыня вяршыні вала дасягае цяпер 6-7 м. На такой пляцоўцы можна было размясціць ці традыцыйныя драўляныя сцены вянковай або парканнай канструкцыі ці характэрныя для XVI—XVII ст. земляныя брустверы. Абарончы роў тут дасягае глыбіні 4 м і шырыні 15 м.

Уязная замкавая брама размяшчалася ў ніжнім паверсе паўднёва-заходняга рандэля, сцены якога мелі таўшчыню каля 2,2 м. Да брамы траплялі па перакінутым праз роў лёгкім драўляным мосце. Частка моста перад ёй, магчыма, падымалася на ланцугах. Уезд у замак трымаўся пад абстрэлам з верхняй часткі брамы і з прымыкаючых да яе гародняў. Справа ад брамы існаваў бастыёнападобны выступ, які фланкіраваў агнём мост і бліжэйшыя доступы да брамы. Такі элемент абароны з’яўляецца адным з першых вядомых на Беларусі і датуецца пач. XVI ст. Гэта як бы правобраз тых бастыёнаў і бастыённай сістэмы ўмацаванняў, якія шырока распаўсюдзіліся на Беларусі ў 2-й пал. XVI—XVII ст.

Дадатковай перашкодай на шляху ў замак з’яўляўся і мураваны Геранёнскі Мікалаеўскі касцёл (пабудаваны ў 1519). Абнесены сцяной, ён прымыкаў непасрэдна да абарончага рова перад брамай.

З ваеннага пункту гледжання Геранёнскі замак у пачатку XVI ст. быў магутным збудаваннем. Ён увабраў у сябе амаль усе вядомыя тады элементы фартыфікацыі, якія дазвалялі на працягу доўгага часу процістаяць тагачаснай тактыцы і тэхніцы аблогі.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 688 с. — ISBN 985-11-0314-4 (т. 1), ISBN 985-11-0315-2.
• Ткачоў М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII стст. Мн., 1978.
• Ткачоў М. А. Геранёнскі замак // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 2: Беліцк — Гімн / Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1994. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-142-0.
• Страчаная спадчына / Т. В. Габрусь, А. М. Кулагін, Ю. У. Чантурыя і інш. Уклад. Габрусь Т. В. — Мн.: Полымя, 1998. — 351 с.: іл. — ISBN 985-07-0036-Х — С. 17-19.
• Геранёнскі замак // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — С. 167—168. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Геранёнскі замак