Грэка-персідскія войны

Грэка-персідскія войны (з перапынкамі 500 да н.э. — 449 да н.э.) — войны паміж Персіяй і старажытнагрэчаскімі полісамі (гарадамі-дзяржавамі), якія адстойвалі сваю незалежнасць. Прычынай вайны была дапамога ваеннымі караблямі Афінамі і Эрэтрыяй з вострава Эўбея пяцістам паўсталым супраць персідскага панавання грэчаскім полісам у Малай Азіі.

Грэка-персідскія войны
Карта перыяду наступу персідскага войска
Карта перыяду наступу персідскага войска
Дата 499–449 да н.э.
Месца кантынентальная Грэцыя, Фракія, Эгейскія астравы, Малая Азія, Кіпр і Егіпет
Вынік Перамога грэкаў (Каліеў мір)
Змены Македонія, Фракія і Іонія атрымалі незалежнасць ад Персіі
Праціўнікі
Афіны, Спарта і саюзныя грэчаскія полісы Імперыя Ахеменідаў
Старажытная Македонія (пачатковая фаза)
Камандуючыя
Мільтыяд
Фемістокл
Леанід I
Паўсаній
Кімон
Перыкл
Артаферн I
Даціс
Артаферн II
Ксеркс I
Мардоній
Гідарн
Артабаз
Мегабіз
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Асноўнай крыніцай па гісторыі грэка-персідскіх войнаў з’яўляецца «Гісторыя» Герадота, якая змяшчае апісанне падзей да 478 да н.э. уключна. Аб ходзе ваенных дзеянняў у сярэдзіне V ст. да н.э. коратка паведамляе Фукідыд у «Гісторыі Пелапанескай вайны». Апавяданні аб асобных момантах вайны сустракаюцца ў творах трагіка Эсхіла і ў «Афінскай палітыі» Арыстоцеля. З пазнейшых гісторыкаў аб гэтым перыядзе распавядае Дыядор Сіцылійскі, а таксама Плутарх, які напісаў некалькі біяграфій палітычных і ваенных дзеячаў таго часу (Фемістокла, Арыстыла, Кімона). Цікавы матэрыял утрымліваюць нешматлікія надпісы, якія адносяцца да V ст. да н.э. Нарэшце, у 1938—1939 гг. былі праведзены археалагічныя раскопкі на полі бою пры Фермапілах, якія далі каштоўныя звесткі. Вельмі цікавыя таксама вынікі раскопак магільнага пагорка на марафонскім полі ў Атыцы (1940-я гады).

Гістарычныя крыніцы правіць

Амаль усе звесткі пра грэка-персідскія войны ў цяперашні час паходзяць выключна з грэчаскіх крыніц. Асноўная з гэты крыніц — праца Герадота «Гісторыя», якая абрываецца на падзеях 478 года да н.э[1]. Старажытнагрэчаскі гісторык, празваны «бацькам гісторыі»[2], нарадзіўся ў 484 годзе да н.э. у Галікарнасе, грэчаскай калоніі на малаазійскім узбярэжжы, якое ў той час знаходзілася пад уладай імперыі Ахеменідаў. У сваёй кнізе, напісанай у 440-430 гадах да н.э., Герадот спрабаваў прасачыць паходжанне грэка-персідскіх войнаў, якія ў той час былі нядаўняй гісторыяй[3].

Некаторыя пазнейшыя старажытныя гісторыкі, пачынаючы з Фукідыда, крытыкавалі Герадота[4][5]. Але, тым не менш, Фукідыд вырашыў пачаць сваю гісторыю з месца, дзе спыніўся Герадот (аблога Сэстаса), і лічыў сваю працу досыць дакладнай, якая не мела патрэбы ў перапісванні або выпраўленні[5]. Плутарх крытыкаваў Герадота ў сваім эсэ «Аб зламыснасці Герадота», папракаючы яго ў адсутнасці належнага патрыятызму, у прыватнасці таму, што ён абыякава паставіўся да такога подзвігу ахейцаў, як заваяванне Іліона[6]. Негатыўнае стаўленне да Герадота было перададзена Еўропе эпохі Адраджэння, хоць ён па-ранейшаму заставаўся добра чытаным. Аднак пачынаючы з XIX стагоддзя рэпутацыя старажытнагрэчаскага гісторыка была рэабілітаваная археалагічнымі знаходкамі, якія неаднаразова пацвярджалі яго версію тых падзей[7]. На сёння пераважная большасць даследчыкаў лічыць, што Герадот здзейсніў выдатную працу ў сваёй працы «Гісторыя», але да некаторых яе канкрэтных дэталяў (у прыватнасці, колькасці войскаў і даты) варта ставіцца з доляй скептыцызму[7]. Тым не менш, застаюцца некаторыя гісторыкі, якія лічаць, што Герадот вялікую частку сваёй гісторыі прыдумаў[8].

На жаль, ваенная гісторыя Грэцыі ў перыяд з канца другога персідскага ўварвання ў Грэцыю і да Пелапанескай вайны (479—431 г. да н.э.) не так добра падмацавана старажытнымі крыніцамі, якія захаваліся. Гэты перыяд, які старажытныя навукоўцы часам называюць Пентэконтаэтыя (грэч. Πεντηκονταετία), быў перыядам адноснага міру і росквіту ў Грэцыі[9][10]. Самая значная крыніца для гэтага перыяду — «Гісторыя Пелапанескай вайны» Фукідыда, якая, як правіла, разглядаецца сучаснымі гісторыкамі як надзейная гістарычная крыніца[11][12][13]. У сваёй працы Фукідыд напісаў толькі пра першыя дваццаць гадоў вайны і трохі інфармацыі аб тым, што адбылося раней[14]. Аднак яго праца выкарыстоўваецца сёння ў якасці храналагічнай табліцы таго перыяду, на дэталях якой археалагічныя дадзеныя і дадзеныя іншых пісьменнікаў могуць быць аб’яднаныя.

Асноўныя падзеі правіць

 
Персідская імперыя на мяжы VI—V стагоддзя да н.э.

Падавіўшы паўстанне ў 493 да н.э., персідская армія пад камандаваннем палкаводца Мардонія вясной 492 да н.э. пераправілася праз Гелеспонт для заваёвы Грэцыі, але пасля гібелі флоту (каля 300 караблёў) падчас буры паблізу Афона вымушана была вярнуцца назад, абмежаваўшыся акупацыяй Фракіі.

Увесну 490 да н.э. персідская армія пад камандаваннем палкаводцаў Даціса і Артаферна накіравалася марскім шляхам праз астравы Родас, Наксас і Дэлас да Эўбеі і, захапіўшы яе, высадзілася на марафонскай раўніне, дзе адбылася знакамітая бітва пры Марафоне (490 да н.э.), у якой афіняне і платэйцы пад камандаваннем Мільтыяда атрымалі значную перамогу над персамі.

На працягу 10-гадовага адпачынку ў Афінах па ініцыятыве правадыра дэмакратычнай групоўкі Фемістокла быў створаны вялікі флот. Новы паход персаў у 480 да н.э. узначальваў цар Ксеркс. Персідскае войска прарвалася праз горны праход Фермапілы, які абаранялі грэкі пад камандаваннем спартанскага цара Леаніда, спустошылі Беотыю, Атыку і разбурылі Афіны.

Аднак у тым жа годзе персідскі флот пацярпеў цяжкую паразу каля вострава Саламін. У 479 да н.э. пры Платэях было разгромлена сухапутнае войска персаў. У гэты ж час персідскі флот пацярпеў паразу ля мыса Мікалая. Гэтыя перамогі, па сутнасці, вырашылі вынік Грэка-персідскіх войнаў: персы вымушаныя былі ачысціць тэрыторыю Грэцыі, а грэкі перанеслі ваенныя дзеянні ў раён Эгейскага мора і ў Малую Азію.

У 470-х гадах да н.э. саюзная грэцкая армія пад камандаваннем афінскага палкаводца Кімона атрымала некалькі перамог, захапіла ўзбярэжжа Фракіі, шэраг астравоў Эгейскага мора і Візантыі і ў 469 да н.э. нанесла поўнае паражэнне персам у бітве пры вусці р. Эўрымедонт  (руск.).

Аднак ваенныя дзеянні з працяглымі перапынкамі вяліся да 449 да н.э., калі ў бітве пры Саламіне (на Кіпры) грэкі атрымалі вялікую перамогу. Пасля гэтага з Персіяй быў заключаны так званы Каліеў мір (названы імем афінскага ўпаўнаважанага), па якім Персія пазбаўлялася сваіх уладанняў у Эгейскім моры, Гелеспонце і Басфоры і прызнавала за полісамі Малой Азіі палітычную незалежнасць.

Зноскі

  1. Герадот. Гісторыя. IX.121.
  2. Цыцэрон. Аб законах. I, 5.
  3. Holland, pp. xvixvii.
  4. Фукідыд. Гісторыя Пелапанескай вайны. I, 22 (англ.)
  5. а б Finley, p. 15.
  6. Holland, p. xxiv.
  7. а б Holland, p. 377.
  8. Fehling, pp. 1—277.
  9. Finley, p. 16.
  10. Kagan, p. 77.
  11. Sealey, p. 264.
  12. Fine, p. 336.
  13. Finley, pp. 29-30.
  14. Фукидид (ок. 460 — ок. 400 до н. э.)

Спасылкі правіць

Літаратура правіць

  • Fehling, Detlev (1989). Herodotus and his 'sources': Citation, invention, and narrative art. Francis Cairns. ISBN 0905205707.
  • Fine, John Van Antwerp (1983). The ancient Greeks: a critical history. Harvard University Press. ISBN 0-674-03314-0.
  • Finley, Moses (1972). "Introduction". Thucydides – History of the Peloponnesian War (translated by Rex Warner). Penguin. ISBN 0-14-044039-9.
  • Holland, Tom (2006). Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. Abacus. ISBN 0-385-51311-9.
  • Kagan, Donald (1989). The Outbreak of the Peloponnesian War. Cornell University Press. ISBN 0-8014-9556-3.
  • Sealey, Raphael (1976). A history of the Greek city states, ca. 700–338 B.C.. University of California Press. ISBN 0-520-03177-6.