Гільмендская археалагічная культура

Гільмендская культура — археалагічная культура бронзавага веку на поўдні Афганістана і ўсходзе Ірана ў басейне ракі Гільменд.

Гільмендская культура Бронзавы век
Некропаль у Шахры-Сухтэ
Геаграфічны рэгіён	Пярэдняя Азія
Лакалізацыя	Афганістан, Іран
Датаванне	канец 4 тысячагоддзя да н. э. — канец 3 тысячагоддзя да н. э.
Тып гаспадаркі	сельская гаспадарка, рамяство

Даследаванне

Адным з першых помнікаў Гільмендскай культуры, даследаваных археолагамі, стаў Мундыгак у Афганістане, дзе раскопкі пачаліся з 1950-х гг. У 1967 г. быў адкрыты Шахры-Сухтэ ў Іране. Абодва з'яўляюцца найбуйнейшымі помнікамі гэтай культуры, вядомымі ў наш час. Паколькі раскопкі арганізоўваліся 2 рознымі групамі даследчыкаў, параўнанне і ўсталяванне падабенства артэфактаў адбылося значна пазней. Упершыню падабенства керамікі было вызначана ў 1973 г. Вылучэнне асобнай Гільмендскай культуры стала рэчаіснасцю толькі ў 1990-я гг. У нашы дні таксама прынята казаць пра Гільмендскую цывілізацыю.

Храналогія

Агульнай перыядызацыі Гільмендскай культуры не існуе. Звычайна храналогія адных помнікаў у дачыненні да іншых усталёўваецца на аснове стратыграфіі помнікаў Мундыгак і Шахры-Сухтэ:

• Пачатак 4 тысячагоддзя да н. э.: узнікненне першага сталага неалітычнага паселішча на месцы Мундыгака. У канцы гэтага перыяда яно было закінута на доўгі час.
• Перыяд 3500 — 3200 гг. да н. э.: павелічэнне шчыльнасці аселага насельніцтва, паселішча са шматкамернымі пабудовамі на месцы Мундыгака.
• Перыяд 3200 — 2800 гг. да н. э.: культурная інтэграцыя і першасная ўрбанізацыя.
• Перыяд 2800 — 2300 гг. да н. э.: росквіт і заняпад гарадской культуры. Усталяванне сувязяў з Бактрыйска-Маргіянскім археалагічным комплексам, протаэламскай і дахарапскай культурамі.

Гісторыя

Каля 7 тысяч гадоў таму ў рэгіёне, які ахопліваў Іранскае плато і поўнач Паўднёвай Азіі ўсталяваўся адносна вільготны клімат, які садзейнічаў пашырэнню вытворчых форм гаспадаркі і павелічэнню шчыльнасці насельніцтва. У 4 тысячагоддзі да н. э. гэты працэс закрануў Гільмендскі аазіс, дзе ўзніклі сталыя паселішчы. Іх насельнікі былі добра знаёмы з вырабам керамікі і, відавочна, займаліся сельскай гаспадаркай. Хаця Гільменд з яго прытокамі ўяўляе сабою замкнёную рачную сістэму, праз аазіс маглі праходзіць наземныя гандлёвыя шляхі з Загроса і Іранскага плато, на ускраінах якіх фарміраваліся Протаэламская культура і Бактрыйска-Маргіянскі археалагічны комплекс, а таксама поўначы сучаснага Белуджыстана — калыскі Індскай цывілізацыі.

У канцы 4 тысячагоддзя да н. э. — пачатку 3 тысячагоддзя да н. э. пачаўся паступовы працэс урбанізацыі. У нашы дні археолагам вядомы 2 гарадскія паселішчы Гільмендскай культуры — Шахры-Сухтэ і Мундыгак. У перыяд свайго росквіту ў канцы першай паловы 3 тысячагоддзя да н. э. Шахры-Сухтэ займаў плошчу каля 80 га, а Мундыгак — 21 га. Характэрна, што ўжо ў пачатку 3 тысячагоддзя да н. э. у Шахры-Сухтэ выраблялі кераміку, стылістычна падобную на тую, што знаходзяць на поўдні Туркменістана, аазісах паўднёвага Ірана і поўначнага ўсходу Іранскага плато.

Мясцовыя рамесныя традыцыі стала паляпшаліся. Вяршыняй майстэрства гільмендскіх ганчароў былі лёгкія паліхромныя пасудзіны з тонкімі сценкамі. Іх знаходзяць на месцы жытлаў, а таксама ў пахаваннях. Акрамя таго, вырабляліся гліняныя статуэткі, каменныя пячаткі, гуляльныя прадметы. Майстры працавалі з каменем, бітумам, золатам. Не вядома, ці складалі гарады Гільмендскай культуры адзінае палітычнае аб'яднанне. Аднак у Шахры-Сухтэ і Мундыгаку былі знойдзены манументальныя будынкі, падобныя на цэнтры свецкай і рэлігійнай улады.

Пасля 2500 г. да н. э. Мундыгак быў пакінуты яго жыхарамі. Дакладныя прычыны гэтага не вядомы. У далейшым паўночны ўсход Гільмендскага аазіса займалі качавыя жывёлагадоўцы. Паміж 2350 г. да н. э. і 2200 г. да н. э. адбыўся заняпад Шахры-Сухтэ, хаця некаторыя яго будынкі выкарыстоўваліся пазнейшымі насельнікамі на працягу некалькіх стагоддзяў.

Лічыцца, што Гільмендская культура шчыльна звязана з Джырофцкай, што пачала фарміравацца на захад ад Гільмендскага аазіса ў 3 тысячагоддзі да н. э.

• 

  Гільмендцы хавалі сваіх памерлых у сагнутай позе

• 

  Гліняная свістулька з Мундыгака

• 

  Пацеркі з Шахры-Сухтэ

• 

  Раслінны малюнак на пасудзіне з Шахры-Сухтэ

• 

  Раслінны малюнак на пасудзіне з Мундыгака

Спасылкі

• M. Tosi, S. Malek Shahmirzadi and M. A. Joyenda, THE BRONZE AGE IN IRAN AND AFGHANISTAN
• Holly Pittman, Bronze Age interaction on the Iranian Plateau
• E. Cortesi, M. Tosi, A. Lazzari, M. Vidale, Cultural Relationships beyond the Iranian Plateau: The Helmand Civilization, Baluchistan and the Indus Valley in the 3rd Millennium BCE
• Stone Sculptures from the Protohistoric Helmand Civilization, Afghanistan