Гісторыя Інданезіі

Гісто́рыя Індане́зіі — гісторыя Рэспублікі Інданезіі, а таксама дзяржаўных утварэнняў, каланіяльных уладанняў і іншых чалавечых супольнасцяў, што існавалі раней на тэрыторыі гэтай цяперашняй дзяржавы.

У дагістарычны час на тэрыторыі Інданезіі знаходзіліся адны з найранейшых арэалаў старажытных людзей. Яе засяленне чалавекам разумным пачалося каля 45 000 гадоў назад, пасля было некалькі буйных міграцыйных хваль з кантынентальнай часткі Азіі.

Фарміраванне дзяржаўных утварэнняў пачалося ў I—III стагоддзях н.э. Найбуйнейшымі сярэднявечнымі дзяржавамі былі Шрывіджая (VII—XIII стагоддзі) і Маджапахіт (XIII—XVI стагоддзі), якія шырылі свой кантроль на значную частку Малайскага архіпелага.

У першай палове XVI стагоддзя пачалося пранікненне еўрапейскіх каланізатараў. Перамогу ў барацьбе за засваенне гэтай часткі Паўднёва-Усходняй Азіі здабылі Нідэрланды, якія да пачатку XX стагоддзя аб’ядналі пад сваёй уладай практычна ўсю тэрыторыю сучаснай Інданезіі ў складзе валодання Галандскай Ост-Індыі.

Незалежнасць краіны была абвешчана 17 жніўня 1945 года пасля яе трохгадовай акупацыі ўзброенымі сіламі Японіі падчас II Сусветнай вайны.

Станаўленне суверэннай дзяржавы суправаджалася працяглай узброенай барацьбой з Нідэрландамі, якія спрабавалі аднавіць свой кантроль над былой калоніяй. Найважнейшымі этапнымі пунктамі сучаснай гісторыі былі палітычны крызіс 1965 года, які завяршыўся ўсталяваннем у краіне ваеннага рэжыму, і маштабныя ліберальна-дэмакратычныя ператварэнні канца 1990-х — пачатку 2000-х гадоў.

Дагістарычны перыяд

Асноўны артыкул: Дагістарычная Інданезія

Графічная выява касцявых рэшткаў пітэкантрапа, выяўленых Эжэнам Дзюбуа ў 1891 годзе.

На тэрыторыі Інданезіі знаходзяцца адны з найболей ранніх арэалаў рассялення старажытных людзей. У прыватнасці тут, у цэнтральнай частцы вострава Ява, было зроблена адно з самых значных палеа-антрапалагічных адкрыццяў — выяўленне выкапнёвых рэшткаў пітэкантрапа, таксама вядомага як яванскі малпачалавек, які прадстаўляе адзін з падвідаў чалавека прамаходнага. Знаходкі, зробленыя ў пачатку 1890-х гадоў нідэрландскім даследчыкам Эжэнам Дзюбуа, адносяцца да перыяду ранняга палеаліту, іх прыблізнае датаванне — ад 700 тысяч да 1 мільёна гадоў назад. Пазней на Яве і іншых астравах былі выяўлены рэшткі прадстаўнікоў іншых падвідаў чалавека прамаходнага.

Асаблівае месца сярод прадстаўнікоў старажытных гамінідаў, якія жылі на інданезійскай тэрыторыі, займае чалавек флорэскі, рэшткі якога, выяўленыя ў 2003 годзе міжнароднай навуковай экспедыцыяй на востраве Флорэс, датуюцца перыядам ад 95 да 60 тыс. гадоў назад. Пытанне пра класіфікацыю гэтага віду застаецца адкрытым. Некаторымі навукоўцамі ён разглядаецца як ранні падвід чалавека разумнага, аднак пасля шэрага пазнейшых знаходак на тым жа Флорэсе пераважным стаў пункт погляду, які кваліфікуе яго як здрабнелы падвід чалавека прамаходнага.

Засяленне тэрыторыі Інданезіі чалавекам разумным пачалося каля 45 тысяч гадоў назад. У рамках гэтага працэсу вылучаецца некалькі буйных міграцыйных хваль, падчас якіх на астравы Малайскага архіпелага з кантынентальнай часткі Паўднёва-Усходняй Азіі адбывалася перамяшчэнне прадстаўнікоў розных антрапалагічных груп. Найболей раннія перасяленцы былі негроіднай расы. Пазней яны склалі аснову этнагенезу такіх народаў Інданезіі, як кубу і папуасы. У другім тысячагоддзі да н.э. пачалося пранікненне мангалоідных народнасцей, што прынеслі з сабой высокую неалітычную культуру. Першую буйную хвалю мангалоідаў сфармавалі так званыя протамалайцы, якія сталі продкамі такіх народаў, як гая, ніасцы, сасакі, тараджы. У выніку другой, маштабнейшай хвалі, што адносіцца да сярэдзіны першага тысячагоддзя да н.э., адбылося рассяленне так званых дэйтэрамалайцаў. Яны прынеслі з сабой высокаразвітую культуры бронзы і шырока распаўсюдзілі на значнай частцы тэрыторыі архіпелага земляробства, а таксама сталі продкамі большай часткі сучасных інданезійцаў, у тым ліку такіх шматлікіх народаў як яванцы, сунды, мадурцы.

Пераход да бронзавага веку на асноўнай тэрыторыі краіны завяршыўся да пачатку нашай эры, прыкладна ў гэты ж час ва ўзбярэжных раёнах пачаўся пераход да культуры жалеза.

Дакаланіяльны перыяд (I—XVI стагоддзі)

Утварэнне дзяржаў (I—VI стагоддзі)

Прасасты c фрагментам летапісу дзяржавы Тарума.

Час паўстання дзяржаўнасці быў вельмі розным для розных рэгіёнаў Інданезіі (у некаторых мясцінах, у прыватнасці, у глыбінных раёнах Новай Гвінеі, гэтага ўсё яшчэ не адбылося). Першыя сведчанні працэсу, выяўленыя ў заходняй частцы архіпелага, прыпадаюць на пачатак нашай эры: з I па III стагоддзі н.э. на Суматры, Яве, Калімантане існавала некалькі — або нават некалькі дзясяткаў — дзяржаўных утварэнняў. Іх матэрыяльная спадчына захавалася ў мінімальным аб’ёме і з вялікімі намаганнямі паддаецца навуковай інтэрпрэтацыі, адпаведныя звесткі ў індыйскіх, кітайскіх, рымскіх і іншых экстэрытарыяльных крыніцах урыўкавыя і бедныя. Найболей старажытныя з іх, напэўна, знаходзіліся на паўднёвым і ўсходнім узбярэжжах Суматры, трохі пазнейшыя — у заходняй частцы Явы, аднак нявызначанымі застаюцца не толькі іх саманазвы, а й нават геаграфічнае становішча.

Існаванне першых дзяржаўных утварэнняў, назвы і месцазнаходжанне якіх навуцы дакладна вядомыя, адносіцца да трохі пазнейшага перыяду — сярэдзіне IV стагоддзя: гэта Кутай, які размяшчаўся на ўсходнім Калімантане ў нізоўях ракі Махакам, і Тарума, утвораная на заходнім ускрайку Явы. Калі гісторыя Кутая вывучана вельмі слаба і нават прыкладныя тэрміны яго існавання застаюцца невядомымі, тое развіццё Тарумы прасочваецца досыць грунтоўна аж да яе гібелі ў канцы VII стагоддзя. Тарума, мусібыць, адрознівалася складанейшай адміністрацыйнай сістэмай і развітымі грамадскімі адносінамі, больш размаітай матэрыяльнай культурай і была ў большай ступені залучана ў знешнегандлёвыя і культурныя памены. Пры гэтым агульным і для Тарумы, і для Кутая з’яўляецца істотны індыйскі культурны ўплыў, што выказваўся, у прыватнасці, у шыранні індуізму і фармаванні саслоўнай іерархіі, падобнай з сістэмай варнаў у Старажытнай Індыі. Уплыў кітайскай цывілізацыі, што таксама прасочваецца ў іх развіцці, быў заўважна менш значным.

Першыя пісьмовыя помнікі Кутая і Тарумы адносяцца да V — VI стагоддзяў. Найважнейшымі крыніцамі інфармацыі па іх гісторыі, як і ў выпадку з пазнейшымі інданезійскімі дзяржавамі, з’яўляюцца прасасці (індан.: prasasti) — каменныя стэлы і табліцы з надпісамі на санскрыце, які служыў у абедзвюх дзяржавах мовай набажэнстваў і летапісаў.

Узбуйненне дзяржаўных утварэнняў (VII—XVI стагоддзі)

Барабудур — найбуйнейшае будысцкае свяцілішча Інданезіі, пабудаванае на цэнтральнай Яве ў перыяд Шрывіджаі ў пачатку IX стагоддзя.

Прамбанан — найбуйнейшы індуісцкі храмавы комплекс Інданезіі, пабудаваны на цэнтральнай Яве ў перыяд Матарама ў IX—X стагоддзях.

Першай старажытна-інданезійскай дзяржавай, тэрыторыя якой пашырылася на некалькі астравоў, стала Шрывіджая, першыя верагодныя звесткі пра якую даводзяцца на канец VII стагоддзя, прытым, што ўзнікненне меркавана ставіцца да ранейшага перыяду — IV—V стагоддзяў. Заснаваная на паўднёвай Суматры ў даліне ракі Мусі, Шрывіджая на этапе сваёй максімальнай магутнасці (канец VIII стагоддзя) кантралявала ўсю тэрыторыю Суматры, большую частку Явы і Малакскага паўвострава. Яна валодала вельмі разгалінаванымі знешнегандлёвымі сувязямі і распачынала маштабныя вайсковыя экспедыцыі ў сумежныя раёны. Праіснавала Шрывіджая да канца XIV стагоддзя. Шматлікія згадванні пра яе захаваліся ў кітайскіх, індыйскіх, блізкаўсходніх гістарычных крыніцах. Дамінуючай рэлігіяй быў тантрычны будызм — менавіта ўладамі Шрывіджаі быў пабудаваны найбуйнейшы будысцкі храм Інданезіі Барабудур, аднак у розныя перыяды прасочваецца і істотны ўплыў індуізму. У іншай буйнай сярэдневяковай інданезійскай дзяржаве — Матараме, якая размяшчалася ў VIII—XI стагоддзях на цэнтральнай і ўсходняй Яве і вяла бязлітаснае змаганне са Шрывіджаяй за ўплыў у рэгіёне, будызм і індуізм таксама суіснавалі і некалькі разоў чаргаваліся ў якасці дзяржаўных рэлігій, пры гэтым апошні пакінуў значна істотнейшую матэрыяльную спадчыну — у прыватнасці, найбуйнейшы індуісцкі храмавы комплекс Прамбанан. Пры тым, што і ў Шрывіджаі, і ў Матараме санскрыт захоўваўся ў якасці мовы набажэнстваў і духоўнай літаратуры, менавіта да перыяду гэтых дзяржаў ставіцца з’яўленне пісьмовых помнікаў на першабытніцкай мове — стараяванскай. Найболей старажытным з выяўленых да цяперашняга часу з’яўляецца тэкст, высечаны на каменнай пліце, выяўленай пад горадам Сукабумі, які датуецца 804 годам.

Да ліку найболей значных дзяржаў, што таксама існавалі на інданезійскай тэрыторыі адначасна са Шрывіджаяй, адносяцца Сунда (заходняя Ява, VII—XVI стагоддзі, паўсталая пасля расколу Тарумы), Кедыры (цэнтральная і ўсходняя Ява, XI—XIII стагоддзі, якая паўстала пасля расколу Матарама), Сінгасары (цэнтральная і ўсходняя Ява, XIII стагоддзе, якая паўстала пасля вайсковай паражэння Кедыры).

Асновай эканомікі ўсіх памянёных дзяржаўных утварэнняў — як і тых, якія існавалі на гэтых тэрыторыях пазней, з’яўлялася земляробства, галоўнай сельскагаспадарчай культурай — рыс, які апрацоўваўся галоўным чынам на заліўных палях. Значнае развіццё атрымала сістэма ірыгацыі. Касцяк насельніцтва складалі свабодныя земляробы, з’яднаныя ў абшчыны. Пры гэтым вызначыць механізмы грамадска-эканамічных адносін, што ў тым ліку тых, што адносіліся да зямельнай уласнасці, для перыяду V—VII стагоддзяў не ўяўляецца магчымым у сілу малалікасці і беднасці адпаведных крыніц.

У VIII — IX стагоддзях прынамсі ў заходняй і цэнтральнай частках Явы, што сталі да гэтага моманту найболей развітымі ў сацыяльна-эканамічным плане раёнамі, прасочваецца поліцэнтрычная, пераважна двухузроўневая ўласнасць на зямлю: сельскагаспадарчыя ўгоддзі прыналежалі як мясцовым князям, якія насілі тытул ра́ка, так і стаяламу над імі манарху з тэндэнцыяй паступовага пашырэння ўладных і маёмасных паўнамоцтваў апошняга. Да канца IX стагоддзя, мусібыць, завяршыўся пераход да монацэнтрычнай сістэмы зямельнай уласнасці — уся зямля перайшла ў дырэктыву манарха, тады як рака сфарміравалі пласт спадчыннай арыстакратыі вотчыннага тыпу. На ўсходняй Яве, дзе дзяржаўныя інстытуты ў канцы IX стагоддзя толькі пачалі фармавацца пасля далучэння гэтай тэрыторыі да ўладанняў Матарама, саслоўе рака, мяркуючы па ўсім, не склалася зусім, і сістэма зямельнай уласнасці там спрадвечна была монацэнтрычнай: матарамскі махараджа адразу выбудаваў непасрэдныя адносіны з верхавінамі мясцовых абшчын, атрымліваючы ад іх зямельную рэнту прама. Характэрна, што менавіта гэта частка Явы пазней, у X — XI стагоддзях, стала цэнтрам гаспадарчай актыўнасці Матарама і ў цэлым перадавым у эканамічным дачыненні раёнам.

Шрывіджая ў перыяд максімальнай магутнасці (VIII стагоддзе). Стрэлачкамі пазначаны кірункі асноўных ваенных экспедыцый.

Да канца XIII стагоддзя ставіцца фармаванне самай буйнай, магутнай і развітой у сацыяльна-эканамічным дачыненні дзяржавы дакаланіяльнага перыяду — імперыі Маджапахіт. Яе ўтварэнне адбылося ва ўмове ўнутранай дэстабілізацыі і паслаблення Сінгасары, што пагаршаліся знешнім ціскам з боку Мангольскай імперыі. Мангольскае ўварванне на Яву, якое адбылося ў 1292 годзе, справакавала мяцеж аднаго з удзельных сінгасарскіх кіраўнікоў супраць вярхоўнага ўладара Кертанегары, які завяршыўся гібеллю апошняга і распадам гэтай дзяржавы. Наяўнасць манголаў на Яве аказалася недоўгачасовай: зяць Кертанегары Радэн Віджая, які спачатку склаў з захопнікамі саюз, ужо ў 1293 годзе нанёс іх войскам адчувальны ўдар і прымусіў іх да эвакуацыі. Фактычна адразу пасля выгнання манголаў Радэнам Віджаем было абвешчана стварэнне дзяржавы Маджапахіт з аднайменнай сталіцай на ўсходняй Яве ў раёне сучаснай Сурабаі.

Ужо цягам першых дзесяцігоддзяў свайго існавання Маджапахіт кантраляваў усю тэрыторыю былога Сінгасары, а пазней разгарнуў актыўную экспансію практычна ва ўсе часткі Малайскага архіпелага. Пік магутнасці гэтай таласакратыі давёўся на другую палову XIV стагоддзя — перыяд уладарання кіраўніка Хаяма Вурука і паспяховых заваявальных паходаў яго вярхоўнага міністра і палкаводца Гаджа Мады. Да канца кіравання Хаяма Вурука ў 1389 годзе ўласная тэрыторыя і васальныя ўладанні Маджапахіта складаліся з большай часткі тэрыторыі цяперашняй Інданезіі. Так, асноўная крыніца інфармацыі пра гэты этап развіцця Маджапахіта, гістарычная паэма Нагаракертагама, сведчыць пра 98 розных дзяржаўных і племянных утварэнняў ад Суматры да Новай Гвінеі, якія прызнавалі суверэнітэт Хаяма Вурука. Разам з тым, ступень кантролю цэнтральных улад над перыферыяй была, мусібыць, не заўсёды высокай, а залежнасць многіх з васальных уладанняў насіла досыць сімвалічны характар.

Для перыяду развітога Маджапахіта характэрна істотная змена і ўскладненне сістэмы сацыяльна-эканамічных адносін. З асяроддзя свабодных супольнікаў вылучылася досыць буйная страта служылага насельніцтва, верхавіна якога з часам сфармавала праслойку новай арыстакратыі, якой манархам надаваліся як палітычныя, так і эканамічныя паўнамоцтвамі, у прыватнасці, права збору рэнты-падатку. Важнай асаблівасцю духоўнага жыцця імперыі была свабода веравызнання: у дзяржаве свабодна вызнаваліся будызм, шываізм і асаблівы адменнік мясцовага паганскага культу, пры гэтым той жа Хаям Вурук афіцыйна з’яўляўся апекуном усіх гэтых рэлігій.

Уласцівы Маджапахіту невысокі ровень дзяржаўнай цэнтралізацыі, які палягчаў тэрытарыяльную экспансію, у канчатковым рахунку аказаўся для яго пагібельным. Развіццё і аўтанамізацыя шэрага яванскіх і суматранскіх абласцей прывялі ў XV стагоддзі да паэтапнага распаду імперыі: васальныя ўладанні абвяшчалі незалежнасць або фактычна пераходзілі да поўнага самакіравання — часам гэты працэс праходзіў мірна, часам суправаджаўся вайсковымі дзеяннямі. У 1527 годзе сталіца Маджапахіта была захоплена саюзнымі войскамі некалькіх яванскіх наватворных дзяржаў, і імперыя перастала існаваць.

У XIII стагоддзі на тэрыторыі Інданезіі пачалося актыўнае пашырэнне ісламу, які прыходзіў галоўным чынам з Малакскага паўвострава і з усходняга ўзбярэжжа Індыі. Першай мусульманскай дзяржавай у XIV стагоддзі стала княства Пасай, якое знаходзілася на паўночным ускрайку Суматры. Трохі пазней іслам пашырыўся ў значнай частцы Маджапахіта, яго ў якасці дзяржаўнай рэлігіі прынялі дзяржаўныя ўтварэнні, што сфармаваліся ў XV—XVI стагоддзях на тэрыторыі Маджапахіта: другі Матарам, Бантам, Дэмак і інш. (вядома, што менавіта прыхільнасць новай веры была ў немалой ступені аб’яднальным пачаткам у іх барацьбе з маджапахіцкімі кіраўнікамі). Кіраўнікі гэтых дзяржаў насілі, зазвычай, тытул султана; самі дзяржавы, адпаведна, зваліся султанатамі. Да канца XVI стагоддзя іслам стаў дамінуючай рэлігіяй на большай частцы тэрыторыі Інданезіі, хоць у многіх рэгіёнах захоўваліся агмені будызму і індуізму, а таксама традыцыйных мясцовых вераванняў, носьбіты якіх, зазвычай, цалкам бесканфліктна суіснавалі з мусульманамі.

Каланіяльны перыяд (XVI стагоддзе — 1942)

Пранікненне еўрапейцаў (1512—1602)

Пранікненне еўрапейскіх каланізатараў на тэрыторыю Інданезіі, распачатае ў першай палове XVI стагоддзя, было выклікана высокім попытам на спецыі і вострыя заправы, якія ў багацці раслі ва ўсходняй частцы Малайскага архіпелага — на Сулавесі, Малукскіх і Малых Зондскіх астравах — менавіта гэты рэгіён уяўляў асноўную цікавасць для еўрапейцаў. Першымі да яго засваення прыступілі партугальцы: у 1512 годзе сюды была скіравана экспедыцыя пад камандаваннем Антоніу дзі Абрэу, частка якой на чале з Франсішку Серанам асталявалася на востраве Цернаце і наладзіла пастаўкі мясцовых вострых запраў у Партугалію. На Малуках партугальцам давялося ўступіць у саперніцтва з іспанцамі, якія замацаваліся ў 1526 годзе на востраве Тыдорэ, аднак іх супрацьстаянне было нядоўгім: у 1529 годзе паміж Мадрыдам і Лісабонам быў складзены Сарагоскі дагавор пра размежаванне сфер уплыву ў Ціхім акіяне, па якім усе тэрыторыі Малайскага архіпелага адводзіліся Партугаліі.

Экспедыцыя Карнеліса дэ Хаўтмана. Гравюра працы невядомага майстра XVII стагоддзя.

Асноўныя каланізатарскія высілкі партугальцаў былі засяроджаны на багатых вострымі заправамі астравах — Тыдорэ, Цернаце, Амбоне і Тыморы. Разам з тым, імкнучыся забяспечыць перавалачныя пункты для марскога паведамлення з новаздабытымі калоніямі, яны прыступілі да засваення ўзбярэжных пляцовак і ў заходняй частцы архіпелага, у прыватнасці, на Яве. У гэтых мэтах было складзена пагадненне з каралеўствам Сунда, паводле якога апошняе падавала партугальцам у карыстанне некалькі партоў на Яванскім моры. З’яўленне партугальцаў у гэтым раёне наткнулася на супраціўленне шэрага мусульманскіх кіраўнікоў Явы і Суматры, што вылілася ў серыю ўзброеных канфліктаў. У прыватнасці, у 1527 годзе бантамскаму палкаводцу Фатахілаху ўдалося выгнаць партугальскі флот з гавані Сунда-Келапа, змешчанай на тэрыторыі цяперашняй сталіцы Інданезіі Джакарты.

У апошняй чвэрці XVI стагоддзя да засваення архіпелага прыступілі іншыя еўрапейскія дзяржавы — Вялікабрытанія і Нідэрланды. Першым з брытанцаў тут аказаўся Фрэнсіс Дрэйк, які пабыў на Малуках у 1579 годзе падчас свайго кругасветнага плавання і даставіў адтуль у Лондан партыю вострых запраў. Да канца XVI стагоддзя сюды скіроўвалася некалькі брытанскіх вайскова-марскіх экспедыцый, што не толькі вывозілі вострыя заправы, але і займаліся ў водах архіпелага капёрствам. Галандцы аказаліся на тэрыторыі Інданезіі крыху пазней (экспедыцыя Карнеліса дэ Хаўтмана, 1596—1597 гады), аднак прыступілі да яе засваення значна інтэнсіўней, па колькасці і складзе экспедыцый ужо ў першыя гады перасягнуўшы брытанцаў. На мяжы XVI—XVII стагоддзяў Партугалія, што аказалася да таго часу ва уніі з Іспаніяй, Нідэрланды і Вялікабрытанія ўступілі ў адкрытае супрацьстаянне за кантроль над астравамі, складаючы эканамічныя пагадненні і вайсковыя саюзы з рознымі мясцовымі ўладарамі. У розных раёнах архіпелага адбываліся баявыя сутыкненні еўрапейскіх экспедыцый і гарнізонаў — галоўным чынам невялікія па маштабе. Для кансалідацыі высілкаў па засваенні калоній прадпрымальнікамі залучаных краін ствараліся адмысловыя гандлёва-эканамічныя аб’яднанні, якія заручаліся дзяржаўнай падтрымкай: у 1600 годзе была заснавана Брытанская Ост-Індская кампанія, у 1602 годзе — Нідэрландская Ост-Індская кампанія.

Нідэрландская Ост-Індская кампанія (1602—1798)

Ян Пітэрсан Кун, чацвёрты генерал-губернатар Нідэрландскай Ост-Індыі, які значна ўмацаваў пазіцыі НОІК. Заснавальнік Батавіі — будучай сталіцы Інданезіі Джакарты. Партрэт XVII стагоддзя.

Нідэрландская Ост-Індская кампанія (НОІК), значна перасягаючы па фінансава-эканамічным патэнцыяле сваіх брытанскіх і партугальскіх канкурэнтаў, ужо ў першым дзесяцігоддзі XVII стагоддзя прыступіла да стварэння сеткі апорных пунктаў як ва ўсходняй, так і ў заходняй частцы архіпелага. Пры гэтым ёю не толькі ствараліся адпаведныя канцэсіі і вайскова-абарончыя збудаванні: на астравах знаходзіліся калоніі галандскіх пасяленцаў. У 1610 годзе НОІК была створана адміністрацыйная структура, закліканая на месцы ажыццяўляць кіраванне калоніямі, што атрымалі абагульняючую назву «Нідэрландская Ост-Індыя». Першым яе кіраўніком — генерал-губернатарам — стаў Пітэр Бот. Апроч адпаведнага чыноўніцкага апарата, у дырэктыву генерал-губернатара адводзіліся вялікія ўзброеныя сілы. Першапачаткова адміністрацыйны цэнтр Нідэрландскай Ост-Індыі размяшчаўся на Малуках, аднак у 1619 годзе ён перасунуўся ў Батавію (нідэрл.: Batavia) — крэпасць, закладзеную галандцамі на месцы сунданскага селішча Джаякерта (індан.: Jayakerta), якое, у сваю чаргу, было раней створана на месцы Сунда-Келапы.

Да пачатку 1720-х гадоў НОІК удалося выцесніць з архіпелага партугальцаў — адзіным валоданнем, якое атрымалася ўтрымаць Лісабону, была ўсходняя частка вострава Тымор. У 1727 годзе, пасля серыі ваенных сутыкненняў з галандцамі, апошніх уладанняў тут пазбавіліся брытанцы (засваенне імі паўночнай часткі Калімантана і Сінгапура пачалося значна познае, у XIX стагоддзі).

Дамогшыся фактычнай манаполіі на каланізацыю тэрыторыі Інданезіі, галандцы паступова пашыралі свае ўладанні. Першачарговаму засваенню падвергнуліся Малукі і Ява. Пры гэтым у непасрэдную ўласнасць НОІК анексаваліся адносна невялікія пляцоўкі ўзбярэжных тэрыторый. Асноўным метадам кантролю было ўскоснае кіраванне: Кампанія падначальвала фармальна незалежныя дзяржаўныя ўтварэнні архіпелага, складаючы з імі ў той ці іншай форме нераўнапраўныя пагадненні. Да тубыльскіх кіраўнікоў, зазвычай, прыкамандзіроўваліся каланіяльныя кіраўнікі — так званыя рэзідэнты, што мелі паўнамоцтвы кантраляваць іх знешнія зносіны, а таксама асноўную гаспадарчую дзейнасць на адпаведных тэрыторыях.

Асноўнымі метадамі эксплуатацыі асады ў гэты перыяд сталі ўвядзенне дадатковых форм падаткаабкладання і прымусовая вытворчасць сельскагаспадарчай прадукцыі. З тае прычыны, што яшчэ да канца XVII стагоддзя попыт на спецыі і вострыя заправы ў Еўропе значна панізіўся, галандцам давялося істотна дыверсіфікаваць адпаведную аграрную наменклатуру. На Яве, Суматры, Сулавесі і Малуках была створана вялікая колькасць плантацый кавы, цукровага трыснягу, тытуню, індыга, цікавага дрэва.

Праявы супраціўлення з боку мясцовых кіраўнікоў і народныя хваляванні душыліся сілавым шляхам. Тэхнічная і арганізацыйная перавага галандцаў забяспечвала ім, зазвычай, хуткую перамогу над праціўнікам пры адносна нязначных стратах. Найболей маштабнымі канфліктамі, што запатрабавалі ад НОІК ужывання значных ваенных сіл і сур’ёзных фінансавых выдаткаў, сталі паўстанні пад кіраўніцтвам Трунаджоя і Сурапаці, што адбыліся на Яве, адпаведна, у 1674—1679 і 1684—1706 гадах.

Сістэматычна практыкавалася тактыка ўмяшання ў войны ці ўнутраныя смуты мясцовых дзяржаў дзеля іх паслаблення і наступнага падначалення. Найболей маштабныя аперацыі падобнага роду былі праведзены ў сярэдзіне XVIII стагоддзя ў дачыненні найбуйнейшай з гэтых дзяржаў — яванскага султаната Матарам. Умяшаўшыся ў зваду прадстаўнікоў мясцовай кіруючай дынастыі, Кампанія ў 1755 годзе дамаглася рассячэння султанату. Паводле ўмоў Гіянцкага пагаднення значная частка Матарама далучалася да ўладанняў НОІК, а на астатняй яго тэрыторыі ўтвараліся два новыя, залежныя ад НОІК султанат: Джак'якарта і Суракарта. Пры гэтым, імкнучыся забяспечыць лаяльнасць мясцовай феадальнай шляхты, галандцы досыць рэдка паддавалі рэпрэсіям нават тых яе прадстаўнікоў, якія выступалі супраць іх са зброяй у руках, аддаючы перавагу, па магчымасці, прымушаць праціўніка да капітуляцыі на ганаровых умовах. Так, Радэн Маз Саід, які не прызнаў умовы Гіянцкага пагаднення пасля свайго вайсковага паражэння, атрымаў у спадчыннае кіраванне княства Мангкунегаран, тэрыторыя якога была адрынута ад Суракарты.

Нягледзячы на поспехі каланізатарскай дзейнасці НОІК, апошняя чвэрць XVIII стагоддзя стала перыядам рэзкага пагаршэння яе фінансава-эканамічнага становішча. Пад уплывам наступстваў няўдалай для Нідэрландаў англа-галандскай вайны 1780—1784 гадоў і змен міжнароднай эканамічнай кан’юнктуры Кампанія аказалася ў глыбокім крызісе, які стаў для яе пагібельным: у 1796 годзе кіраванне НОІК, якая збанкрутавала, было перададзена нідэрландскаму ўрадаваму камітэту па ост-індскім справам. У 1798 годзе Батаўская рэспубліка прыняла на сябе ўсе пагадненні, даўгі і абавязкі Кампаніі, а ў 1800 годзе яна была канчаткова ліквідавана.

Прамая залежнасць ад Нідэрландаў (1798—1942)

Перыяд напалеонаўскіх войнаў і брытанскай акупацыі (1798—1824)

Томас Стэмфард Рафлз. Партрэт працы Дж. Ф. Джозефа 1817 года.

Залежнасць ад НОІК змянілася аналагічнымі адносінамі калоніі непасрэдна з Нідэрландамі, прытым падобная трансфармацыя не мела на ўвазе істотных змен сістэмы каланіяльнага кіравання — адміністрацыяй Ост-Індыі па-ранейшаму кіраваў генерал-губернатар, які прадстаўляў ужо не НОІК, а непасрэдна нідэрландскі ўрад. У той жа час, з улікам падначалення ў гэты перыяд Нідэрландаў напалеонаўскай Францыяй, чарговы генерал-губернатар, Херман Вілем Дандэлс, які прыбыў на Яву ў 1808 годзе, атрымаў гэта прызначэнне ад Людовіка I Банапарта і, адпаведна, праводзіў курс на забеспячэнне менавіта французскіх інтарэсаў, што складаліся, перад усім, у абароне тэрыторыі Нідэрландскай Ост-Індыі ад брытанцаў. Апошнія, знаходзячыся ў стане вайны як з французамі, так і з іх сатэлітамі — галандцамі, ужо распачалі да гэтага часу шэраг уварванняў у перыферыйныя раёны калоніі, захапіўшы, у прыватнасці, астравы Банда і Цернаце. Засяродзіўшы высілкі на абароне Явы як галоўнага вострава нідэрландскіх уладанняў, Дандэлс не толькі праводзіў маштабныя мабілізацыйныя працы і прыступіў да паскоранага развіцця ваеннай інфраструктуры, але і павёў курс на цэнтралізацыю сістэмы грамадзянскай адміністрацыі і рэзкае абмежаванне ўлады тубыльскіх кіраўнікоў. Усё гэта адбывалася ў цяжкіх сацыяльна-эканамічных умовах: якая ажыццяўлялася брытанскім флотам марская блакада калоніі звяла да мінімуму яе знешнегандлёвыя сувязі.

У жніўні 1811 года брытанскія войскі высадзіліся на Яве. Наступнік Дандэлса на пасту генерал-губернатара Ян Вілем Янсенс, які захаваў вернасць Людовіку Банапарту, цягам некалькіх тыдняў аказваў супраціўленне пры апоры на галандскія, французскія і тубыльскія падраздзяленні, аднак пасля серыі паражэнняў быў запалонены англічанамі і капітуляваў. На Яве была заснавана брытанская адміністрацыя на чале з віцэ-губернатарам ост-індскіх уладанняў Вялікабрытаніі Томасам Стэмфардам Рафлзам. Яе фактычны кантроль практычна не шырыўся за межы вострава, аднак кіраўнікі многіх дзяржаўных утварэнняў Суматры, Балі, Мадуры, паўднёвага Калімантана прызналі суверэнітэт брытанцаў, склаўшы з іх адміністрацыяй адпаведныя дагаворы.

Пад кіраўніцтвам Раффлза ў кароткія тэрміны быў праведзены шэраг істотных адміністрацыйных і эканамічных пераўтварэнняў, прытым новыя метады кіравання і гаспадарання, зазвычай, значна перасягалі па эфектыўнасці нідэрландскія. Апроч таго, у перыяд брытанскай акупацыі адміністрацыйны цэнтр калоніі быў перанесены з Батавіі ў Бейтэнзорг (раней, з 1746 года, там знаходзілася толькі летняя рэзідэнцыя галандскага генерал-губернатара).

У жніўні 1816 года Ост-Індыя была вернута Вялікабрытаніяй вызваленым ад Напалеона Нідэрландам па ўмовах англа-галандскай канвенцыі, падпісанай у Лондане 13 жніўня 1814 года. На працягу некалькіх гадоў адміністрацыя Брытанскай Ост-Індскай кампаніі спрабавала ўтрымаць за сабой асобныя раёны Суматры і Калімантана, аднак новае міждзяржаўнае пагадненне, падпісанае 17 сакавіка 1824 года ў Лондане, зафіксавала адмову англічан ад якіх-небудзь тэрытарыяльных прэтэнзій да галандцаў.

Аднаўленне нідэрландскай адміністрацыі, пашырэнне яе ўладанняў (1824 — пачатак XX стагоддзя)

Пасля аднаўлення нідэрландскай каланіяльнай адміністрацыі ажыццёўленыя брытанцамі адміністрацыйныя і гаспадарчыя ператварэнні падпалі пад істотны перагляд. Пры гэтым галандцы паспрабавалі ў цэлым працягнуць лінію на паскораную мадэрнізацыю сістэмы кіравання і эканамічнай эксплуатацыі калоніі. Гэтых мэт меркавалася дасягнуць, у прыватнасці, за кошт убудавання мясцовай феадальнай верхавіны ў адміністрацыйную структуру, стымуляванні самаразвівальнай таварнай вытворчасці на грунце сістэмы зямельнай рэнты-падатку, пашырэння практыкі таварна-грашовых адносін. Аднак праект рэформаў быў рэалізаваны толькі ў нязначнай ступені, і ў выніку галандская каланізацыйная мадэль не зведала прынцыповых змен. Так, тубыльскія кіраўнікі засталіся практычна не інтэграванымі ў кіраўніцкую вертыкаль: узаемадзеянне з імі па-ранейшаму ажыццяўлялася праз прыкамандзіраваных галандскіх чыноўнікаў-рэзідэнтаў, якія фармальна знаходзіліся ў статусе саветнікаў, але ў рэальнасці ва ўсё большай ступені засяроджвалі ў сваіх руках кіраванне адпаведнымі дзяржаўнымі ўтварэннямі.

Паланенне Дыпанегора. Карціна Радэна Салеха 1857 года.

Высілкі галандцаў па ўмацаванні сваёй улады наткнуліся на сур’ёзны супраціў з боку мясцовага насельніцтва, у тым ліку, часткі шляхты: 1820-я — 1830-я гады былі адзначаны чарадой магутных антыкаланіяльных выступаў. Самым буйным канфліктам падобнага роду за ўсю гісторыю галандскага ўладарства ў Інданезіі стала Яванская вайна 1825—1830 гадоў — паўстанне пад кіраўніцтвам Дыпанегора, пабочнага сына кіраўніка Джак’якарты. Цягам кароткага часу Дыпанегора, які выступіў пад лозунгамі стварэння незалежнай ісламскай дзяржавы, удалося мабілізаваць добра арганізаванае апалчэнне, што налічвае дзясяткі тысяч чалавек, і нанесці некалькі адчувальных удараў галандцам. У 1826—1828 гадах паўсталыя кантралявалі значную частку цэнтральнай Явы, і толькі пасля істотнага павелічэння колькасці нідэрландскіх войск і ўзвядзення каланізатарамі ў канфліктных раёнах развітой сістэмы фартыфікацыйных збудаванняў яны былі змушаны перайсці да абарончай тактыкі. У сакавіку 1830 года пасля серыі паражэнняў рэшткі арміі Дыпанегора былі блакіраваны ў раёне горада Магеланг, пасля чаго сам ён быў захоплены ў палон.

За падаўленнем паўстання Дыпанегора адбылося ўзмацненне жорсткасці кантролю над яванскімі дзяржавамі: у верасні 1830 года прадстаўнікамі Джак’якарты, Суракарты і галандскай адміністрацыі было падпісана пагадненне, што канчаткова аформіла залежнасць абодвух султанатаў ад Гаагі ў якасці пратэктаратаў і ўпісала іх у адміністрацыйную сістэму Нідэрландскай Ост-Індыі. Манархічная форма кіравання ў абодвух выпадках захоўвалася, аднак паўнамоцтвы султанаў набывалі галоўным чынам цырыманіяльны характар, тым часам як рэальная ўлада пераходзіла ў рукі рэзідэнтаў.

Іншымі маштабнымі выступамі ў гэты перыяд сталі паўстанне 1817 года пад кіраўніцтвам Пацімуры на паўднёвых Малуках і вайна Падры 1821—1837 гадоў на заходняй Суматры. Для іх падаўлення галандцам таксама запатрабавалася перакіданне ў праблемныя рэгіёны буйных вайсковых падраздзяленняў і стварэння там узмоцненай ваеннай інфраструктуры. Гэтак жа, як і на Яве, за паражэннем паўстанцаў адбылося рэзкае ўзмацненне жорсткасці каланіяльнага кантролю на месцах.

Пашырэнне меж нідэрландскіх уладанняў на тэрыторыі Інданезіі (канец XVIII — пачатак XX стагоддзя).

Памянёныя паўстанні не перашкодзілі галандцам планамерна пашыраць геаграфічныя рамкі свайго ўплыву на архіпелагу і максімальна абмяжоўваць аўтаномію фармальна незалежных мясцовых дзяржаў. Калі ў пачатку 1830-х гадоў да іх непасрэдных уладанняў ставіліся тэрыторыі Явы, Мадуры, паўднёвых Малук, паўднёвага ўскрайку Суматры і паўночна-ўсходняга ўскрайку Сулавесі, тое да пачатку 1860-х гадоў пад поўны кантроль былі ўзяты цэнтральная Суматра, паўночныя Малукі і шырокія тэрыторыі на поўдні Калімантана, суверэнітэт Нідэрландаў прызналі князі Балі. Па-за гэтымі тэрыторыямі была створана сетка канцэсій і апорных пунктаў. У 1890-х — 1900-х гадах да галандскіх уладанняў былі далучаны Ламбок і іншыя астравы з ліку Малых Зондскіх, якія да таго захоўвалі незалежнасць, было пачата засваенне заходняй часткі вострава Новая Гвінея, права на якую Гаага раней набыла паводле вынікаў серыі пагадненняў з Лонданам. У 1903 годзе ў склад Нідэрландскай Ост-Індыі быў улучаны султанат Ачэх, хоць арганізаванае ўзброенае супраціўленне прыхільнікаў яго незалежнасці працягвалася да 1913 года. Такім чынам, у 1910-х гады пад уладай Нідэрландаў завяршылася аб’яднанне ўсёй тэрыторыі сучаснай Інданезіі, насельніцтва якой у гэты перыяд складала каля 40 мільёнаў чалавек.

З кіраўнікамі падначаленых мясцовых дзяржаўных фармаванняў, зазвычай, падпісваўся кароткі тыпавы дагавор, што абумоўлівала прызнанне адпаведнай тэрыторыі часткай Нідэрландскай Ост-Індыі і суверэнітэту нідэрландскага манарха, абавязкі па падпарадкаванні генерал-губернатару і адмова ад уступу ў якія-небудзь зносіны з трэцімі краінамі. За першыя два дзесяцігоддзі XX стагоддзя былі падпісана больш 250 падобных пагадненняў.

Метады эканамічнай эксплуатацыі калоніі змяняліся па меры эканамічнага развіцця саміх Нідэрландаў: на змену сістэме прымусовых культур у другой палове XIX стагоддзя прыйшло плантацыйная гаспадарка, на Суматры, Калімантане і, у меншай ступені, на Яве і Малуках атрымала развіццё горная прамысловасць.

Усё большае значэнне набывала рэалізацыя на мясцовым рынку галандскіх тавараў. З пачатку XX стагоддзя да актыўнага ўдзелу ў засваенні Нідэрландскай Ост-Індыі Гаагай былі дапушчаны манаполіі іншых еўрапейскіх краін і ЗША.

На мяжы XIX і XX стагоддзяў нідэрландскі ўрад пачаў планамернае карэкціраванне метадаў засваення Інданезіі ўбок вызначанай лібералізацыі, абвясціўшы так званы «Этычны курс» (нідэрл.: Ethische Politiek), які агадваў скасаванне часткі павіннасцей мясцовага насельніцтва, некаторае пашырэнне яго эканамічных праў і доступу да адукацыі і аховы здароўя.

Станаўленне нацыянальна-вызваленчага руху, уступ у Другую сусветную вайну (пачатак ХХ стагоддзя — 1942)

Найважнейшым момантам развіцця Нідэрландскай Ост-Індыі ў пачатку XX стагоддзя стала станаўленне інстытуцыялізаванага нацыянальна-вызваленчага руху. Стварэнню адпаведных грамадска-палітычных структур папярэднічаў досыць працяглы працэс фармавання нацыянальнай інданезійскай інтэлігенцыі і яе ідэалагічнай фрагментацыі. Першымі арганізацыямі, што абвясцілі сваёй канчатковай мэтай дасягненне дзяржаўнай незалежнасці, былі створаная ў 1908 годзе «Будзі ўтома» і заснаваны ў 1911 годзе «Сарэкат Іслам» — першая выступала пад свецкімі, другая — пад мусульманскімі лозунгамі. Неўзабаве пад уплывам працэсаў, што адбываліся ў Расіі і Еўропе, сфармавалася вельмі актыўнае левае крыло руху: у 1914 годзе была створана першая сацыял-дэмакратычная ячэйка, у 1920 годзе аформілася Камуністычная партыя Інданезіі. У 1927 годзе была заснавана Нацыянальная партыя Інданезіі на чале з Сукарна — будучыняй прэзідэнтам краіны, якая хутка стала адной з ключавых палітычных сіл калоніі. У пачатку 1930-х гадоў Сукарна былі сфармуляваны прынцыпы мархаэнізму — дактрыны, якая прадугледжвала незалежнае развіццё Інданезіі па сацыялістычным шляху з нацыянальнай спецыфікай, што стала ідэалогіяй найболей магутнай плыні ў рамках нацыянальна-вызваленчага руху.

Імкнучыся збіць хвалю вызваленчага руху, галандцы шукалі шляхі ўзаемадзеяння з часткай нацыянальнай інданезійскай грамадска-палітычнай эліты. Так, у 1918 годзе быў сфармаваны першы ў гісторыі Ост-Індыі паважны орган — Народны савет (нідэрл.: Volksraad), у склад якога ўваходзілі засядацелі, якія прадстаўлялі як нідэрландскую каланіяльную адміністрацыю, так і карэннае насельніцтва Ост-Індыі, а таксама шматлікую і ўплывовую кітайскую абшчыну. Першапачаткова савет надзяляўся выключна дарадчымі функцыямі: у прыватнасці, генерал-губернатару загадвалася «кансультавацца» з ім па фінансавых пытаннях. У 1925 годзе савет атрымаў права заканадаўчай ініцыятывы, аднак усе яго рашэнні падлягалі зацвярджэнню генерал-губернатарам.

У першай чвэрці XX стагоддзя дзякуючы досыць умеранаму настрою асноўных нацыянальна-вызваленчых сіл і вызначанаму лібералізму галандскай адміністрацыі сацыяльна-палітычнае становішча ў калоніі заставалася адносна стабільнай. Аднак з сярэдзіны 1920-х гадоў мясцовая кампартыя і шэраг саюзных ёй арганізацый узялі курс на гвалтоўнае скіданне ўлады Нідэрландаў, што прывяло да двух буйных узброеных паўстанняў на Яве і Суматры — адпаведна, у лістапада-снежні 1926 года і ў студзені 1927 года. За падаўленнем гэтых выступаў адбылася серыя рэпрэсій у дачыненні лідараў левага руху, аднак доўгатэрміновага ўзмацнення жорсткасці каланіяльнай палітыкі галандцаў не адбылося — у канцы 1920-х — 1930-х гадах курс на паэтапную лібералізацыю быў працягнуты.

Да канца 1920-х гадоў ставіцца ўваходжанне ў актыўны грамадскі ўжытак самой назвы «Інданезія», уведзенай у навуковы лексікон у другой палове XIX стагоддзя шэрагам заходніх спецыялістаў. Рубежнай падзеяй у гэтым плане лічыцца правядзенне ў Джакарце 27—28 кастрычніка 1928 года кангрэса моладзевых арганізацый нацыянальна-вызваленчага толку, падчас якога быў упершыню публічна выкананы гімн «Вялікая Інданезія» (індан.: Indonesia Raya) і абвешчана так званая «Клятва моладзі» (індан.: Sumpah Pemuda) — прысяга на вернасць адзінай радзіме — Інданезіі, адзінай нацыі — інданезійскай, адзінай мове — інданезійскай.

Першае: Мы, сыны і дачкі Інданезіі, прызнаём адну Радзіму — інданезійскую зямлю. Другое: Мы, сыны і дачкі Інданезіі, прызнаём прыналежнасць да адной нацыі — інданезійскай нацыі. Трэцяе: Мы, сыны і дачкі Інданезіі, з'яўляемся прыхільнікамі мовы, якая нас аб'ядноўвае — інданезійскай мовы. Клятва моладзі, 28 кастрычніка 1928 года

У пачатку Другой сусветнай вайны ў сілу нейтралітэту Нідэрландаў Інданезія не была залучана ў вайсковыя дзеянні ці падрыхтоўкі. Аднак пасля акупацыі Нідэрландаў у маі 1940 года гітлераўскай Германіяй нідэрландскі ўрад, што перабраўся ў Лондан, абвясціў пра ўдзел сваіх узброеных сіл, што заставаліся ў калоніях, у вайне на баку антыгітлераўскай кааліцыі. У маі ж у Інданезіі было ўведзена ваеннае становішча, адміністрацыя калоніі разгарнула маштабныя мабілізацыйныя працы, на Яве, Суматры і некаторых іншых астравах былі размешчаны падраздзяленні ўзброеных сіл саюзнікаў — брытанцаў і аўстралійцаў. 7 снежня 1941 года, адразу пасля нападу Японіі на Пёрл-Харбар, генерал-губернатар Ц'ярда ван Стакенборг Стахаўвер абвясціў пра тое, што Нідэрландская Ост-Індыя знаходзіцца ў стане вайны з ёй. У студзені сілы Каралеўскай нідэрландскай ост-індскай арміі былі падначалены аб’яднанаму камандаванню амерыкана-брытана-галандска-аўстралійскіх сіл, сфармаванаму для супрацьстаяння японцам у Паўднёва-Усходняй Азіі.

Перыяд японскай акупацыі (1942—1945)

Асноўны артыкул: Японская акупацыя Інданезіі

Падзел тэрыторыі Інданезіі на зоны адказнасці розных злучэнняў узброеных сіл Японіі ў перыяд акупацыі.

Баявыя дзеянні на тэрыторыі Інданезіі пачаліся ў студзені 1942 года пасля ўварвання японцаў на востраў Таракан. Супраціўленне саюзнікаў было нядоўгачасовым: пасля серыі прайграных марскіх бітваў у акваторыі Яванскага мора і невялікіх па маштабе сухапутных баявых сутыкненняў на Калімантане, Суматры і Яве ў лютым — сакавіку 1942 года іх асноўныя сілы былі запалонены ці эвакуіраваны (толькі ва ўсходняй частцы архіпелага вайсковыя дзеянні працягваліся да пачатку 1943 года). 9 сакавіка Ц. ван Стакенборг Стахаўвер падпісаў пагадненне пра безумоўную капітуляцыю.

З улікам памераў тэрыторыі Інданезіі яе акупацыйнае кіраванне было дэцэнтралізавана і ажыццяўлялася праз адпаведныя структуры розных злучэнняў японскіх узброеных сіл: Ява і Мадура адводзіліся ў зону акупацыі 16-ай арміі, Суматра і шэраг прылеглых астравоў — у зону акупацыі 25-ай арміі, большая частка астатняй тэрыторыі — у зону акупацыі 2-га флоту. Архіпелагі Рыау, Бунгуран і яшчэ некалькі невялікіх астраўных тэрыторый, прылеглых да Малакскага паўвострава, былі адведзены ў зону адказнасці войск, што акупавалі брытанскія калоніі — Сінгапур, Малаю і Саравак.

Як і на іншых заваяваных тэрыторыях Паўднёва-усходняй Азіі, японская акупацыйная адміністрацыя, імкнучыся заручыцца максімальнай падтрымкай мясцовага насельніцтва, праводзіла ў Інданезіі курс на стымуляванне нацыяналістычных, антыеўрапейскіх настрояў, падкрэсліваючы этнічную і культурную блізкасць паміж інданезійцамі і японцамі. Вызваленыя з турмаў асуджаныя да вайны галандцамі лідары нацыянальна-вызваленчага руху (у тым ліку Сукарна) прыцягваліся да супрацоўніцтва: пад кантролем японскіх улад ім дазвалялася стварэнне грамадска-палітычных структур нацыяналістычнага толку. Так, пад кіраўніцтвам Сукарна ў 1942 годзе была заснавана арганізацыя ПУТЭРА (індан.: PUTERA, Pusat Tenaga Rakyat — «Цэнтр народнай сілы»), ператвораная ў 1943 годзе ў «Саюз вернасці народа Явы». Апроч таго, у супрацоўніцтва з побач мясцовых дзеячаў японцамі было сфармавана інданезійскае вайсковае апалчэнне ПЕТА (індан.: PETA, Pembela Tanah Air — «Абаронцы радзімы»), у шэрагі якога да 1945 годзе былі мабілізаваны больш 37 тысяч мясцовых жыхароў.

Гэтая палітыка мела поспех: да супрацоўніцтва з японцамі ў пачатковы перыяд акупацыі схілілася большая частка нацыянальнай эліты краіны і досыць шырокія грамадскія пласты. Аднак падтрымка японскай адміністрацыі сярод інданезійцаў значна саслабла пасля праведзенай акупантамі маштабнай мабілізацыі мясцовага насельніцтва на прымусовыя сельскагаспадарчыя і вайскова-інжынерныя працы і сістэматычнага гвалтоўнага вынятку харчу. У 1943—1945 гадах у розных раёнах Інданезіі адбываліся антыяпонскія выступы, у тым ліку з удзелам фармаванняў ПЕТА, якія, зазвычай, жорстка душыліся.

У 1945 годзе, спрабуючы захаваць падтрымку сярод інданезійскіх нацыяналістаў, японская адміністрацыя абвясціла пра пачатак практычнай падрыхтоўкі да падавання Інданезіі дзяржаўнай незалежнасці. З гэтай мэтай у сакавіку 1945 года быў сфармаваны Даследчыцкі камітэт па падрыхтоўцы інданезійскай незалежнасці (індан.: Badan Penyelidik Usaha Persiapan Kemerdekaan Indonesia, BPUPKI) ў складзе некалькіх дзясяткаў актывістаў мясцовага нацыянальна-вызваленчага руху (у іх ліку — Сукарна і будучы віцэ-прэзідэнт краіны Махамад Хата). Даследчыцкім камітэтам быў падрыхтаваны праект інданезійскай канстытуцыі; на адным з яго пасяджэнняў 1 чэрвеня 1945 года Сукарна абвясціў прынцыпы Панча Сіла, якія сталі пазней асновай дзяржаўнай ідэалогіі Інданезіі. 7 жніўня 1945 года для разгляду напрацовак Даследчыцкага камітэта была сфармавана Камісія па падрыхтоўцы незалежнасці Інданезіі, КПНІ (індан.: Panitia Persiapan Kemerdekaan Indonesia, PPKI), старшынёй якой быў абраны Сукарна. 8 жніўня падчас сустрэчы з камандуючым Паўднёвай групы армій Японіі фельдмаршалам Хісаіці Тэрауці ў В’етнаме Сукарна і Хата атрымалі згоду японскага боку на аб’яву незалежнасці пры выкананні шэрага ўмоў Токіа. Аднак ва ўмовах надыходзячага вайсковага паражэння японцаў працэс узгаднення з імі пытання незалежнасці быў перапынены.

Фармальна японская акупацыя Інданезіі завяршылася 15 жніўня 1945 года пасля афіцыйнага аб’явы японскім урадам пра капітуляцыю. Аднак японскія войскі працягвалі заставацца на інданезійскай тэрыторыі яшчэ цягам некалькіх тыдняў да іх раззбраення і вывазу сіламі саюзнікаў.

Перыяд незалежнага развіцця (1945 — цяперашні час)

Перыяд барацьбы за незалежнасць (1945—1950)

Гл. таксама: Дэкларацыя незалежнасці Інданезіі і Вайна за незалежнасць Інданезіі

Сукарна — першы прэзідэнт Інданезіі. Фатаграфія 1949 года.

Незалежнасць краіны была абвешчана ў Джакарце Сукарна і Хатам 17 жніўня 1945 года. 18 жніўня ў якасці часовага паважнага органа дзяржавы на базе Камісіі па падрыхтоўцы незалежнасці быў сфармаваны Цэнтральны Нацыянальны Камітэт Інданезіі (індан.: Komite Nasional Indonesia Pusat, KNIP), які ў той жа дзень зацвердзіў канстытуцыю, якая прадугледжвала пабудову ўнітарнай прэзідэнцкай рэспублікі і абраў Сукарна і Хату, адпаведна, прэзідэнтам і віцэ-прэзідэнтам краіны.

Ва ўмовах бяздзейнасці японскіх войск і адсутнасці сіл саюзнікаў у жніўні — верасні 1945 года ўраду Сукарна ўдалося сфармаваць асноўныя інстытуты дзяржаўнай улады. Аднак у кастрычніку ўзброеныя фармаванні Рэспублікі ўступілі ў канфрантацыю з войскамі Вялікабрытаніі, што высадзіліся на Яве і Суматры для вывазу адтуль японцаў і ваеннапалонных саюзнікаў, якія змяшчаліся ў шматлікіх канцэнтрацыйных лагерах (на Калімантане, Сулавесі, Малукскіх і Малых Зондскіх астравах з гэтымі ж мэтамі высадзіліся аўстралійскія часткі, на Заходні Ірыян і прылеглыя да яго астравы — амерыканскія). У кастрычніку брытанцы фактычна ўзялі пад кантроль Джакарту, апагея ж канфлікт дасягнуў у лістападзе, калі падчас шматдзённага штурму Сурабаі англічанамі загінулі не менш 20 тысяч інданезійцаў. Адначасна ў некаторых рэгіёнах адбыліся сутыкненні з японскімі часткамі, што не жадалі здаваць зброю інданезійцам.

Паралельна працягвалася фармаванне палітычных структур Рэспублікі. Адмовіўшыся пад ціскам сваіх апанентаў ад пабудовы прэзідэнцкай рэспублікі з аднапартыйнай сістэмай, Сукарна пайшоў на істотную лібералізацыю дзяржаўнай мадэлі. Да пачатку 1946 года былі створаны 10 палітычных партый, заснаваны пост прэм'ер-міністра (першым яго заняў сацыяліст Сутан Шарыр), якому быў падначалены ўрад, за кошт чаго прэзідэнцкія паўнамоцтвы аказаліся істотна падрэзаны.

У студзені 1946 года пачаліся сутыкненні з галандцамі, якія вярнуліся ў былую калонію — Гаага адмовілася прызнаваць незалежнасць краіны і павяла курс на аднаўленне свайго суверэнітэту над ёй. У студзені ж сталіца Рэспублікі была часова перанесена ў Джак’якарту, бо кантроль над Джакартай перайшоў ад брытанцаў, якія прыступілі да эвакуацыі, да нідэрландскай адміністрацыі. На Яве і Суматры вайсковыя дзеянні завярнуліся з вялікай інтэнсіўнасцю, тым часам як іншыя астравы Інданезіі, дзе ўлада Рэспублікі фактычна не была ўсталявана, галандцам удалося заняць з мінімальнымі цяжкасцямі.

Пасля дзесяцімесячных баявых дзеянняў, што выматалі абодва бакі, пры брытанскім пасрэдніцтве 12 лістапада 1946 года было падпісана Лінгаджацкае пагадненне, паводле якога Нідэрланды дэ-факта прызнавалі суверэнітэт Рэспублікі Інданезіі ў межах Явы, Суматры і Мадуры. На астатняй тэрыторыі былой калоніі прадугледжвалася стварэнне пры падтрымцы Гаагі шэрага квазі-незалежных дзяржаў, якія разам з Рэспублікай Інданезіяй сфармавалі б Злучаныя Штаты Інданезіі, ЗШІ (індан.: Republik Indonesia Serikat, RIS) — федэратыўнае ўтварэнне, якая, валодаючы дзяржаўным суверэнітэтам, знаходзілася б у нейкай уніі з Нідэрландамі.

Аднак у ліпені 1947 года галандскія войскі зноў уварваліся на Яву і Суматру пад падставай парушэння інданезійцамі ўмоў перамір’я. Цягам некалькіх тыдняў ім удалося акупаваць практычна ўсю тэрыторыю Рэспублікі, і вайна з боку інданезійцаў набыла галоўным чынам партызанскі характар. Актыўная палітычная падтрымка Інданезіі Савецкім Саюзам і шэрагам іншых дзяржаў прывяла да ўмяшання ў канфлікт ААН, пры пасрэдніцтве якой 17 студзеня 1948 года было падпісана Рэнвільскае пагадненне, якое аднавіла асноўныя палажэнні Лінгаджацкай дамоўленасці і пры гэтым падрэзала тэрыторыю Рэспублікі Інданезіі: да яе адыходзіла толькі прыкладна палова Явы (два не злучаныя паміж сабой анклавы на захадзе і ўсходзе вострава) і большая частка Суматры.

Унутраная сітуацыя ў Рэспубліцы была вельмі нестабільнай у сілу як цяжкага сацыяльнага становішча, так і вострага супрацьстаяння розных палітычных сіл. У 1947—48 гадах некалькі разоў змяняўся або істотна перафармоўваўся ўрад. У верасні — лістападзе КПІ і шэраг саюзных ёй арганізацый паднялі ўзброены мяцеж у Мадыўне, падаўлены ўрадавымі войскамі.

У снежні 1948 года Рэнвільскае пагадненне было сарвана: галандцы аднавілі баявыя дзеянні, захапіўшы Джак’якарту і ўзяўшы ў палон Сукарна і Хату (сталіца Рэспублікі была перанесена ў Букіцінгі). Паралельна на падкантрольных Нідэрландам тэрыторыях ствараліся новыя дзяржавы, улады якіх былі цалкам лаяльныя былой метраполіі.

Пасля новага ўмяшання ААН бакі вярнуліся да перамоў. У маі было дасягнута перамір’е, паводле ўмоў якога галандскія войскі пакінулі Джак’якарту, якая пасля вяртання туды вызваленых Сукарна і Хаты зноў знайшла сталічны статус. Паводле вынікаў мінулай у жніўні — лістападзе 1949 года Канферэнцыі круглага стала было абвешчана стварэнне Злучаных Штатаў Інданезіі са сталіцай у Джакарце ў складзе 16 дзяржаў, у тым ліку Рэспублікі Інданезіі, у межах, вызначаных Рэнвільскім пагадненнем. Гаага пры гэтым захоўвала свой кантроль над Заходнім Ірыянам. У снежні Сукарна быў абраны прэзідэнтам, Хата — віцэ-прэзідэнтам ЗШІ, абавязкі ж прэзідэнта Рэспублікі Інданезіі, сталіца якой заставалася ў Джак’якарце, былі перададзены Асаату.

Існаванне ЗШІ аказалася нядоўгачасовым. У лютым 1950 года пасля няўдалай спробы захопу Джакарты ўзброеным фармаваннем Армія справядлівага цара з тэрыторыі заходнеяванскага штата Пасундан апошні быў далучаны да Рэспублікі Інданезіі. Цягам наступных месяцаў практычна ўсе штаты самахоць або пасля нядоўгачасовых вайсковых сутыкненняў увайшлі ў склад Рэспублікі. 17 жніўня 1950 года ў Джакарце Рэспубліка Інданезія была зноў абвешчана ў якасці ўнітарнай дзяржавы, што ўключала ў сваю тэрыторыю асноўную частку былой Нідэрландскай Ост-Індыі (далучэнне паўднёвай часткі Малукскіх астравоў да Рэспублікі было завершана ў кастрычніку, пад кантролем галандцаў заставалася заходняя частка вострава Новая Гвінея). Прэзідэнтам дзяржавы быў абраны Сукарна.

Перыяд «Ліберальнай дэмакратыі» (1950—1957)

Выступ Сукарна на адкрыцці Канферэнцыі краін Азіі і Афрыкі ў Бандунгу 18 красавіка 1955 года. Рэканструкцыя з выкарыстаннем васковых фігур у бандунгскім музеі Канферэнцыі.

Узноўленая Рэспубліка Інданезія атрымала ў спадчыну палітычную сітуацыю, якая сфармавалася ў гады барацьбы за незалежнасць, што характарызавалася перад усім ярка выяўленай шматпартыйнасцю і ўзрастаючай актыўнасцю заканадаўчых органаў улады. Прынятая пад ціскам найбуйнейшых партый у жніўні 1950 года часовая канстытуцыя, што замяніла асноўны закон 1945 года, прадугледжвала ператварэнне Інданезіі з прэзідэнцкай у парламенцкую рэспубліку. Паўнамоцтвы кіраўніка дзяржавы кардынальна звужаліся, істотна ўзрастала роля прэм’ер-міністра і парламента — Савета народных прадстаўнікоў (СНП). З улікам падобных палітычных пераўтварэнняў наступны перыяд развіцця Інданезіі (да лютага 1957 года) атрымаў назву «Ліберальнай дэмакратыі» (індан.: Demokrasi Liberal).

Для гэтага перыяду быў характэрны невысокі ўзровень палітычнай стабільнасці, абумоўлены як вастрынёй сацыяльна-эканамічных праблем, так і досыць канфліктнымі адносінамі паміж рознымі палітычнымі сіламі. Урады аказваліся вельмі разнастайнымі па складзе і, зазвычай, недаўгавечнымі, а актыўная і незалежная дзейнасць СНП нярэдка ўступала ў супярэчнасць з зацікаўленасцямі выканаўчай улады. Найболей сур’ёзная калізія адбылася восенню 1952 года, калі інданезійскае вайсковае кіраўніцтва адмовілася выконваць рашэнне парламента пра скарачэнне нацыянальных узброеных сіл. Вымогі СНП пра адстаўку вышэйшага генералітэту і рэарганізацыі Міністэрства абароны прывялі да так званага «інцыдэнту 17 кастрычніка 1952 года» — масавых антыпарламенцкіх выступленнях, у якіх узялі ўдзел не толькі вайсковыя, але і значная колькасць грамадзянскага насельніцтва, якое спачувала ім. Канфлікт удалося ўрэгуляваць толькі дзякуючы асабістаму ўмяшанню Сукарна, які заклікаў вайсковых да парадку і дамогся ад парламентарыяў істотнага карэкціравання праграмы скарачэння арміі.

З сярэдзіны 1950-х гадоў прэзідэнт Сукарна ва ўсё большай ступені схіляўся да ўкаранення сацыялістычных метадаў кіравання эканомікай і паступоваму палітычнаму збліжэнню з Савецкім Саюзам, што, у сваю чаргу, выклікала рэзкае непрыманне правых і мусульманскіх партый. Адначасна праводзіўся знешнепалітычны курс, скіраваны на ўмацаванне лідарства Інданезіі сярод краін у стадыі развіцця. Важным крокам у гэтым кірунку стала правядзенне ў красавіку 1955 года ў Бандунгу Канферэнцыі краін Азіі і Афрыкі, якая ў немалой ступені спрыяла ўзросту міжнароднага аўтарытэта Джакарты.

У верасні 1955 года ў краіне прайшлі першыя ўсеагульныя парламенцкія выбары, паводле вынікаў якіх у склад СНП увайшлі прадстаўнікі 28 партый (раней ён быў укамплектаваны прадстаўнікамі ЦНКІ, які прызначаўся прэзідэнтам, і дэлегатамі штатаў скасаваных ЗШІ). Найбуйнейшыя фракцыі былі сфармаваны мусульманскімі Машумі і Нахдатул Улама, сукарнаўскай Нацыянальнай партыяй Інданезіі і Кампартыяй. Абноўлены парламент аказаўся яшчэ ў большай ступені пахілены да правядзення самастойнай лініі ў дзяржаўных справах і, адпаведна, да пікіровак з прэзідэнтам. У снежні 1955 года адбыліся выбары ва Устаноўчы сход (індан.: Dewan Konstituante) — орган, якому належала распрацаваць і прыняць новую, пастаянную канстытуцыю краіны, якія завяршыліся фармаваннем гэтай структуры з партыйным раскладам, аналагічным СНП.

Унутрыпалітычная нестабільнасць пагаршалася актывізацыяй дзейнасці ўзброеных антыўрадавых груповак — перадусім, ісламісцкіх фармаванняў Даруль Іслам, што дзейнічалі на Яве, Суматры і Сулавесі, а таксама нарастаннем сепаратысцкіх рухаў у розных рэгіёнах.

У лютым 1957 года ва ўмовах вострага палітычнага крызісу, выкліканага супрацьстаяннем паміж прэзідэнтам і СНП, Сукарна, заручыўшыся падтрымкай вайскоўцаў, абнародаваў дактрыну «Насакам», якая прадугледжвала, у прыватнасці, фактычную адмову ад парламентарызму, і абвясціў пра пераход краіны да так званай «накіроўваемай дэмакратыі» (індан.: Demokrasi Terpimpin).

Перыяд «накіроўваемай дэмакратыі» (1957—1965)

Пераход да «накіроўваемай дэмакратыі» выказаўся перад усім у пашырэнні прэзідэнцкіх паўнамоцтваў пры істотным абмежаванні ролі органаў заканадаўчай улады. СНП не быў распушчаны фармальна, аднак яго дзейнасць аказалася практычна прыпыненай ва ўмовах абвешчанага ў сакавіку 1957 года ваеннага становішча. Сукарна матываваў гэты крок патрэбай не толькі пераадолення палітычнага крызісу, але і падаўлення антыўрадавых і сепаратысцкіх рухаў, якія да гэтага часу кантралявалі больш 15 % тэрыторыі краіны. У пачатку 1957 года з-пад улады цэнтра практычна цалкам выйшлі Сулавесі і Суматра. На першым з гэтых астравоў дзеяла арганізацыя «Перместа», якая патрабавала падавання шырокай рэгіянальнай аўтаноміі, на другім — Рэвалюцыйны ўрад Рэспублікі Інданезіі (РУРІ), які зусім абвясціў пра сябе як пра законную ўладу ўсёй Рэспублікі. На бок «Перместы» і РУРІ перайшлі нямала аўтарытэтных ваенных і палітычных дзеячаў, сукупная колькасць іх узброеных фармаванняў складала не менш 130 тысяч чалавек. Абедзве структуры карысталіся падтрымкай — у тым ліку ваеннай дапамогай — з боку ЗША і шэрага краін Захаду, а таксама ўсталявалі кантакты з ісламістамі «Даруль Іслам», якія таксама нарасцілі ў гэты перыяд сваю актыўнасць.

Правядучы серыю маштабных ваенных аперацый, цэнтральны ўрад змагло да канца 1957 года цалкам разграміць сілы РУРІ і аднавіць кантроль над Суматрай. Да сярэдзіны 1958 года былі разгромлены асноўныя сілы «Перместы» і ліквідаваны многія агмені супраціўлення «Даруль Ісламу». Характэрна, што ў выпадку з РУРІ і «Перастой» улады не абмяжоўваліся сілавымі метадамі барацьбы — многія вымогі мяцежнікаў былі выкананы, значная частка іх лідараў і актывістаў была вызвалена ад адказнасці.

У гэтых умовах Сукарна пры падтрымцы вайскоўцаў павёў курс на аднаўленне канстытуцыі 1945 года, што прадугледжвала будаванне прэзідэнцкай рэспублікі. Пасля няўдалых спроб правесці гэты рашэнне праз Устаноўчы сход у ліпені 1959 года апошні быў распушчаны і старая канстытуцыя была адноўлена прэзідэнцкім дэкрэтам. Адпаведна, урад вяртаўся ў прэзідэнцкае падначаленне, пост прэм’ер-міністра ліквідаваўся. У жніўні Сукарна быў абвешчаны так званы «Палітычны маніфест», які дэклараваў будаванне самабытнага інданезійскага сацыялізму, «накіроўваемай дэмакратыі», «накіроўваемай эканомікі» і цэнтралізацыі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай сістэмы краіны. У сакавіку 1960 года пасля спробы накласці вета на прэзідэнцкі праект дзяржбюджэту быў распушчаны парламент, а дзве найбуйнейшыя партыі — Машумі і Сацыялістычная партыя, якія адмовіліся прызнаць палажэнні «Палітычнага маніфеста» — забаронены.

У жніўні 1960 года Савет народных прадстаўнікоў быў узноўлены, аднак у яго склад увайшлі толькі прадстаўнікі лаяльных прэзідэнту партый і новаствораныя фракцыі вайскоўцаў і прадстаўнікоў так званых «функцыянальных груп» (розных грамадскіх і прафсаюзных арганізацый), якія дэлегаваліся, адпаведна, камандаваннем узброеных сіл і прэзідэнтам. Яшчэ шырэйшае прадстаўніцтва ўзброеныя сілы і прапрэзідэнцкія «функцыянальныя групы» атрымалі ў сфармаваным неўзабаве Народным кансультатыўным кангрэсе — вышэйшым заканадаўчым органе дзяржавы, што ўключыў у сябе СНП у якасці ніжняй палаты.

Умацаванне асабістай улады Сукарна суправаджалася ахалоджваннем адносін Джакарты з Захадам і, адпаведна, узмацненнем яе знешнепалітычнага нахілу ўбок Савецкага Саюза і сацыялістычнага лагера ў цэлым. Асаблівая напружанасць паўстала ў адносінах з Нідэрландамі — Інданезія высунула прэтэнзіі на тэрыторыю Заходняга Ірыяна, якую былая метраполія працягвала ўтрымліваць у каланіяльным валоданні. У пачатку 1960-х гадоў пры актыўнай палітычнай падтрымцы і ваенна-тэхнічнай дапамозе з боку СССР (Джакарце была бязвыплатна перададзена значная колькасць караблёў і ўзбраення, у краіне размешчаны вялікі апарат савецкіх ваенных саветнікаў) Сукарна пайшоў на прамую ваенную канфрантацыю з Гаагай. Пасля серыі невялікіх сутычак на мора і магутнага ціску, аказанага на Нідэрланды па палітыка-дыпламатычных каналах, апошнія пагадзіліся на ўступку Заходняга Ірыяна: у верасні 1962 года гэта тэрыторыя была перададзена пад кіраванне ААН, а ў маі 1963 года афіцыйна ўлучана ў склад Інданезіі.

Іншай праявай антыімперыялістычнай палітыкі Сукарна стала ініцыяваная ім у 1963 годзе канфрантацыя з Малайзіяй — Джакарта выступіла катэгарычна супраць фармавання Малайзіі шляхам аб’яднання Малайскай Федэрацыі і брытанскіх калоній на Калімантане, асцерагаючыся яе ператварэння ў сатэліта Вялікабрытаніі і правадыра заходняга ўплыву ў рэгіёне. На Суматры і Калімантане былі разгорнены маштабныя вайсковыя падрыхтоўкі, была адкрыта аказана вайсковая дапамога антыбрытанскім групоўкам, што дзейнічалі ў Брунеі і іншых каланіяльных уладаннях, мабілізаваны больш 20 мільёнаў добраахвотнікаў для арміі ўварвання (усяго на патрэбы канфрантацыі сыходзіла каля 80 % дзяржбюджэту краіны). У 1964 годзе атрады інданезійскіх добраахвотнікаў неаднаразова ўрываліся на тэрыторыю Саравака і Сабаха, дзе ўступалі ў баі з дыслацыраванымі там вайсковымі часткамі краін Брытанскай садружнасці, было праведзена некалькі няўдалых дэсантных аперацый на тэрыторыі кантынентальнай Малайзіі.

Характэрна, што ў адрозненне ад змагання за Заходні Ірыян, антымалайзійская кампанія Сукарна не атрымала падтрымкі з боку СССР, большай часткі сацлагера і недалучаных дзяржаў. На ролю галоўнага знешнепалітычнага саюзніка Джакарты на гэтым этапе высунуўся Пекін. У студзені 1965 года пасля абрання новастворанай Малайзіі ў склад Генасамблеі ААН Сукарна абвясціў пра выхад Інданезію з Арганізацыі Аб’яднаных Нацый і намеры стварэння супольна з КНР, якая не была членам ААН у гэты перыяд, новай міжнароднай глабальнай арганізацыі, якая аб’яднала б «новыя ўзыходзячыя сілы чалавецтва».

Дзяржаўны пераварот (1965)

Узоры антыкамуністычнай літаратуры, што шырылася ў 1965 годзе ў рамках прапагандысцкай кампаніі, разгорнутай вайскоўцамі.

Радыкальны антыімперыялістычны курс вонкавай палітыкі Сукарна і яго сацыялістычны ўхіл ва ўнутрыпалітычных і эканамічных справах актыўна падтрымліваліся Камуністычнай партыяй Інданезіі і іншымі левымі сіламі, што значна ўзмацнілі ў гэты перыяд свой уплыў. У той жа час яны выклікалі рэзкае непрыманне з боку правых партый і значнай часткі вайскоўцаў. Падобная сітуацыя прывяла ў пачатку 1965 года да нагнятання вострага палітычнага крызісу, у становішчы якога супраціўныя сілы вінавацілі адна адну ў намеры ўзурпацыі ўлады. Пры гэтым верхавіна ўзброеных сіл і спецслужбаў аказалася расколатай па ідэалагічным прынцыпе: калі камандаванне сухапутных войск салідарызавалася з правымі палітычнымі сіламі, а ў знешнепалітычным плане досыць выразна арыентавалася на ЗША, то камандаванне ВПС і прэзідэнцкай аховы ў значнай ступені схіляліся да супрацоўніцтва з КПІ.

Кульмінацыяй супрацьстаяння стала спроба дзяржаўнага перавароту, здзейсненая Рухам 30 верасня — групай актывістаў КПІ, шэрага левых арганізацый і афіцэраў прэзідэнцкай аховы: пад падставай абароны Сукарна ад вайсковага путчу, які нібы рыхтаваўся, імі былі захоплены і забіты большая частка вышэйшага генералітэту сухапутных войск. Не дамогшыся адкрытай падтрымкі сваіх дзеянняў з боку прэзідэнта, які заняў чакальную пазіцыю, мяцежнікі абвясцілі пра пераход усёй паўнаты ўлады ў краіне да сфармаванага імі Рэвалюцыйнага савета на чале з падпалкоўнікам Унтунгам. Нешматлікія верныя савету часткі ўзялі пад кантроль прэзідэнцкі палац, асобныя раёны Джакарты і галоўную базу ВПС, аднак супраць іх выступілі буйныя сілы сухапутных войск, мабілізаваныя генерал-маёрам Сухарта, якім цягам дзвюх сутак атрымаўся здушыць выступ мяцежнікаў. Цягам некалькіх тыдняў былі ліквідаваны ачагі супраціўлення прыхільнікаў Руху 30 верасня ў розных раёнах Явы.

У выніку групоўцы вайскоўцаў пад кіраўніцтвам Сухарта ўдалося здзейсніць контрпераварот: здушыўшы Рух 30 верасня, яны фактычна ўзялі Сукарна пад свой кантроль і прыступілі да паступовай узурпацыі дзяржаўнай улады. У сярэдзіне кастрычніка Сухарта, якія заняў пасаду галоўкама сухапутных войск, заснаваў Аператыўнае камандаванне па аднаўленні бяспекі і парадку — Капкамтыб (індан.: Komando Operasi Pemulihan Keamanan dan Ketertiban, Kopkamtib), надзеленае фактычна неабмежаванымі вышукнымі і карнымі паўнамоцтвамі. Станаўленне новага рэжыму суправаджалася цвёрдым прыгнечаннем палітычных праціўнікаў арміі, перад усім кампартыі і саюзных ёй арганізацый: супраць іх была разгорнена маштабная кампанія тэрору. У выніку рэпрэсій і масавых пазасудовых забойстваў, якія доўжыліся больш двух гадоў, загінулі, паводле розных дадзеных, ад 500 тысяч да 2 мільёнаў чалавек, не менш за 600 тысяч былі падвергнуты турэмнаму зняволенню.

Перыяд «Новага парадку» (1965—1998)

Сухарта — прэзідэнт Інданезіі ў 1968—1998 гады. Фатаграфія 1993 года.

Эпоха, распачатая пасля падаўлення перавароту 30 верасня 1965 года, атрымала афіцыйную назву «Новага парадку». Адхіленне ад улады прэзідэнта Сукарна адбывалася паэтапна. 11 сакавіка 1966 года пад націскам вайскоўцаў ім быў падпісаны ўказ, які падаваў Сухарта права прымаць ад імя прэзідэнта любыя меры, патрэбныя для падтрымання бяспекі і парадку ў краіне. У рамках гэтых паўнамоцтваў Сухарта, у прыватнасці, забяспечыў заканадаўчую забарону на дзейнасць кампартыі, дамогся фармавання ўрада, палову членаў якога складалі ваенная. 12 сакавіка 1967 года надзвычайная сесія Народнага кансультацыйнага кангрэса канчаткова адхіліла Сукарна ад улады (пры гэтым ён быў пазбаўлены права займацца палітычнай дзейнасцю і пасаджаны пад хатні арышт), прызначыўшы Сухарта выканаўцам абавязкаў прэзідэнта. 27 сакавіка 1968 года яшчэ адна пазачарговая сесія НКК абрала Сухарта прэзідэнтам Інданезіі.

Урад Сухарта, абапіраючыся на ваенных і правыя палітычныя сілы, узяў курс на актывізацыю пераўтварэнняў ва ўсіх сферах дзяржаўнага жыцця. У кароткія тэрміны ў краіне была выбудавана цвёрдая вертыкаль выканаўчай улады, ключавую ролю ў якой гуляла армія, якой афіцыйна нададзены «сацыяльна-палітычныя функцыі»: ваенная займалі большую частку ўрадавых пастоў і пасад у мясцовых органах улады. Пры гэтым роля органаў заканадаўчай улады была істотна зніжана.

Антыкамунізм быў зафіксаваны на ўзроўні дзяржаўнай палітыкі. Палітычнае іншадумства цвёрда перарывалася: было выраблена кардынальнае чышчанне дзяржаўнага апарата ад асоб, якія хоць трохі датычныя да дзейнасці кампартыі, накладзены істотныя абмежаванні на грамадзянскія правы і свабоды, стаў жорсткім кантроль за дзейнасцю палітычных партый і грамадскіх аб’яднанняў. У якасці ўласнай «палітычнай надбудовы» вайскоўцы і блізкія ім правыя грамадзянскія сілы скарысталі арганізацыю Галкар, якая з 1964 года аб’ядноўвала значную частку лаяльных выканаўчай улады грамадскіх арганізацый, — яна была значна ўзбуйнена і ператворана ў палітычны блок, дапушчаны да ўдзелу ў парламенцкіх выбарах. Пры гэтым па новым заканадаўстве ў склад Савета народных прадстаўнікоў, Народнага кансультацыйнага кангрэса і мясцовых заканадаўчых органаў усіх узроўняў уводзіліся фракцыі ўзброеных сіл, члены якіх прызначаліся прэзідэнтам або, адпаведна, губернатарам.

Кардынальна перагледжана была і эканамічная палітыка: адмовіўшыся ад сацыялістычных метадаў гаспадарання, што актыўна ўкараняліся пры Сукарна, урад Сухарта павёў курс на паскоранае развіццё ў краіне рынкавых механізмаў пры забеспячэнні актыўнай эканамічнай ролі дзяржавы. Пры гэтым важным эканамічным гульцом рабілася і сама армія, якой у заканадаўчым парадку было пададзена права гаспадарчай дзейнасці як на арганізацыйным, так і на індывідуальным узроўні: уласнікамі камерцыйных прадпрыемстваў маглі быць не толькі абароннае ведамства, асобныя віды ўзброеных сіл, іх злучэнні і часткі, але і прадстаўнікі генералітэту і афіцэрскага корпуса.

Не менш рэзкі паварот адбыўся і ў вонкавай палітыцы Інданезіі: яшчэ да фармальнага прыходу да ўлады Сухарта была ўзята лінія на ўсялякае збліжэнне са ЗША і Захадам у цэлым, што, натуральна, суправаджалася рэзкім ахаладжэннем адносін са СССР і большай часткай сацкраін, у прыватнасці, з Кітаем. Апошні, звінавачаны ў падбухторванні КПІ да дзяржаўнага перавароту, быў абвешчаны галоўным знешнепалітычным праціўнікам Джакарты, дыпламатычныя адносіны і практычныя сувязі з ім былі разарваны. Адначасна новыя ўлады ў кароткія тэрміны дамагліся нармалізацыі адносін з Малайзіяй і іншымі краінамі-суседкамі, актыўнага далучэння Інданезіі да працэсаў рэгіянальнай інтэграцыі. У выніку ў жніўні 1967 года пры ініцыятыўнай ролі Джакарты была створана Асацыяцыя дзяржаў Паўднёва-Усходняй Азіі (АСЕАН).

У досыць кароткія тэрміны рэжыму «Новага парадку» атрымалася дамагчыся высокага ўзроўню сацыяльна-палітычнай стабільнасці і кіравальнасці дзяржаўнай сістэмай пры фармальным захаванні абмежаванага палітычнага плюралізму і, у прыватнасці, шматпартыйнасці. На парламенцкіх выбарах, што праводзіліся пачынаючы з 1971 года раз на пяць гадоў, абсалютную большасць галасоў выбарцаў нязменна атрымліваў блок Галкар, які меў ролю «партыі ўлады», што паслядоўна падтрымлівала прэзідэнцкі курс. У 1974 годзе было зроблена прымусовае зліццё палітычных партый: усе партыі мусульманскага толку былі з’яднаны ў Партыю адзінства і развіцця (ПАР), усе партыі свецкай і хрысціянскай арыентацыі — у Дэмакратычную партыю Інданезіі (ДПІ). Абедзве новаствораныя партыі фармальна заставаліся ў апазіцыі Галкар, аднак іх дзейнасць цвёрда кантралявалася выканаўчай уладай.

У снежні 1975 года інданезійскія войскі захапілі Усходні Тымор, які абвясціў незадоўга да таго незалежнасць ад Партугаліі. У ліпені 1976 года ён быў афіцыйна ўлучаны ў склад Інданезіі ў статусе правінцыі. Зацяты супраціў прыхільнікаў незалежнасці Усходняга Тымора, якія развярнулі маштабную партызанскую вайну, запатрабаваў ад інданезійскіх вайскоўцаў сур’ёзных высілкаў для ўтрымання гэтай тэрыторыі пад кантролем. Іншымі праблемнымі рэгіёнамі былі правінцыя Ірыян Джая, створаная ў 1969 годзе на тэрыторыі Заходняга Ірыяна, і асаблівая адміністрацыйная акруга Ачэх: там з сярэдзіны 1970-х гадоў даводзілася весці барацьбу з досыць актыўнымі сепаратысцкімі рухамі — адпаведна, Арганізацыяй «Свабоднае Папуа» і Рухам за свабодны Ачэх.

Студэнцкія хваляванні ў Джакарце ў маі 1998 года

Эканамічная палітыка «Новага парадку» аказалася вельмі эфектыўнай. Да сярэдзіны 1980-х гадоў у краіну атрымалася прыцягнуць буйныя патокі замежных інвестыцый, развіць многія сучасныя галіны прамысловасці і сферы абслугоўвання, істотна мадэрнізаваць сельская гаспадарка, выбудаваць устойлівую крэдытна-фінансавую сістэму. У 1990-я гады Інданезія ўвайшла ў лік краін у стадыі развіцця Азіі, якія найболей дынамічна развіваюцца. Эканамічны ўзрост суправаджаўся значным дасканаленнем інфраструктуры, сістэм аховы здароўя і адукацыі і, у цэлым, якасным падвышэннем сярэдняга ўзроўня жыцця насельніцтва.

Ва ўмовах сацыяльнага дабрабыту, што рос, таталітарныя метады дзяржаўнага кіравання, абмежаванні палітычных правоў і свабодаў, што практыкаваліся ўрадам Сухарта, не выклікалі маштабнай незадаволенасці. Ступень палітычнага канфармізму шырокіх пластоў насельніцтва была вельмі высокай, праявы грамадзянскага пратэсту насілі, зазвычай, лакальны характар і хутка нейтралізаваліся. Найболей значным з іх у гэты перыяд стала забойства ў Танджунг-Прыок у верасні 1984 года.

Кардынальныя змены пацягнуў за сабой азіяцкі фінансава-эканамічны крызіс 1997—98 гадоў, які вельмі хваравіта адбіўся на эканоміцы Інданезіі. Калапс цэлых галін эканомікі, рэзкае зніжэнне прыбыткаў шырокіх пластоў насельніцтва прывялі да абвастрэння сацыяльнай напружанасці, масавай незадаволенасці палітыкай урада, эскалацыі этнаканфесійнага экстрэмізму. У кароткія тэрміны сфармаваўся актыўны антыўрадавы рух, касцяком якога сталі студэнцкія і моладзевыя арганізацыі. Пры гэтым вялікая частка пратэстных акцый праходзіла не пад эканамічнымі, а пад палітычнымі лозунгамі. Асабліваеабурэннее выклікалі вынікі з’езда НКК у сакавіку 1998 года: вышэйшы заканадаўчы орган краіны ў шосты раз пераабраў Сухарта на пост прэзідэнта і зацвердзіў пяцігадовы курс дзяржаўнай палітыкі, што непрадугледжваўў нават касметычных грамадска-палітычных пераўтварэнняў.

Сітуацыя ўвайшла ў крытычную фазу пасля расстрэлу студэнцкай дэманстрацыі ў Джакарце 12 мая 1998 года і масавых хваляванняў, якія ахапілі значную частку інданезійскай сталіцы, падчас якіх загінулі больш 1200 чалавек. Пасля няўдалых спроб фармавання падкантрольных ураду структур, здольных распрацаваць кампрамісны варыянт палітычных пераўтварэнняў, 21 мая 1998 года прэзідэнт Сухарта абвясціў пра сваю адстаўку. Кіраўніком дзяржавы быў прызначаны віцэ-прэзідэнт Б. Ю. Хабібі.

Постсухартаўскі перыяд (1998 — цяперашні час)

Прэзідэнт Абдурахман Вахід і віцэ-прэзідэнт Мегаваці Сукарнапутры на чале сфармаванага імі ўрада. Кастрычнік 2000 года.

Сфармаванае Хабібі ўрад разгарнуў праграму шырокіх палітычных пераўтварэнняў, ключавым элементам якой стала лібералізацыя партыйнай сістэмы і выбарчага заканадаўства: у кароткія тэрміны ў краіне былі створаны дзясяткі палітычных партый, што атрымалі магчымасць змагацца за месцы ў СНП. Адначасна пад моцным міжнародным націскам Джакарта змушана была пагадзіцца на правядзенне ў жніўні 1999 года рэферэндума пра самавызначэнне Усходняга Тымора, падчас якога абсалютная большасць жыхароў гэтай тэрыторыі выказаліся ў карысць незалежнасці. Працэс суверэнізацыі Усходняга Тымора, што праходзіў пад кантролем ААН, завяршыўся ў маі 2002 года.

Паводле вынікаў парламенцкіх выбараў, што прайшлі ў чэрвені 1999 года, прадстаўніцтва ў СНП атрымала 21 партыя, найбольшую фракцыю сфармавала апазіцыйная Дэмакратычная партыя барацьбы Інданезіі на чале з дачкой Сукарна Мегаваці Сукарнапутры. 20—23 кастрычніка 1999 года падчас сесіі НКК прэзідэнтам краіны быў абраны Абдурахман Вахід, шматгадовы кіраўнік найбуйнейшай мусульманскай грамадскай арганізацыі краіны Нахдатул Улама, лідар умерана-мусульманскай Партыі нацыянальнага абуджэння. Мегаваці Сукарнапутры, намінацыя якой на пост кіраўніка дзяржавы сустрэла адрыньванне мусульманскіх партый, была абрана віцэ-прэзідэнтам.

У перыяд прэзідэнцтва Вахіда ўдавлося вырашыць некаторую частку сацыяльна-эканамічных праблем, актывізаваць міжнародныя сувязі Джакарты, зменшыць ровень напругі ў Ачэху і Ірыян Джаі за кошт пашырэння аўтаноміі гэтых тэрыторый. Аднак палітычнае становішча ў краіне заставалася досыць складаным: практычна адразу пазначылася тэндэнцыя да супрацьстаяння паміж кіраўніком дзяржавы, які імкнуўся да максімальнай кялейнасці прыняцця важных дзяржаўных рашэнняў, і парламентам. Высілкі Вахіда па абніжэнні ролі заканадаўцаў прывялі да таго, што паступова да актыўнага апанавання прэзідэнту ў СНП далучылася нават большасць яго ранейшых прыхільнікаў.

Сусіла Бамбанг Юдаёна, прэзідэнт Інданезіі ў 2004—14 гадах. Фатаграфія 2004 года.

Супрацьстаянне СНП з прэзідэнтам стала галоўным складнікам дзяржаўнага развіцця Інданезіі на працягу паўтара гадоў і завяршылася вострым палітычным крызісам у чэрвені — ліпені 2001 года. 21 ліпеня парламентарыямі было ініцыяванае скліканне пазачарговай сесіі НКК для разгляду пытання пра вынясенне вотуму недаверу прэзідэнту. 22 ліпеня Вахід абвясціў пра ўвядзенне ў краіне надзвычайнага становішча і аддаў загад узброеным сілам пра недапушчэнне правядзення сесіі НКК, які быў праігнараваны вайскоўцамі, якія адкрыта ўсталі на бок парламентарыяў. 23 ліпеня НКК прыняў рашэнне пра адстаўку Вахіда і перадачу паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы віцэ-прэзідэнту Мегаваці Сукарнапутры.

Урад Мегаваці Сукарнапутры працягнуў курс, скіраваны на аздараўленне сацыяльна-эканамічнага становішча, урэгуляванне і планамерную лібералізацыю палітычнага жыцця краіны, забеспячэнне яе тэрытарыяльнай цэласці. У прыватнасці, у адпаведнасці з абноўленым заканадаўствам, у краіне ўводзіліся прамыя прэзідэнцкія выбары, быў завершаны працэс паэтапнага дэмантажу «сацыяльна-палітычнай функцыі» ўзброеных сіл. Апроч таго, былі распачаты меры па пашырэнні паўнамоцтваў рэгіёнаў: у гэтых мэтах, у прыватнасці, прынцыповаму рэфармаванню падпаў пад вышэйшы заканадаўчы орган краіны — Народны кансультацыйны кангрэс. Калі перш у склад НКК, апроч дэпутатаў Савета народных прадстаўнікоў, уваходзілі прадстаўнікі мясцовых заканадаўчых органаў улады, розных грамадскіх арганізацый, а таксама палітычных партый і ўзброеных сіл адпаведна наяўнасці дэпутатаў апошніх у СНП, і пры гэтым іх сукупнасць не з’яўлялася самастойным палітычным інстытутам, то ў 2004 годзе ў якасці верхняй палаты НКК быў заснаваны Савет прадстаўнікоў рэгіёнаў (індан.: Dewan Perwakilan Daerah) у складзе дэлегатаў ад правінцый і прыраўнаваных да іх тэрытарыяльных адзінак (па 4 прадстаўнікі ад кожнай).

Пры гэтым захоўвалі вастрыню этнаканфесійныя супярэчнасці ў розных рэгіёнах краіны, актыўную дзейнасць разгарнулі радыкальныя ісламісцкія групоўкі. На гэты перыяд перапалі найболей маштабныя са здзейсненых у сучаснай інданезійскай гісторыі тэрарыстычныя акты, самымі кровапралітнымі з якіх былі выбухі на востраве Балі ў кастрычніку 2002 года.

Паводле вынікаў першых у гісторыі Інданезіі прамых прэзідэнцкіх выбараў, што прайшлі ў два туры ў ліпені і верасні 2004 года, пераканаўчую перамогу здабыў Сусіла Бамбанг Юдаёна — адстаўны генерал, які займаў розныя пасты ва ўрадах Вахіда і Мегаваці Сукарнапутры, стваральнік і лідар Дэмакратычнай партыі. Віцэ-прэзідэнтам, абраным у пары з кіраўніком дзяржавы, стаў старшыня Галкар Юсуф Кала.

Джока Відода, прэзідэнт Інданезіі з 2014 года.

Ураду Юдойоно атрымалася дамагчыся значных поспехаў ва ўрэгуляванні этнаканфесійных праблем. Найважнейшым дасягненнем у гэтым кантэксце стала заключэнне пры пасярэдніцтве Еўрасаюза ў жніўні 2005 года мірнага пагаднення з найболей магутнай з сепаратысцкіх структур — Рухам за свабодны Ачэх (РСА), якое паклала канец больш за трыццацігадоваму канфлікту на поўначы Суматры. Характэрна, што ў наступным умовы пагаднення выконваліся як цэнтральным урадам, так і РСА, што спрыяла значнаму аздараўленню становішча ў гэтым рэгіёне.

У другой палове 2000-х гадоў істотны прагрэс быў дасягнуты на эканамічным кірунку: у значнай ступені была адноўлена інвестыцыйная прывабнасць краіны і ўстойлівасць асноўных прамысловых і камерцыйных галін. Краіна цалкам шчасна перажыла cусветны фінансава-эканамічны крызіс 2008—2009 гадоў, яе асноўныя макраэканамічныя паказнікі зменшыліся вельмі нязначна і досыць хутка вярнуліся да дакрызіснага ўзроўню, пасля чаго аднавілася пазітыўная дынаміка. Пашырэлі і актывізаваліся міжнародныя сувязі Джакарты, умацаваліся яе пазіцыі ў рамках рэгіянальных інтэграцыйных структур.

У ліпені 2009 года Сусіла Бамбанг Юдаёна быў пераабраны на пост кіраўніка дзяржавы. Новым віцэ-прэзідэнтам стаў беспартыйны эканаміст Будзіёна, які займаў да таго шэраг урадавых пастоў. Сфармаваны ў кастрычніку 2009 года ўрад у цэлым працягваў палітыку, характэрную для перыяду першага прэзідэнцтва Юдаёна — з акцэнтам на ўрэгуляванне этнаканфесійных супярэчнасцей і аздараўленне эканомікі.

У ходзе чарговых прэзідэнцкіх выбараў, якія адбыліся 9 ліпеня 2014 года, перамогу здабыў тандэм Джока Відода — Юсуф Кала, якія прадстаўляюць, адпаведна, Дэмакратычную партыю барацьбы Інданезіі і Галкар. Іх прыход да ўлады не прывёў да якіх-небудзь рэзкіх змен у дзяржаўным курсе, а толькі да некаторай яго нюансіроўцы. Галоўным прыярытэтам нацыянальнага развіцця было абвешчана ўдасканаленне інфраструктуры. Дадатковыя меры сацыяльна-эканамічнага характара былі здзейснены для зніжэння напружанасці на інданезійскіх тэрыторыях Новай Гвінеі, якія пасля паспяховага ўрэгулявання ачэхскага канфлікту засталіся адзінай гарачай кропкай Інданезіі. Рэакцыя на пад’ём ісламісцкіх настрояў у краіне была комплекснай: вельмі жорсткія дзеянні ў адносінах да экстрэмісцкага падполля ў спалучэнні з уступкамі ўмеранай часткі мусульманскіх грамадска-палітычных сіл. Адной з праяваў апошніх стаў выбар Джокка Відода ў якасці кандыдата ў віцэ-прэзідэнты цягам прэзідэнцкіх выбараў 2019 года віднага ісламскага багаслова, лідара Нахдатул Улама Мааруфа Аміна.

Джакарта

Нусантара

Сённяшняя і будучая сталіцы Інданезіі.

Перамога на згаданых выбарах дазволіла Джока Відода заняць пост галавы дзяржавы на чарговы тэрмін. Яго другі ўрад у цэлым працягваў курс папярэдняга. Найбольш значным і рэзанансным яго крокам стаў неўзабаве анансаваны перанос сталіцы Інданезіі з Джакарты ў новы горад, які вырашана пабудаваць на тэрыторыі правінцыі Усходні Калімантан. Аргументамі ў бок гэтага паслужыла перанаселенасць Джакарты, а таксама сур’ёзныя экалагічная і інфраструктурныя праблемы гэтага мегаполіса. У студзені 2022 года яшчэ непабудаваная сталіца атрымала назву Нусантара. Поўны перанос цэнтральных органаў дзяржаўнай улады на новае месца меркавана адбудзецца ў 2024 годзе.

Адначасова з гэтым, інданезійскі ўрад працягвае лінію на разбуйненне адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу краіны з асаблівым акцэнтам на тэрыторыі, якія знаходзяцца ў заходняй частцы вострава Новая Гвінея. Так, у 2022 годзе з існуючых там двух правінцый Папуа і Заходняе Папуа былі вылучаны яшчэ чатыры: Папуа-Пегунунган, Цэнтральнае Папуа, Паўднёвае Папуа і Паўднёва-Заходняе Папуа.

Літаратура

• Индонезия // Т. 10. Ива — Италики. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — С. 539—556. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)
• Всемирная история: В 13 т. / Е. М. Жуков (главный редактор). — М.: Государственное издательство политической литературы (т. I—III); Издательство социально-экономической литературы (т. IV—IX); Мысль (т. X—XIII), 1956—1983.
  • Т. I, 1955, с. 22—24, 26—27
  • Т. II, 1956, с. 588—590
  • Т. III, 1957, с. 564—566
  • Т. IV, 1958, с. 650—658
  • Т. V, 1958, с. 340—345
  • Т. VII, 1960, с. 374—380
  • Т. VIII, 1961, с. 444—448
  • Т. IX, 1962, с. 131—135, 261—263, 459—460
  • Т. X, 1965, с. 167—171, 515—519
  • Т. XI, 1977, с. 361—374, 378—379
  • Т. XII, 1979, с. 354—365
  • Т. XIII, 1983, с. 368—375
• Бандиленко Г. Г., Гневушева Е. И., Деопик Д. В., Цыганов В. А. История Индонезии: В 2 ч. — М., 1992—1993.
• Дёмин Л. М., Другов А. Ю., Чуфрин Г. И. Индонезия. Закономерности, тенденции, перспективы развития. — М., 1987.
• Другов А. Ю. Политическая власть и эволюция политической системы Индонезии. — М., 1988.
• Другов А. Ю. Индонезия: политическая культура и политический режим. — М., 1997.
• Другов А. Ю., Резников А. Б. Индонезия в период «направляемой демократии». — М., 1969.
• Капица М. С., Малетин Н.П. Сукарно: политическая биография. — М., 1980.
• Колосков Б. Т. Малайзия вчера и сегодня. — М., 1984.
• Плеханов Ю. А. Общественно-политическая реформа в Индонезии (1945—1975). — М., 1980.
• Шауб А. К. «Нагаракертагама» как источник по истории раннего Маджапахита (1293—1365). — М., 1992.
• Юрьев А. Ю. Индонезия после событий 1965 года. — М., 1973.
• Сonboy, Kenneth; Morrison James. Feet to the Fire: CIA Covert Operations in Indonesia, 1957–1958. — Annapolis: US Naval Institute Press, 1999. — 232 p. — ISBN 978-1557501936.
• Crouch, Harold. The Army and Politics in Indonesia. — Revised edition. — L.: Equinox Publishing, 2007. — 388 p. — ISBN 979-3780509.
• Delhaise, Philippe F. Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems. — Hoboken: Wiley, 1999. — 292 p. — ISBN 9780471831938.
• Evans, Kevin Raymond. The History of Political Parties & General Elections in Indonesia. — Jakarta: Arise Consultancies, 2003. — ISBN 979-97445-0-4.
• Fatah, Eep Saefuloh. Bangsa Saya Yang Mengyebalkan. Catatan tentang Kekuasaan yang Pongah. — Jakarta, 1998.
• Friend, Theodore. Indonesian Destinies. — Belknap Press, 2005. — 640 p. — ISBN 0-974-01137-6.
• Hughes, John. The End of Sukarno — A Coup that Misfired: A Purge that Ran Wild. — Archipelago Press, 2002. — ISBN 981-4068-65-9.
• Indrayana, Denny. Indonesian Constitutional Reform 1999—2002: An Evaluation of Constitution-Making in Transition. — Jakarta: Kompas, 2008. — ISBN 979-9251-43-5.
• Jenkins, David. Suharto and his Generals. Indonesian Military Politics 1975–1983. — Ithaca and New York, 2010. — 332 p. — ISBN 6028397490.
• Kahin, George McTurnan. The End of Sukarno — A Coup that Misfired: A Purge that Ran Wild. — Didier Millet, 2003. — 312 p. — ISBN 978-9814068659.
• Mulyana, Slamet. A Story of Majapahit. — Singapore: Singapore University Press, 1976. — 301 p.
• Panduan Parlemen Indonesia. — Jakarta: Yayasan API, 2001. — 1418 p. — ISBN 978-9799653215.
• Poerwokoeoemo, Soedarisman. Daerah Istimewa Yogyakarta. — Gadjah Mada University Press, 1984.
• Ricklefs, Merle Calvin. A History of Modern Indonesia since c. 1200. — 3rd edition. — Stanford University Press, 2002. — 495 p. — ISBN 978-0804744805.
• Schwarz, Adam. A Nation in Waiting: Indonesia in the 1990s. — 2nd edition. — Allen & Unwin, 1994. — 384 p. — ISBN 978-1863736350.
• Sonata, Thamrin. Undang-Undang Politik. Buah Reformasi Setengah Hati. — Jakarta: Yayasan Pariba, 1999. — ISBN 979-95572-1-6.
• Taylor, Jean Gelman. Indonesia: Peoples and Histories. — New Haven and London: Yale University Press, 2003. — ISBN 0-300-10518-5.
• Vickers, Adrian. A History of Modern Indonesia. — Cambridge University Press, 2005. — ISBN 0-521-54262-6.
• Whitten, Tony; Soeriaatmadja, Roehayat Emon; Suraya A. Ariff. The Ecology of Java and Bali. — Hong Kong: Periplus Editions, 1996. — 791 p. — ISBN 962-593-072-8.
• Yumarma, Andreas. Unity in Diversity: A Philosophical and Ethical Study of the Javanese Concept of Keselarasan. — Rome: Editrice Pontificia Universita Gregoriana, 1996. — 236 p. — ISBN 88-7652-7265.
• Ziegenhain, Patrick. The Indonesian Parliament and Democratization. — Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 2008. — 239 p. — ISBN 978-981-230-484-1.
• Zoetmulder P. J. Kalangwan: A Survey of Old Javanese Literature. — The Hague: Martinus Nijhoff Equinox Publishing, 1974. — 588 p. — ISBN 9024716748.