Дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі

Дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі
Дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі
	Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons
Прызнаныя ядзерныя дзяржавы, якія ратыфікавалі дагавор Іншыя краіны, якія ратыфікавалі дагавор Краіна, якая выйшла з дамовы (КНДР) Часткова прызнаная дзяржава, якая выконвае дагавор (Кітайская Рэспубліка)	Прызнаныя ядзерныя дзяржавы, якія далучыліся да дамовы Іншыя краіны, якія далучыліся да дамовы, або пераемнікі Краіны, якія не падпісалі дамову (Індыя, Ізраіль, Пакістан, Паўднёвы Судан)
Дата падпісання	1 ліпеня 1968
Месца падпісання	Нью-Ёрк, ЗША
Увайшоў у сілу	5 сакавіка 1970
Бакі	190
Умовы	ратыфікацыя СССР, Вялікабрытаніяй, ЗША і іншымі 40 краінамі
Мовы	англійская, руская, французская, іспанская, вэньянь і кітайская мова
Сайт	un.org/disarmamen… (англ.)
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дагавор аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі, ДНЯЗ (англ.: Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, скарочана — Non-Proliferation Treaty, NPT) — шматбаковы міжнародны акт, распрацаваны Камітэтам па раззбраенні ААН з мэтай устанаўлення трывалай перашкоды на шляху пашырэння кола краін-уладальнікаў ядзернай зброяі, забяспечыць неабходны міжнародны кантроль за выкананнем дзяржавамі ўзятых на сябе па дамове абавязацельстваў з тым, каб абмежаваць магчымасць узнікнення ўзброенага канфлікту з прымяненнем такой зброі; стварыць шырокія магчымасці для мірнага выкарыстання атамнай энергіі.

Ухвалены Генеральнай Асамблеяй ААН 12 чэрвеня 1968 і адкрыты для падпісання 1 ліпеня 1968 года ў Маскве, Вашынгтоне і Лондане. Ратыфікаваны СССР 24 лістапада 196 года (Расійская Федэрацыя — правапераемнік СССР па выкананні дагавора). Уступіў у сілу 5 сакавіка 1970 года пасля здачы на захоўванне ратыфікацыйных грамат дзяржавамі-дэпазітарыямі (СССР, ЗША, Вялікабрытанія; падпісалі на працягу 1968 года), а таксама 40 іншымі краінамі. Францыя і Кітай падпісалі дагавор у 1992 годзе. 11 мая 1995 года звыш за 170 краін-удзельніц дамовіліся падоўжыць дзеянне дамовы на нявызначаны тэрмін без якіх-небудзь дадатковых умоў.

Удзельнікамі дагавора з’яўляюцца амаль усе незалежныя дзяржавы свету, за выключэннем Ізраіля, Індыі, Пакістана, КНДР і Паўднёвага Судана.

Асноўныя палажэнні дагавора правіць

Дата падпісання дагавора краінамі (у тым ліку СССР, Югаславіяй і Чэхаславакіяй)
1-е дзесяцігоддзе: ратыфікавалі або далучыліся ў 1968—1977 гг. 2-е дзесяцігоддзе: ратыфікавалі або далучыліся 1978—1987 гг. 3-е дзесяцігоддзе: ратыфікавалі або далучыліся пасля 1988 года Не падпісалі (Індыя, Ізраіль, Пакістан, Паўднёвы Судан)

Дагавор устанаўлівае, што дзяржавай, якая валодае ядзернай зброяй, лічыцца тая, якая зрабіла і ўзарвала такую зброю або прыладу да 1 студзеня 1967 года (гэта значыць СССР, ЗША, Вялікабрытанія, Францыя і Кітай).

Па дамове, кожная з дзяржаў-удзельніц, якая валодае ядзернай зброяй, абавязваецца не перадаваць каму б там ні было гэтую зброя або іншыя ядзерныя выбуховыя прылады, а таксама кантроль над імі ні прама, ні ўскосна; роўна як і ніякім чынам не дапамагаць, не заахвочваць і не падахвочваць якую-небудзь дзяржаву, якая не валодае ядзернай зброяй, да вытворчасці або набыцця якім-небудзь іншым спосабам ядзернай зброі або іншых ядзерных выбуховых прылад, а таксама кантролю над імі.

Кожная з дзяржаў-удзельніц дамовы, якая не валодае ядзернай зброяй, абавязваецца не прымаць ад каго б там ні было ядзернай зброі і/або іншых ядзерных выбуховых прылад, а таксама кантролю над імі ні прама, ні ўскосна; роўна як і не вырабляць і не набываць якім-небудзь іншым спосабам ядзерную зброю або іншыя ядзерныя выбуховыя прылады і не прымаць якой-небудзь дапамогі ў іх вытворчасці.

Дагавор замацоўвае неад’емнае права ўсіх дзяржаў-удзельніц развіваць даследаванні, вытворчасць і выкарыстанне ядзернай энергіі ў мірных мэтах без дыскрымінацыі і ў адпаведнасці з дакументам. Дагавор абавязвае яго ўдзельнікаў абменьвацца ў гэтых мэтах абсталяваннем, матэрыяламі, навуковай і тэхнічнай інфармацыяй, садзейнічаць атрыманню няядзернымі дзяржавамі выгод ад любога мірнага прымянення ядзерных тэхналогій.

Важным дадаткам да дамовы з’яўляюцца рэзалюцыя Савета Бяспекі ААН ад 19 чэрвеня 1968 года і ідэнтычныя заявы трох ядзерных дзяржаў — СССР, ЗША і Вялікабрытаніі па пытанні аб гарантыях бяспекі няядзерных дзяржаў-удзельніц дагавора. У рэзалюцыі прадугледжваецца, што ў выпадку ядзернага нападу на неядзерную дзяржаву або пагрозы такога нападу Савет Бяспекі і перш за ўсё яго пастаянныя члены павінны будуць неадкладна дзейнічаць у адпаведнасці з Статутам ААН для адбіцця агрэсіі; у ёй пацвярджаецца таксама права дзяржаў на індывідуальную і калектыўную самаабарону ў адпаведнасці з артыкулам 51 Статута ААН да таго часу, пакуль Савет Бяспекі не прыме неабходных мер для падтрымання міжнароднага міру і бяспекі. У заявах, з якімі кожная з трох дзяржаў выступіла пры прыняцці гэтай рэзалюцыі, паказваецца, што любая дзяржава, якая ўчыніла агрэсію з ужываннем ядзернай зброі або пагрозлівае такой агрэсіяй, павінна ведаць, што яе дзеянні будуць эфектыўным чынам адлюстраваныя пры дапамозе мер, прынятых у адпаведнасці са Статутам ААН; у іх абвяшчаецца таксама намер СССР, ЗША і Вялікабрытаніі аказаць дапамогу таму неядзернаму ўдзельніку дагавора, які падвергнецца ядзернага нападу.

Кантроль за нераспаўсюджваннем ядзернай зброі ажыццяўляецца з дапамогай Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ), з якім кожны ўдзельнік дагавора, які не валодае ядзернай зброяй, абавязаны заключыць адпаведнае пагадненне.

Пяць дзяржаў, што валодаюць ядзернай зброяй, прынялі на сябе абавязацельствы не ўжываць яго супраць дзяржаў, якія не валодаюць такой зброяй, за выключэннем сітуацыі, калі яны адказваюць на ядзерны ўдар або на напад з ужываннем звычайных сродкаў, здзейснены ў саюзе з ядзернай дзяржавай. Гэтыя абавязацельствы, аднак, не былі ўключаныя ў тэкст самога дагавора, і канкрэтная форма такіх абавязацельстваў магла з часам змяняцца. ЗША, напрыклад, паказвалі, што яны могуць ужыць ядзерную зброю ў адказ на напад з прымяненнем няядзернай «зброі масавага знішчэння», напрыклад, біялагічнай або хімічнай, паколькі ЗША не могуць ужыць у адказ ні тое, ні іншае. Міністр абароны Вялікабрытаніі Джоф Хун ускосна паказваў на магчымасць прымянення ядзернай зброі ў адказ на напад з ужываннем звычайнай зброі, ажыццёўлены якой-небудзь з «дзяржаў-ізгояў».

У артыкуле VI і прэамбуле дамовы паказваецца, што ядзерныя дзяржавы будуць імкнуцца да скарачэння і знішчэння сваіх ядзерных запасаў. Тым не менш, за больш чым 30 гадоў існавання дагавора мала што было зроблена ў гэтым кірунку. У артыкуле I ядзерныя дзяржавы абавязваюцца не «падахвочваць якую-небудзь дзяржаву, якая не валодае ядзернай зброяй, … набываць ядзерную зброю» — аднак прыняцце ядзернай дзяржавай ваеннай дактрыны, якая засноўваецца на магчымасці нанясення папераджальнага ўдару, роўна як і іншыя пагрозы прымянення ўзброенай сілы, можна ў прынцыпе разглядаць як такога роду падахвочванне. У артыкуле X гаворыцца, што любая дзяржава мае права выйсці з Дамовы, калі яна палічыць, што вымушаны зрабіць гэта з прычыны якой-небудзь «надзвычайнай падзеі» — напрыклад, з прычыны магчымай пагрозы.

Краіны, якія не падпісалі дагавор правіць

Тры дзяржавы — Ізраіль, Індыя і Пакістан — адмовіліся падпісаць дамову. Індыя, Пакістан і, як мяркуецца, Ізраіль валодаюць ядзернай зброяй.

Ізраіль правіць

Ізраіль займаецца ядзернымі распрацоўкамі ў ядзерным цэнтры ў горадзе Дзімона (пустыня Негеў). У сярэдзіне 1980-х гадоў уцякач з Ізраіля (тэхнік ядзернага цэнтра Мардэхай Вануну) распавёў лонданскай газеце Sunday Times, што ў цэнтры распрацоўваецца ядзерная зброя і што Ізраіль з 1958 года назапасіў ад 100 да 200 боегаловак. Афіцыйна краіна адмаўляецца пацвердзіць або абвергнуць сцвярджэнні аб сваіх ядзерных распрацоўках. Ізраіль, будучы членам МАГАТЭ, не далучыўся да ДНЯЗ, не з’яўляецца ўдзельнікам міжнародных пагадненняў аб кантролі за ядзерным экспартам. Ізраіль ігнаруе і ўсяляк абцяжарвае прасоўванне ідэі аб стварэнні бяз’ядзернай зоны на Блізкім Усходзе^[1]^{[няма ў крыніцы]}. Пазіцыяй Ізраіля па ДНЯЗ вялікая група краін абумоўлівае сваё недалучэнне да Канвенцыі аб забароне біялагічнай і таксіннай зброі (КЗБТЗ) і Канвенцыі аб забароне хімічнай зброі (КЗХЗ)^[2]. У 2010 годзе на нарадзе ў Вене кіраўнік ізраільскай камісіі па атамнай энергіі Шауль Хараў у чарговы раз заявіў, што Ізраіль не стане падпісваць дамову аб нераспаўсюджванні атамнай зброі^[3]. Былы дырэктар МАГАТЭ Махамед Эль-Барадэі разглядаў Ізраіль як дзяржаву, якая валодае ядзернай зброяй^[4].

ПАР правіць

У ПАР у гады апартэіду была ажыццёўлена праграма стварэння ядзернай зброі — як мяркуецца, пры садзейнічанні Ізраіля, і, магчыма, быў выраблены выпрабавальны ядзерны выбух над Атлантыкай, аднак пасля ядзерная праграма была зачынена і ў пачатку 1990-х ПАР падпісала ДНЯЗ, папярэдне знішчыўшы свой невялікі ядзерны арсенал.

Індыя і Пакістан правіць

Індыя і Пакістан абвясцілі аб валоданні ядзернай зброяй і правялі яго выпрабаванні. Дадзеныя краіны ніколі не падпісвалі ДНЯЗ.

Паўднёвы Судан правіць

З моманту атрымання сваёй незалежнасці ў 2011 Паўднёвы Судан яшчэ не падпісаў ДНЯЗ, аднак ён ніколі не адмаўляўся далучыцца да яго ў будучыні.

Краіны, якія падпісалі дагавор, але пазней адклікалі подпіс правіць

КНДР правіць

КНДР ратыфікавала дамову, але адклікала свой подпіс пасля канфлікту з МАГАТЭ (гл. Ядзерная праграма КНДР).

Краіны, якія падпісалі дагавор, але падазраваныя ў яго парушэнні правіць

Іран правіць

Іран таксама падпісаў дамову, але з 2004 года знаходзіцца пад падазрэннем у парушэнні дамовы і распрацоўцы ядзернай зброі.

ЗША правіць

МЗС Расіі падняў пытанне аб парушэнні дамовы аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі ўрадам ЗША. Уладзімір Ермакоў, дырэктар дэпартамента па пытаннях нераспаўсюджвання і кантролю над узбраеннямі, удакладніў, што нестратэгічная ядзерная зброя была размешчана на тэрыторыі Еўропы, прычым у краінах, якія ўласнай ядзернай зброі не маюць. Гэта парушэнне ДНЯЗ. Акрамя гэтага, ЗША займаюцца яшчэ і мадэрнізацыяй гэтай зброі, у тым ліку і сродкаў дастаўкі. Усё гэта нясе ваенную пагрозу бяспецы Расіі.

Таксама Уладзімір Ермакоў звярнуў увагу на правядзенне «сумесных ядзерных місій» НАТА, у тым ліку з удзелам няядзерных краін, якія ўваходзяць у альянс. Гэта таксама з’яўляецца парушэннем дамоўленасцяў.

У ЗША на дадзены момант ёсць перавага па стратэгічнай наступальнай зброі. Злучаныя Штаты на 1 верасня маюць 2854 адзінкі, Расія — 2727. Колькасць ядзернай зброі ЗША на тэрыторыі Еўропы не раскрываецца.^[5]

Кітайскія ўлады супраць новага партнёрства ў сферы бяспекі паміж Аўстраліяй, Вялікабрытаніяй і ЗША (AUKUS), паколькі такі альянс грэбуе міжнароднымі дамоўленасцямі аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі. Пра гэта заяўляў афіцыйны прадстаўнік МЗС КНР Чжао Цзыян.

Па словах кітайскага дыпламата, Вашынгтон, Лондан і Канбера не павінны дэстабілізаваць міжнародную сітуацыю. Як удакладніў афіцыйны прадстаўнік, PAULUS падрывае вынікі дзенасці членаў Асацыяцыі дзяржаў Паўднёва-Усходняй Азіі, накіраванай на падтрыманне міру ў рэгіёне.^[6]

Генеральны сакратар НАТА Енс Столтэнберг, выступаючы ў Берліне на канферэнцыі, арганізаванай Нямецкай атлантычнай супольнасцю і акадэміяй Федэральнай палітыкі бяспекі пацвердзіў, што Германія выкарыстоўвае ядзерную зброю ЗША. Акрамя таго Столтэнберг заявіў, што ядзерная зброя можа апынуцца ў іншых еўрапейскіх краінах, у прыватнасці на ўсход ад Германіі^[7].

Размяшчэнне на тэрыторыі Еўропы ядзернай зброі ў краінах, якія ўласнай ядзернай зброі не маюць з’яўляецца парушэннем ДНЯЗ як з боку краіны, якая размяшчае гэтую зброю, так і з боку краіны, на тэрыторыі якой гэтая зброя размяшчаецца.

Кантроль за выкананнем правіць

Асноўнай праблемай з пункту гледжання кантролю за выкананнем ДНЯЗ з’яўляецца тое, што адзін і той жа працэс — узбагачэнне ўрану — можа быць выкарыстаны як для атрымання ядзернага паліва для АЭС, так і ў стварэнні ядзернай бомбы. Выпрацоўка ядзерных матэрыялаў для бомбы можа ажыццяўляцца таемна, пад выглядам вытворчасці ядзернага паліва (у чым падазраюць Іран) — ці, як у сітуацыі з Паўночнай Карэяй, дзяржава-удзельнік ДНЯЗ можа проста выйсці з дамовы. Іншымі словамі, наяўнасць або адсутнасць палітычнай волі — гэта ўсё, што можа перашкодзіць любой дзяржаве, якая развівае ядзерную энергетыку, стварыць уласную ядзерную бомбу. Аднак стварэнне ядзернай бомбы ўяўляе сабой значна больш складаны працэс, чым узбагачэнне ўрану ў мірных мэтах. Для запуску працэсу на АЭС уранавая руда павінна быць узбагачана да 4-5 % утрымання ізатопа ўрана ²³⁵U, для атамнага рэактара на АПЛ — 20-60 % (у залежнасці ад тыпу рэактара), для бомбы — 90 %.

Экс-кіраўнік МАГАТЭ Махамед аль-Барадэі лічыў, што ядзерную бомбу маглі б стварыць не менш за 40 дзяржаў пры сваім жаданні. У свеце існуе сапраўдны «чорны рынак» ядзерных матэрыялаў, усё новыя і новыя краіны робяць спробы набыць тэхналогіі вытворчасці матэрыялаў, прыдатных для выкарыстання ў ядзернай зброі. У наяўнасці таксама відавочна выяўленае жаданне тэрарыстаў займець зброю масавага знішчэння. Усё гэта, на думку аль-Барадэі, радыкальна змяніла агульную сітуацыю ў галіне ядзернай бяспекі.

Кожныя пяць гадоў праводзяцца канферэнцыі па разглядзе дзеяння ДНЯЗ^[8]

На адной з такой канферэнцый у 2015 годзе аль-Барадэі прадставіў прапановы па ўмацаванні рэжыму нераспаўсюджвання:

Адмова ад будаўніцтва новых установак па ўзбагачэнні ўрану і вылучэнню плутонію на бліжэйшыя пяць гадоў;
перавод усіх даследчых рэактараў, якія працуюць на высокаўзбагачаным уране, на выкарыстанне нізкаўзбагачанага ўрану;
узмацненне жорсткасці патрабаванняў па правядзенні інспекцый МАГАТЭ;
узмацненне жорсткасці дзеянняў Савета Бяспекі ААН у дачыненні да любой краіны, якая выходзіць з ДНЯЗ;
узмацненне жорсткасці расследаванняў і судовых пераследаў любога незаконнага гандлю ядзернымі матэрыяламі і тэхналогіямі;
паскарэнне ядзернага раззбраення дзяржаў-удзельніц ДНЯЗ, якія валодаюць ядзернай зброяй;
прыняцце мер, накіраваных на ліквідацыю існуючага дэфіцыту бяспекі ў рэгіёнах, падобных на Блізкім Усходзе і Карэйскім паўвостраве.

Гл. таксама правіць

Ядзернае раззбраенне Беларусі

Зноскі правіць

↑ Станислав Иванов. Почему не удается создать на Ближнем Востоке зону, свободную от ядерного оружия. InfoRos. 05.08.2013 Архівавана 10 мая 2021.
↑ МИД России | 03/27/2007 | Обзор внешней политики Российской Федерации
↑ Израиль // «Зарубежное военное обозрение», № 11, 2010. стр.84
↑ Mohamed ElBaradei. Transcript of the Director General's Interview with Al-Ahram News (нявызн.)(недаступная спасылка). International Atomic Energy Agency (27 ліпеня 2004). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 3 чэрвеня 2007.
↑ В МИД РФ заявили, что США модернизируют свое ядерное оружие на территории Европы (нявызн.). ТАСС. Праверана 22 кастрычніка 2021.
↑ Nuke sub deal could make Australia 'potential nuclear war target' - Global Times (нявызн.). www.globaltimes.cn. Праверана 22 кастрычніка 2021.
↑ Столтенберг назвал условие для размещения ядерного оружия США в Восточной Европе (нявызн.). ТАСС. Праверана 17 снежня 2021.
↑ Конференция 2015 года по рассмотрению действия Договора о нераспространении ядерного оружия, с 27 апреля по 22 мая 2015 года (руск.). UN.org. Праверана 22 красавіка 2019.

Спасылкі правіць

[Иванов-1] Станислав Иванов. Почему не удается создать на Ближнем Востоке зону, свободную от ядерного оружия. InfoRos. 05.08.2013 Архівавана 10 мая 2021.

[2] МИД России | 03/27/2007 | Обзор внешней политики Российской Федерации

[3] Израиль // «Зарубежное военное обозрение», № 11, 2010. стр.84

[4] Mohamed ElBaradei. Transcript of the Director General's Interview with Al-Ahram News (нявызн.)(недаступная спасылка). International Atomic Energy Agency (27 ліпеня 2004). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2012. Праверана 3 чэрвеня 2007.

[5] В МИД РФ заявили, что США модернизируют свое ядерное оружие на территории Европы (нявызн.). ТАСС. Праверана 22 кастрычніка 2021.

[6] Nuke sub deal could make Australia 'potential nuclear war target' - Global Times (нявызн.). www.globaltimes.cn. Праверана 22 кастрычніка 2021.

[7] Столтенберг назвал условие для размещения ядерного оружия США в Восточной Европе (нявызн.). ТАСС. Праверана 17 снежня 2021.

[8] Конференция 2015 года по рассмотрению действия Договора о нераспространении ядерного оружия, с 27 апреля по 22 мая 2015 года (руск.). UN.org. Праверана 22 красавіка 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]