Джавахарлал Нэру
Джавахарлал Нэру (хіндзі: जवाहरलाल नेहरू, 14 лістапада 1889 — 27 мая 1964) — індыйскі палітык, першы прэм’ер-міністр Індыі (15 жніўня 1947 — 27 мая 1964), адзін з лідараў нацыянальна-вызваленчай барацьбы за незалежнасць Індыі. Прадстаўляў партыю Індыйскі нацыянальны кангрэс.
Джавахарлал Нэру | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
хіндзі: जवाहरलाल नेहरू[1] | |||||||
|
|||||||
Пераемнік | Гулзарылал Нанда | ||||||
Нараджэнне |
14 лістапада 1889[2][3][…] |
||||||
Смерць |
27 мая 1964[4][5][…] (74 гады) |
||||||
Месца пахавання | |||||||
Род | Дынастыя Нэру-Гандзі[d][8] | ||||||
Бацька | Матылал Нэру[8] | ||||||
Маці | Сваруп Рані Нэру[d][9] | ||||||
Жонка | Kamala Nehru[d][8] | ||||||
Дзеці | Індзіра Гандзі[10][11][…] | ||||||
Веравызнанне | індуізм[8] | ||||||
Партыя | |||||||
Член у | |||||||
Адукацыя | |||||||
Дзейнасць | прыродазнаўчыя навукі | ||||||
Аўтограф | |||||||
Узнагароды | |||||||
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Пад настаўніцтвам Махатмы Гандзі стаў старшынём Індыйскага нацыянальнага кангрэса, а надалей, пасля здабыцці краінай незалежнасці 15 жніўня 1947 года, першым прэм'ер-міністрам Індыі. Заставаўся на гэтым пасту аж да 27 мая 1964 года, калі памёр ад сардэчнага прыступу. Бацька Індзіры Гандзі і дзед Раджыва Гандзі, якія былі трэцім і сёмым прэм’ер-міністрамі Індыі адпаведна.
Уступіўшы ў пасаду прэм’ер-міністра, у вонкавай палітыку Неру заняў нейтральную пазіцыю, якая разумела незалежнасць Індыі як ад заходняга, так і ад усходняга блокаў. З прычыны гэтага ён разам з Гамалем Абдэль Насерам і Іосіпам Брозам Ціта ўзяў удзел у трохбаковых кансультацыях, што папярэднічалі стварэнню Руху недалучэння, які яднаў краіны з эканомікай значна адрознай ад ліберальнага капіталізму і савецкага этатызму. Аднак пазней ён прызнаў, што нейтральная пазіцыя ў адносінах да міжнароднага камунізму, што праводзіў агрэсіўную экспансіянісцкую палітыку, была малаэфектыўная. Напад Кітая на Індыю прымусіў яго звярнуцца да краін НАТА і адмовіцца ад нейтралітэту.
Ва ўнутранай палітыцы Нэру быў актыўным прыхільнікам умяшання дзяржавы ў эканоміку краіны, прызнаючы пры гэтым прыватную ініцыятыву як асноўны функцыйны рухавік для гарманічнага эканамічнага і сацыяльнага развіцця.
Маладосць
правіцьДжавахарлал Нэру нарадзіўся 14 лістапада 1889 года ў Алахабадзе ў сям’і, што належыць да варны (касты) кашмірскіх брахманаў. Яго маці была Сваруп Рані (1863—1954), а яго бацька Матылал Нэру (1861—1931) быў адным з кіраўнікоў найбуйнейшай у краіне партыі Індыйскі нацыянальны кангрэс у 1919—1920 і 1928—1929 гадах. Свайго сына Джавахарлала (чыё імя перакладаецца з хіндзі як «каштоўны рубін») ён адправіў у прэстыжную англійскую школу ў Хараў (Вялікі Лондан). Падчас свайго знаходжання ў Вялікабрытаніі таксама ён быў вядомы як Джо Нэру (Joe Nehru)[12]. У 1912 годзе Нэру скончыў юрыдычны факультэт Кембрыджскага ўніверсітэта. Яшчэ ў Англіі яго ўвага прыцягвае дзейнасць правадыра індыйцаў у змаганні за нацыянальную волю Махатмы Гандзі, які толькі што вярнуўся з Паўднёвай Афрыкі і пазней зробіцца непасрэдным настаўнікам і палітычным настаўнікам Джавахарлала Нэру[13]. Пасля вяртання ў Індыю Нэру пасяліўся ў Алахабадзе і працаваў у адвакацкай канторы бацькі.
8 лютага 1916 года, у дзень індуісцкага свята, што азначае прыход вясны, Нэру жаніўся з шаснаццацігадовай Камалай Каўл. Праз год пасля вяселля ў іх нарадзілася адзіная дачка, якую назвалі Індзірай.
Моладзевы лідар
правіцьАдначасна Нэру стаў адным з актывістаў ІНК, які змагаўся за незалежнасць Індыі негвалтоўнымі сродкамі. На родную зямлю ён глядзеў вачамі чалавека, які атрымаў еўрапейскую адукацыю і глыбока засвоіў заходнюю культуру. Знаёмства з навукай Гандзі дапамагло вярнуцца на родную глебу і сінтэзаваць еўрапейскія ідэі з індыйскай традыцыяй. Нэру, як і іншыя лідары ІНК, вызнаваў дактрыну Махатмы Гандзі. Каланіяльныя ўлады Вялікабрытаніі неаднаразова кідалі Нэру ў турмы, дзе ён правёў у агульнай складанасці каля 10 гадоў. Нэру прыняў актыўны ўдзел у ініцыяванай Гандзі кампаніі несупрацы з каланіяльнымі ўладамі, а потым — у кампаніі байкоту брытанскіх тавараў.
Старшыня ІНК
правіцьУ 1927 годзе Нэру быў абраны старшынём ІНК. Таксама ў тым годзе, Джавахарлал прыехаў на святкаванне дзесяцігоддзя Кастрычніцкай рэвалюцыі разам з бацькам Моцілалам Нэру, сястрой Крышнай і жонкай Камалай[14].
У 1938 году колькасць партыі ўзрасла да 5 млн чалавек, павялічыўшыся больш за ў 10 раз. Але да таго часу пазначыўся раскол паміж індуістамі і мусульманамі. Партыя апошніх — Усёіндыйская мусульманская ліга — стала выступаць за стварэнне незалежнай ісламскай дзяржавы Пакістан — «краіны чыстых». У 1936 годзе, пасля выхаду з турмы, выступаючы на сесіі Кангрэса ў Лакхнаў, Нэру заявіў:
Я ўпэўнены, што адзіны ключ да развязка праблем, што стаяць перад светам і перад Індыяй, — сацыялізм. Калі я прамаўляю гэта слова, я ўкладаю ў яго не расплывісты гуманістычны сэнс, а дакладнае навукова-эканамічнае ўтрыманне… Я не бачу іншага шляху знішчэння беспрацоўя, дэградацыі і залежнасці індыйскага народа, апроч сацыялізму. Для гэтага неабходны шырокія рэвалюцыйныя ператварэнні ў нашым палітычным і грамадскім ладзе, знішчэнне багатых у сельскай гаспадарцы і прамысловасці… Гэта азначае ліквідацыю прыватнай уласнасці (за невялікім выняткам) і замену цяперашняй сістэмы, заснаванай на пагоне за прыбыткам, высокім ідэалам кааператыўнай вытворчасці…
Першы прэм’ер-міністр Індыі
правіць24 жніўня 1946 года Нэру стаў віцэ-прэм’ерам Часовага ўрада Індыі — Выканаўчайга савета пры віцэ-каралю Індыі, а ў чэрвені 1947 года — першым кіраўніком урада і міністрам замежных спраў і абароны незалежнай Індыі. У ліпені 1947 года Усёіндыйскі камітэт ІНК большасцю галасоў прыняў брытанскую прапанову пра падзел Індыі на дзве дзяржавы — Індыйскі Саюз і Пакістан. 15 жніўня 1947 года Нэру ўпершыню падняў сцяг незалежнай Індыі над Чырвоным фортам у Дэлі. У ноч з 14 на 15 жніўня Джавахарлал Нэру сказаў, што:
Калі гадзіннік праб'е поўнач і ўвесь свет пагрузіцца ў сон, Індыя прачнецца да жыцця і волі, у гэты ўрачысты момант мы клянёмся прысвяціць сябе служэнню Індыі, яе народу і, што яшчэ важней, вялікай справе служэння ўсяму чалавецтву[13]. Мы цалкам выпакутавалі нашу волю, сэрцы нашы дагэтуль захоўваюць боль гэтых пакут. Тым не менш з мінулым скончана, і цяпер усе нашы намеры скіраваны толькі ў будучыню. Але будучае гэта будзе нялёгкім. Служэнне Індыі азначае служэнне мільёнам няшчасных. Яно азначае імкненне спыніць стагадовую галечу, хваробы і няроўныя магчымасці. Мы павінны пабудаваць новы велічны дом свабоднай Індыі — дом, у якім змогуць жыць усе яе дзеці[14]. |
У лютым 1948 года Індыю пакінулі апошнія кантынгенты брытанскіх войскаў. У 1947—1948 гадах прайшла вайна паміж Індыяй і Пакістанам з-за Кашміра. У выніку траціна спрэчнага штата апынулася пад кантролем Пакістану, а асноўная частка была ўлучана ў склад Індыі.
Большасць індуісцкага насельніцтва давярала ІНК. На выбарах 1947 года патужнікі Нэру заваявалі 86 % усіх месцаў у парламенце. Нэру атрымалася дамагчыся далучэння да Індыйскага Саюза амаль усіх індыйскіх княстваў, 555 з 601. У 1954 годзе да Індыі былі далучаны французскія, а ў 1962 годзе — партугальскія анклавы на ўзбярэжжы.
У студзені 1950 года па ініцыятыве Нэру Індыя была абвешчана свецкай і дэмакратычнай рэспублікай. Канстытуцыя Індыі складалася з гарантыі асноўных дэмакратычных свабод і забарону дыскрымінацыі па прыкметах рэлігіі, нацыянальнасці ці касты. Сістэма кіравання была прэзідэнцка-парламенцкай, але асноўная ўлада прыналежала прэм’ер-міністру, абіранаму парламентам. Парламент стаў двухпалатным, якія складаліся з народнай палаты і рады штатаў. 28 штатаў атрымалі шырокую ўнутраную аўтаномію, права на ўласнае заканадаўства і паліцыю, рэгуляванне эканамічнай дзейнасці. Надалей лік штатаў узрос, бо было створана некалькі новых штатаў па нацыянальнай прыкмеце. У лістападзе 1956 года былі створаны 14 новых штатаў і 6 саюзных тэрыторый. Усе яны, у адрозненне ад старых штатаў, былі больш-менш аднастайнымі ў этнічным дачыненні. Было ўведзена ўсеагульнае, непасрэднае, роўнае і таемнае галасаванне ўсіх грамадзянаў, пачынаючы з узросту ў 21 год, і мажарытарная сістэма прадстаўніцтва.
Унутраная палітыка. Рэформы ў эканоміцы і сацыяльнай сферы
правіцьВа ўнутранай палітыку Нэру імкнуўся замірыць усе народы Індыі і індуістаў з мусульманамі і сікхамі, варагуючыя палітычныя партыі, а ў эканоміцы — прынцыпы планавання і рынкавай эканомікі. Ён унікаў радыкальных рашэнняў, і яму атрымоўвалася захоўваць адзінства правай, левай і цэнтрысцкай фракцый Кангрэса, захоўваючы ў сваёй палітыцы баланс паміж імі. Нэру папярэджваў народ:
Няможна забываць, што беднату немагчыма адразу ператварыць у багацце пасярэдніцтвам якога-небудзь чараўніцтва, ужыўшы сацыялістычны ці капіталістычны метад. Адзіны шлях ляжыць праз напружаную працу, паляпшэнне прадукцыйнасці працы і арганізацыі справядлівага размеркавання прадуктаў. Гэта працяглы і цяжкі працэс. У слаба развітай краіне капіталістычны метад не падае такіх магчымасцей. Толькі з дапамогай планавага сацыялістычнага падыходу можна дасягнуць бесперапыннага прагрэсу, хоць на гэта запатрабуецца час.
Ён таксама падкрэсліваў сваё імкненне згладзіць сацыяльныя і класавыя супярэчнасці:
Не скідаючы з рахункаў класавыя супярэчнасці, мы хочам вырашыць гэту праблему мірным шляхам на грунце супрацы. Мы імкнёмся да згладжвання, а не да абвастрэння класавых канфліктаў, і імкнёмся прыцягнуць людзей на свой бок, а не пагражаем ім змаганнем і знішчэннем… Тэорыя класавых канфліктаў і войн састарэла і стала занадта небяспечнай у наш час.
Нэру абвясціў курс на стварэнне ў Індыі грамадства «сацыялістычнага ўзору», што азначала пераважную ўвагу развіццю дзяржаўнага сектара эканомікі, падтрымку дробнага прадпрымальніцтва, імкненне стварыць агульнанацыянальную сістэму сацыяльнага страхавання. На першых усеагульных выбарах, праведзеных у 1951—1952 гадах, Кангрэс атрымаў 44,5 % галасоў і больш 74 % месцаў у народнай палаце. У той жа час Нэру быў прыхільнікам умацавання дзяржаўнага сектара эканомікі. У рэзалюцыі пра прамысловую палітыку, якую Нэру абвясціў на Устаноўчым сходзе ў красавіку 1948 года, агадвалася ўсталяваць манаполію дзяржавы ў вобласці вытворчасці ўзбраенняў, атамнай энергіі і жалезна-дарожнага транспарта. У шэрагу галін, у тым ліку самалётабудаванні і некаторых іншых выглядаў машынабудавання, нафтавай і вугальнай прамысловасці, чорнай металургіі, дзяржава пакідала за сабой вылучнае права на будаванне новых прадпрыемстваў. 17 найважных галін прамысловасці былі абвешчаны аб’ектамі дзяржаўнага рэгулявання. У 1948 годзе быў нацыяналізаваны Рэзервовы банк Індыі, а ў 1949 годзе быў усталяваны дзяржаўны кантроль за дзейнасцю прыватных банкаў. У 1950-я гады Нэру ўжыццявіў скасаванне ранейшых феадальных павіннасцяў у аграрным сектары. Абшарнікам было забаронена зганяць арандатараў з зямлі. Былі таксама абмежаваны памеры абшарніцкага землеўладання. На другіх усеагульных выбарах у 1957 годзе ІНК на чале з Нэру зноў здабыў перамогу, захаваўшы абсалютную большасць у парламенце. Колькасць пададзеных за ІНК галасоў узрасло да 48 %. На наступных выбарах у 1962 годзе партыя Нэру страціла 3 % галасоў, але, дзякуючы мажарытарнай сістэме, захавала кантроль над парламентам у Дэлі і ўрадамі большасці штатаў.
Вонкавая палітыка
правіцьНэру, які карыстаўся вялікім аўтарытэтам у свеце, стаў адным з аўтараў палітыкі недалучэння да палітычных блокаў. Яшчэ ў 1948 годзе на з’ездзе ІНК у Джайпуры былі сфармуляваны асноўныя прынцыпы вонкавай палітыкі Індыі: антыкаланіялізм, захаванне міру і нейтралітэту, няўдзел у вайскова-палітычных блоках. Адным з першых урад Нэру прызнаў Кітайскую Народную Рэспубліку, што, аднак, не запабегла вострых памежных канфліктаў з Кітаем з-за Тыбета ў 1959 і ў 1962 гадах. Няшчасці індыйскага войска ў пачатковай стадыі канфлікту 1962 года прывялі да нарастання крытыкі ўрада Нэру ў краіне і да адстаўкі членаў урада, што належалі да левай фракцыі ІНК. Але Нэру атрымалася захаваць адзінства партыі.
Важным кірункам вонкавай палітыкі ўрада Нэру 1950 — пачатку 1960-х гг. была ліквідацыя каланіяльных анклаваў еўрапейскіх дзяржаў на Індастанскім паўвостраве. У 1954 годзе, пасля перамоў з французскім урадам, у склад Індыі былі ўлучаны тэрыторыі т.зв. Французскай Індыі (Пандзішэры і інш.). У 1961 годзе пасля недоўгачасовай сілавой аперацыі індыйскія войскі занялі партугальскія асады на паўвостраве — Гоа, Даман і Дыу (іх далучэнне да Індыі было прызнана Партугаліяй у 1974 годзе).
Восенню 1949 гады Нэру наведаў ЗША. Гэты візіт спрыяў усталяванню дружалюбных адносін, актыўнаму прыходу ў Індыю амерыканскага капіталу, развіццю гандлёва-эканамічных сувязяў. ЗША бачылі ў Індыі процівагу камуністычнаму Кітаю. Напачатку 1950-х гадоў быў падпісаны шэраг пагадненняў са ЗША пра эканамічную і тэхнічную дапамогу. Аднак Нэру адпрэчыў амерыканскую прапанову пра вайсковую дапамогу ў ходзе індыйска-кітайскага ўзброенага канфлікту 1962 года, аддадучы перавагу захаваць прыхільнасць палітыцы нейтралітэту. У той жа час ён ясна акрэсліў межы індыйскага нейтралітэту:
Калі пад пагрозай знаходзіцца свабода і справядлівасць, калі здзяйсняецца агрэсія, мы не можам быць і не будзем нейтральнымі
Ён прымаў эканамічную дапамогу ад СССР, але не стаў савецкім саюзнікам, а выступаў за мірнае існаванне дзяржаў з розным грамадскім ладам. У 1954 годзе ён высунуў 5 прынцыпаў мірнага суіснавання (панча шыла), на аснове якіх праз год паўстаў Рух недалучэння. Гэтыя прынцыпы былі ўпершыню адлюстраваны ў індыйска-кітайскім пагадненні пра Тыбет, па якім Індыя прызнавала ўлучэнне гэтай тэрыторыі ў склад КНР. Прынцыпы панча шыла агадвалі: узаемная павага тэрытарыяльнай цэласці і суверэнітэту, узаемны ненапад, неўмяшанне ва ўнутраныя справы адзін аднаго, выкананне прынцыпаў роўнасці і ўзаемнай выгады бакоў, мірнае суіснаванне. У 1955 годзе Нэру ездзіў у Маскву і зблізіўся з Савецкім Саюзам, у якім бачыў магутную процівагу Кітаю. У Савецкам Саюзе Нэру наведаў Сталінград, Ялту, Алтай, Тбілісі, Ташкент, Самарканд, Магнітагорск і Свярдлоўск. У Свярдлоўску (цяпер — Екацярынбург) Нэру з дачкой Індзірай Гандзі сустракалі тысячы простых гараджанаў — індыйскі прэм’ер быў здзіўлены такой ветласцю. У гэтым горадзе ён наведаў найбуйнейшы завод «Уралмаш», з якім пазней Індыя склала кантракт. З тых часоў завод паставіў у Індыю больш 300 экскаватараў[15]. Па меры нарастання савецка-кітайскіх супярэчнасцяў савецка-індыйскія адносіны рабіліся ўсё цяснейшымі, а ўжо пасля смерці Нэру яны фактычна ператварыліся ў саюзныя.
Смерць
правіцьАдзначаюць, што ўзрушэнне ад вайны з Кітаем прывяло да пагаршэння самаадчування Нэру[16].
Нэру памёр 27 мая 1964 года ў Дэлі ад шчырага прыступу. Паводле тэстаменту, яго пыл быў развеяны над святой ракой Ямунай.
Працы
правіць- Неру Дж. Автобиография / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, Д.Э. Кунина, В.Ч. Павлов, В.Н. Мачавариани, Б.В. Поспелов. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 656 с. (у пер.)
- Неру Дж. Открытие Индии. — М.: Издательство иностранной литературы, 1955. — 652, [24] с. (у пер.)
- Неру Дж. Внешняя политика Индии. — М.: Прогресс, 1965, — 352 с.
- Неру Дж. Взгляд на всемирную историю. В трёх томах / Джавахарлал Неру / Пер. с англ. под ред. Г. Л. Бондаревского, П. В. Куцобина, А. Л. Нарочницкого. — М.: Прогресс, 1975. — 384+504+454 с. (у пер., суперабкл.)
- Неру Дж. Взляд на всемирную историю. В трёх томах. Изд. 2. — М.: Прогресс, 1977. — 376+504+454 с., 25 000 экз.
- Неру Дж. Взляд на всемирную историю. В трёх томах. Изд. 3. — М.: Прогресс, 1981. — 376+504+454 с., 50 000 экз.
- Неру Дж. Взляд на всемирную историю. В трёх томах. Изд. 4. — М.: Прогресс, 1989. — 360+472+432 с., 30 000 экз.
- Неру Дж. Открытие Индии. В двух томах / Джавахарлал Неру / Пер. с англ.; Переводчики: В.В. Исакович, И.С. Кливанская. — М.: Политиздат, 1989. — 464+512 с. — 75 000 экз. — ISBN 5-250-00853-4. (у пер.)
Памяць
правіць- У Маскве блізу МДУ стаіць помнік Нэру. Плошча на скрыжаванні Ламаносаўскага праспекта з праспектам Вярнадскага носіць імя Джавахарлала Нэру[17].
- Прэмія імя Джавахарлала Нэру
- Літаратурная прэмія імя Джавахарлала Нэру.
- Стадыён Джавахарлал Нэру, Дэлі
- Універсітэт імя Джавахарлала Нэру
Зноскі
- ↑ а б Jawaharlal Nehru // journal Праверана 24 ліпеня 2018.
- ↑ Moraes F. R. Jawaharlal Nehru // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ Jawaharlal Nehru // Nationalencyklopedin — 1999. Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ а б Неру Джавахарлал // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- ↑ http://www.aveleyman.com/OnThisDay.aspx?OTDMonth=11&OTDDay=14&OTDYear=1968
- ↑ http://www.encyclopedia.com/topic/Chou_En-lai.aspx
- ↑ http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/17487870701440598
- ↑ а б в г д е ё ж Jawaharlal Nehru Праверана 24 ліпеня 2018.
- ↑ Pas L. v. Genealogics — 2003.
- ↑ https://nehrufamily.wordpress.com/ Праверана 5 ліпеня 2018.
- ↑ а б в Jawaharlal nehru Праверана 24 ліпеня 2018.
- ↑ Zachariah, Benjamin. Nehru.(недаступная спасылка) Routledge: 2004. стр. 17-19 ISBN 0-415-25016-1
- ↑ а б Раджив Мотилал Неру | Институт социально-политических исследований Архівавана 28 лютага 2014.
- ↑ а б Джавахарлал Неру | Институт социально-политических исследований Архівавана 28 лютага 2014.
- ↑ Анна Осипова. Этот день в истории Свердловской области - 18 июня . www.oblgazeta.ru. Праверана 19 чэрвеня 2016.
- ↑ Китай. Внешэкономсвязи, политика
- ↑ Наименование улиц Москвы Архівавана 5 красавіка 2015. на портале Грамота.ру. Площадь Джавахарлала Неру.
Літаратура
правіць- Горев А. В., Зимянин В. М. Неру / Александр Горев, Владимир Зимянин. — М.: Молодая гвардия, 1980. — 416 с. — (Жизнь замечательных людей). — 150 000 экз. (в пер.)
- Мартышин О. В. Политические взгляды Джавахарлала Неру. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1981. — 312 с. — 8 000 экз.
- Ульяновский Р. А. Джавахарлал Неру // Три лидера великого индийского народа / Р. А. Ульяновский. — М.: Политиздат, 1986. — 232 с. — 100 000 экз.
- Вафа А. Х., Литман А. Д. Философские взгляды Джавахарлала Неру. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1987. — 288 с. — 5 000 экз.
- Джавахарлал Неру. Воспоминания. Исследования / Отв. редакторы и составители Э. Н. Комаров и Л. В. Митрохин; Институт востоковедения АН СССР. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1989. — 208, [16] с. — 5 000 экз. — ISBN 5-02-016703-7. (у пер.)
- Сарвепалли Гопал. Джавахарлал Неру. Биография (2 тома) = Javaharlal Nehry. A Biography / Переводчик И. М. Кулаковская-Ершова. — М.: Прогресс, 1989. — 896 с. — 37 000 экз. — ISBN 5-01-001567-6.
- Володин А. Г., Шаститко П. М. «Пусть не обманет надежда!..» Жизнь и борьба Джавахарлала Неру. — М.: Политиздат, 1990. — 352 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-250-00445-8.
Спасылкі
правіць- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Джавахарлал Нэру