Польская Рэспубліка (1918—1939)

Польская рэспубліка (польск.: Rzeczpospolita Polska, II Rzeczpospolita) — польская нацыянальная дзяржава, якая існавала ў перыяд паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі. Уключала часткі сучасных дзяржаў Польшчы, Беларусі, Літвы, Украіны і Чэхіі.

Гістарычная дзяржава
Польская Рэспубліка
Rzeczpospolita Polska II Rzeczpospolita
Герб Польшчы Сцяг Польшчы
Гімн: Мазурка Дамброўскага
<  <  <  <   >  > 1918 — 1939
Сталіца	Варшава
Найбуйнейшыя гарады	Варшава, Лодзь, Львоў, Познань, Кракаў, Вільня
Мова(ы)	польская (афіцыйная), мовы нацыянальных меншасцяў: нямецкая, ідыш, літоўская, руская, беларуская, украінская
Афіцыйная мова	польская
Рэлігія	каталіцтва (асноўная рэлігія), рэлігіі буйнейшых нацыянальных меншасцяў: праваслаўе, іўдаізм
Грашовая адзінка	польская марка (1918-1924), польскі злоты (1924-1939)
Плошча	389.720 км² (1938)
Насельніцтва	34.849.000 (1938)
Форма кіравання	парламенцкая рэспубліка (1919-1926), парламенцка-прэзідэнцкая рэспубліка (1926-1935), прэзідэнцкая рэспубліка (1935-1939)
Кіраўнікі дзяржавы
Кіраўнік дзяржавы
• 1918 — 1922	Юзаф Пілсудскі
Прэзідэнт
• 1922	Габрыэль Нарутовіч
• 1922 — 1926	Станіслаў Вайцяхоўскі
• 1926 — 1939	Ігнацы Масціцкі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пасля ўстанаўлення межаў у 1922 годзе Польшча межавала з: Чэхаславакіяй, Германіяй, Вольным горадам Данцыгам, Літвой, Латвіяй, Румыніяй і Савецкім Саюзам. Акрамя таго, мела невялікі ўчастак узбярэжжа Балтыйскага мора вакол Данцыга.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Польшчы § Міжваенная Польшча

Пачатак

За сімвалічны пачатак Другой Польскай рэспублікі прынята 11 лістапада 1918, калі Юзаф Пілсудскі прыняў ваенную ўладу з рук Рэгентскага савета Каралеўства Польскага. Тры дні пазней (14 лістапада 1918 года) прыняў таксама грамадзянскую ўладу, а сам Рэгентскі савет і Часовы Народны Урад Польскай Рэспублікі вырашылі надзяліць Пілсудскага паўнамоцтвамі часовага кіраўніка.

У 1918 годзе Італія была першай краінай, якая прызнала незалежнасць Польшчы.

Асноўныя даты

• 31 кастрычніка 1918—1919: Польска-ўкраінская вайна
• 11 лістапада 1918 г.: Незалежнасць, вызваленне Варшавы
• 26 студзеня 1919: Выбары ў Сейм
• 28 чэрвеня 1919: Версальскі мірны дагавор (артыкулы 87-93) і Малы Версальскі дагавор прызнаюць Польшчу як суверэннаю і незалежнаю дзяржаву на міжнароднай арэне
• 1919—1921: Польска-савецкая вайна, Варшаўская бітва, Рыжскі мірны дагавор
• 1920: Польска-літоўская вайна
• 15 ліпеня 1920 г.: Аграрная рэформа
• 17 сакавіка 1921 г.: Сакавіцкая Канстытуцыя
• 1921: саюз з Францыяй, Румыніяй
• 24 сакавіка 1922: Анексія Віленшчыны ў Літвы
• 2 лістапада — 12, 1922: Выбары ў Сейм і Сенат
• 1924: Грашовая рэформа
• 12 мая — 14, 1926: Дзяржаўны пераварот Юзафа Пілсудскага
• 16 лістапада 1930: Польскія заканадаўчыя выбары.
• 25 ліпеня 1932: Пакт аб ненападзе з Савецкім Саюзам
• 26 студзеня 1934 г: Пакт аб ненападзе з Германіяй
• 23 красавіка 1935: Красавіцкая Канстытуцыя
• 12 мая 1935: Смерць Юзафа Пілсудскага
• кастрычнік 1938 г.: Анексія Заользя, Горнай Оравы, Яворыны ў Чэхаславакіі
• 31 сакавіка 1939 года: Ваенныя гарантыі ад Вялікабрытаніі і Францыі
• 23 жніўня 1939: Пакт аб ненападзе паміж Савецкім Саюзам і Германіяй
• 25 жніўня 1939 г.: Саюз паміж Польшчай і Вялікабрытаніяй
• 1 верасня — 6 кастрычніка 1939: Польская абарончая вайна

Канец

Пачатак Другой сусветнай вайны паклаў канец II Рэчы Паспалітай. Агрэсія ў Польшчу пачалася 1 верасня 1939 года, праз тыдзень пасля падпісання таемнага пакту Молатава-Рыбентропа, і скончылася 6 кастрычніка 1939, калі Германія і Савецкі Саюз акупавалі цалкам Польшчу (за выключэннем Віленскага рэгіёна, які быў далучаны да Літвы).

У канцы верасня 1939 было сфарміравана і да 6 ліпеня 1945 прызнавалася многімі краінамі законным прадаўжальнікам Польскай Рэспублікі Урад Польшчы ў выгнанні, а таксама падпарадкаваная яму адміністрацыя ў акупаванай Польшчы — Польская падпольная дзяржава і яе палітычныя і ваенныя структуры (Армія Краёва). Спыненне дыпламатычнага прызнання польскага ўрада ў выгнанні Злучаным Каралеўствам і ЗША 6 ліпеня 1945 і пасля іншымі краінамі свету варта лічыць фактычным канцом Другой Польскай Рэспублікі як суб’екта міжнароднага права.

Тэрыторыя і межы

Плошча

На 1 студзень 1938 складала 388.634 км², а пасля анексіі Заольззя ў кастрычніку 1938 года — 389.720 км².

Вызначэнне межаў

Межы II Рэчы Паспалітай былі ўсталяваны наступнымі дагаворамі: Версальскім, Рыжскім (без удзелу БССР), Сен-Жерменскім, Трыанонскім, а таксама рашэннем Савета паслоў Антанты (у дачыненні да межаў Польшчы з Чэхаславакіяй і з Літвой). У 1921 годзе ў выкананне Версальскага мірнага дагавора, вынікаў плебісцыту і трох сілезскіх паўстанняў да Польшчы была далучана ўсходняя частка Верхняй Сілезіі. Апольская Сілезія засталася за Веймарскай рэспублікай. У 1922 годзе да Польші была далучана Рэспубліка Сярэдняй Літвы.

Суседзі

• Германія
• Чэхаславакія — да 1938 года
• Славакія — з 1939 года
• Савецкі Саюз
• Літва
• Латвія
• Румынія
• Венгрыя — з 1938 года

Залежныя і аўтаномныя тэрыторыі

• Сілезскае ваяводства — польская частка Верхняй Сілезіі, ўключая Цешынскую Сілезію
• Вольны Горад Гданьск — Гданьск і аколіца

Крайнія пункты

• Поўнач: N55*51’8,45" (N55,852250*) — вёска Соміна на рацэ Пшасвята, Браслаўскі павет, Віленскае ваяводства
• Поўдзень: N47*43’31,8" (N47,725492*) — наваколлі паўднёвай крыніцы ручая Менчыль, Косаўскі павет, Станіславаўскае ваяводства
• Усход: E28*21’44,3" (E28,362371*) — вёска Спасіберкі каля чыгуначнай галінкі на Полацк, Дзісенскі павет, Віленскае ваяводства
• Захад: E15*47’12,4" (E15,786773*) — пасёлак Мухачынак на Варце, недалёка ад возера Мешын, Мендзыхудскі павет, Пазнаньскае ваяводства

Лёс межаў II Рэчы Паспалітай

У адпаведнасці з падпісаным 28 верасня 1939 Дагаворам аб дружбе і мяжы паміж СССР і Германіяй, тэрыторыя Польскай Рэспублікі была падзедена наступным чынам.

Да Трэцяга Рэйха адыходзілі тэрыторыі: Паморскае ваяводства, Сілезскае ваяводства, Пазнаньскае ваяводства, Лодзьскае ваяводства з горадам Лодзь, Сувалкія, паўночная і заходняя часткі Мазовіі, а таксама заходнія часткі ваяводстваў Кракаўскага і Келецкого.

Частка з гэтых земляў была ўключана Адольфам Гітлерам у склад Трэцяга Рэйха, а на тэрыторыі паміж новай мяжой Германіі і савецка-нямецкай мяжой было створана Генерал-губернатарства.

Астатнія тэрыторыі на ўсход ад савецка-нямецкай межавай лініі ўстаноўленай на тэрыторыі Польскай Рэспублікі адыходзілі СССР. Фармальнай падставай для заняткі гэтых тэрыторый Савецкім Саюзам паслужылі выбары ў Народныя сходы Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія прайшлі 22 кастрычніка 1939 года, а пасля анексія ў выглядзе пастановы Вярхоўнага Савета СССР.

У адпаведнасці з пастановамі канферэнцыі ў Тэгеране, ялцінскай канферэнцыі і канферэнцыі ў Патсдаме, па заканчэнні Другой сусветнай вайны Польская Рэспубліка (з 1952 года завецца Польская Народная Рэспубліка) атрымала цэнтральную і заходнюю часткі Другой Рэчы Паспалітай, а таксама прызнаныя іншымі дзяржавамі Вернутыя землі і стала прызнаным на міжнароднай арэне правапрыемнікам Другой Польскай Рэспублікі. У той жа час, землі на ўсход ад Буга, Усходнія ўскраіны, а менавіта, Віленскае, Навагрудскае, Палескае, Валынскае, Тарнопальскае і Станіславаўскае ваяводства, а таксама часткі Беластоцкага і Львоўскага ваяводстваў былі далучаны да СССР.

• Тэрыторыя Польскай Рэспублікі (1919-1939)
• 

  Польская Рэспубліка ў сакавіку 1919

• 

  Польская Рэспубліка ў чэрвені 1920

• 

  Польская Рэспубліка ў 1939

Палітычны лад

Юзаф Пілсудскі

Палітычны лад Польскай Рэспублікі з 1919 па 1926 гады можна ахарактарызаваць як парламенцкую дэмакратыю з прэзідэнтам, які меў абмежаваную ўладу. Парламент выбіраў яго і ён мог прызначаць Прэм’ер-міністра і ўрад з адабрэння Сейма (ніжняя палата), але распускаць Сейм ён мог толькі са згоды Сената. Больш за тое, яго магчымасць выдаваць указы была абмежавана патрабаваннем, згодна з якім указ павінны запэўніць сваімі подпісамі адпаведны міністр і Прэм’ер-міністр.

Найбуйнейшымі палітычнымі партыямі ў той час з’яўляліся Нацыянальна-дэмакратычная і іншыя правыя руху, розныя сялянскія партыі, сацыяльна-дэмакратычная партыя, а таксама палітычныя партыі нацыянальных меншасцей (галоўным чынам, яўрэяў і немцаў). Часта якое змяняецца ўрад і іншыя негатыўныя з’явы, якія атрымалі агалоску (такія, як абвінавачванні ў карупцыі) рабілі дэмакратычных палітыкаў усё меней папулярнымі. Вядомыя палітыкі гэтага перыяду былі Вінцэнты Вітос і Раман Дмоўскі.

Юзаф Пілсудскі насупраць вёў у гэты час вельмі сціплае жыццё, адхінуўся ад палітыкі і займаўся напісаннем гістарычных кніг, знаходзячыся ў сябе на віле ў Сулеювке з другой жонкай і дзецьмі. Аднак пагаршэнне палітычнай абстаноўкі ў краіне і збег акалічнасцей спрыялі вяртанню Пілсудскага да ўлады, якое ён ажыццявіў падчас майскага перавароту 1926 года.

Пасля ваеннага перавароту 1926 фактычная ўлада ў краіне належала Юзафу Пілсудскаму, які займаў пасаду Ваеннага міністра, а ў 1926—1928 і 1930 гадах займаў таксама пасаду прэм'ер-міністра. Усталяваўся аўтарытарны рэжым, які абапіраецца на войска і прыхільнікаў Пілсудскага, вядомы як «санацыя» (sanacja, «аздараўленне») — мелася на ўвазе аднаўленне маральнага здароўя грамадства. Парламенцкія выбары 1928 усё яшчэ былі свабоднымі і на іх атрымаў перамогу Беспартыйны блок супрацоўніцтва з урадам, які складаўся пераважна з прыхільнікаў Пілсудскага. Наступнымі выбарамі (1930, 1935 і 1938 гадоў) маніпулявалі і пра-ўрадавыя партыі заўсёды атрымлівалі большасць у парламенце. У красавіку 1935 года была прынята новая канстытуцыя Польшчы, якая стварыла аўтарытарны рэжым.

Абавязкі прэзідэнта Польскай Рэспублікі з чэрвеня 1926 выконваў выбраны па рэкамендацыі Пілсудскага Ігнацы Масціцкі. Да смерці Пілсудскага ў 1935 годзе фактычна выконваў прадстаўнічую функцыю. Аднак захаваў сваю пасаду аж да савецкай акупацыі, пасля якой уцёк з краіны ў Румынію.

Гл. таксама

• Заходняя Беларусь