Дыскусія вакол спадчыны Вялікага Княства Літоўскага

Дыскусія пра Вялікае Княства Літоўскае — праблема ў навуковых і палітычных колах вакол спадчыны Вялікага Княства Літоўскага (ВКЛ), датычнасці да яго сучасных Беларусі і Літвы. Асноўнымі спрэчнымі момантамі выступаюць нацыянальна-этнічны характар, пытанні генезісу і вытокаў дзяржавы, ролі балта-літоўскіх і беларуска-славянскіх зямель. У межах дыскусіі проціпастаўлены дзве канцэпцыі пра ВКЛ — адна разглядае яго як літоўскую дзяржаву, другая ж лічыць беларускай. Аднак усё болей прызнаецца пункт гледжання тых, хто ўлічвае ролю і продкаў літоўцаў, і продкаў беларусаў, адмаўляе крайнія і аднабаковыя падыходы да праблемы.

Тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, Літоўскай Рэспублікі і Рэспублікі Беларусь.

Дыскусія бярэ вытокі ў XVI стагоддзі, але непасрэдна ўзнікла ў другой палове XIX — пачатку XX стагоддзя, у сувязі з развіццём беларускага і літоўскага нацыянальных рухаў. Першы этап барацьбы за спадчыну скончыўся поспехам для літоўцаў: у свеце яны сталі лічыцца адзінымі спадчыннікамі дзяржавы. На мяжы 1980-х і 1990-х пачаўся сучасны этап дыскусіі. Ён стартаваў з публікацыі Міколы Ермаловіча, які крытыкаваў старыя погляды на вытокі Вялікага Княства Літоўскага. Пасля распаду СССР навукоўцы дзвюх краін уступілі ў дыялог для пошукаў кампрамісу. Акрамя навуковай супольнасці, у спрэчку ўцягнутыя дзяржаўныя ўлады, грамадскасць і звычайныя карыстальнікі Інтэрнэту. Шэраг сучасных беларускіх і літоўскіх дзеячаў заклікаюць да талерантнасці да пунктаў гледжання адзін аднаго, адзначаючы агульнасць спадчыны Вялікага Княства Літоўскага для двух народаў.

Рускія, украінцы і палякі таксама выказвалі сваю датычнасць да дзяржавы.

Пры гэтым у Беларусі і Літве маюцца праціўнікі далучэння да спадчыны ВКЛ.

Канцэпцыі

На цяперашні час у навуковых колах вылучаюць тры асноўныя канцэпцыі ўтварэння ВКЛ пад умоўнымі назвамі: «літоўская» (таксама традыцыйная, «летувіская», «балцкая», афіцыйная савецкая), «беларуская» (таксама канцэпцыя Ермаловіча), цэнтрысцкая (таксама «беларуска-літоўская», «літоўска-беларуская», «літоўска-руская», кампрамісная). Да ліку іншых канцэпцый адносіцца «польская». Мяркуецца, што Польшча таксама мае права на гістарычную спадчыну дзяржавы.

У «Дзяды. Дайджэст публікацый пра Беларускую гісторыю» сцісла пазіцыі бакоў апісалі так:

Аднак наша гістарыяграфія, якой пакуль не ўдалося выйсці за нацыянальныя межы, упэўненая, што менавіта Беларусь з’яўляецца галоўнай пераемніцай ВКЛ, бо нашы землі складалі большую частку Княства, а старабеларуская мова была дзяржаўнай. Летувісы кажуць нам, што большасць вялікалітоўскіх князёў былі балтамі, а старабеларуская мова — усяго толькі канцылярскай. Беларусы пярэчаць: як гэта ВКЛ — ваша, калі ў ім балтаў (жамойтаў) было ўсяго 5% насельніцтва?

Літоўская канцэпцыя

Асноўны артыкул: Літоўская канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага

Першапачатковая тэрыторыя дзяржавы Міндоўга на думку прыхільнікаў літоўскай канцэпцыі.

Галоўная роля адведзена балцкім плямёнам аўкштайтаў і жамойтаў (якіх агулам называюць літоўцамі, продкам сучасных літоўцаў), падкрэсліваецца балцкае паходжанне першага уладара — Міндоўга. У яе аснове закладзена ідэя эвалюцыі старажытналітоўскага грамадства да дзяржавы і заваёвы суседзяў-славян. Канцэпцыя зарадзілася ў XVIII—XIX стагоддзях, але яе вытокі ў XVI стагоддзі.

Дзяржава ўяўляецца як вынік сацыяльна-палітычнага развіцця старажытналітоўскіх плямёнаў. Ключавым момантам у фарміраванні ВКЛ было падпарадкаванне літоўцамі жыхароў Русі. Такога пункту гледжання прытрымліваліся многія расійскія, у тым ліку і савецкія гісторыкі, а таксама большасць польскіх і літоўскіх навукоўцаў. Як адзначаюць прыхільнікі літоўскай канцэпцыі, калі ўсходнія славяне мелі моцную дзяржаўнасць (IX—XI стст.) — Кіеўскую Русь, сучасная Літва ўяўляла сабой шэраг асобных зямель на чале з «кунігасамі» (князямі). Дзяржава тут паўстала толькі ў XIII ст. і адразу ж ператварылася ў магутную палітычную і ваенную арганізацыю. Для паўднёвых і заходніх зямель Русі XII—XIII стст. былі перыядам феадальнай раздробненасці, міжусобных войн, якія саслаблялі славян. Усё гэта дапаўнялася набегамі мангола-татараў і крыжакоў. Тым самым, заходнія і паўднёвыя землі Русі, нягледзячы на больш высокі ўзровень развіцця, сталі лёгкай здабычай для балтаў.

Часткай канцэпцыі з’яўляецца гіпотэза пра раннелітоўскую дзяржаву, якая меркавана ўзнікла ў Аўкштайціі прыкладна да 1183 года. Аднак грунтоўнае станаўлення княства адносяць да сярэдзіны XIII стагоддзя. Паслабленне Русі ў ходзе феадальнай раздробненасці лічыцца ключавым фактарам, які дазволіў літоўцам пачаць экспансію, у першую чаргу тым, што балты прыцягваліся да канфліктаў князёў як найміты. Розныя княжацкія групоўкі спрабавалі перавабіць літоўскія дружыны на свой бок, і такім чынам яны сталі залежнымі ад іншаземцаў. Мяркуецца, што ў XII ст. пры падтрымцы Полацка, у чые міжусобіцы былі ўцягнутыя найміты, Літва заваявала суседнія княствы Нальшаны, Дзяволтва і Нерыс. Да 1183 года літоўцы маглі аб’яднаць усе гэтыя землі ў адно княства, пра што сведчыць узмацненне іх моцы ў той перыяд. Імпульсам для кансалідацыі балтаў стала знешняя пагроза: па-першае, стабілізацыя становішча Полацка прывяла да аднаўлення экспансіі палачан у Нальшаны ў напрамку Браслава; па-другое, у Балтыйскі рэгіён прыходзяць крыжакі. Правёўшы аб’яднанні, з 1183 года літоўская дзяржава пачынае набегі на ўсходніх суседзяў. У XII–XIII стст. літоўцы здзяйснялі напады на Пскоў, Ноўгарад, Полацк, Вялікія Лукі.

Як прыкмету функцыянавання ВКЛ называюць распаўсюджанне паняцця «Літва» на новыя тэрыторыі. На думку прыхільнікаў канцэпцыі, цэнтрам дзяржавы была Літва ў вузкім сэнсе — былая тэрыторыя першапачатковага Літоўскага княства, раён пражывання племя літва. З цягам часу назва распаўсюдзілася на тэрыторыю сучаснай Літоўскай Рэспублікі.

Уклад і роля продкаў беларусаў пры такім падыходзе не разглядаюцца.

Беларуская канцэпцыя

Асноўны артыкул: Беларуская канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага

Летапісная Літва на думку Ермаловіча.

Галоўная роля адведзена славянскаму насельніцтву Русі (продкам сучасных беларусаў), у прыватнасці Панямоння, дзе зарадзілася дзяржава. ВКЛ разглядаецца як уласна беларуская дзяржава, якая сфармавалася пераважна на беларускай тэрыторыі і з пераважнай роляй беларускага элемента. Гэта трактоўка зарадзілася на мяжы 1980-х і 1990-х гадоў, але каранямі ўзыходзіць у міжваенны перыяд. Большасць беларускіх навукоўцаў яе не падтрымала, але ў цэлым канцэпцыя адыграла велізарную ролю ў вывучэнні айчыннай гісторыі. Так, у прыватнасці, калі ў гістарычных падручніках савецкіх часоў гаворка ішла пра літоўскае заваяванне беларускіх зямель, ВКЛ трактавалася выключна як літоўская дзяржава, а адлік беларускай гісторыі фактычна вялі з 1917 года, то пад уплывам новых ідэй старыя погляды сталі пераглядаць.

Прадстаўнікі беларускай канцэпцыі робяць упор на адсутнасць у гістарычных дакументах сведчанняў пра заваёвы. Разам з тым, станаўленне ВКЛ суправаджалася заваяваннем балцкіх зямель, у прыватнасці Дзяволтвы і Нальшан, знішчэннем і выгнаннем мясцовых феадалаў, што было ў інтарэсах феадалаў беларускіх зямель. Акрамя таго, заяўляецца пра памылковасць атаяснення летапіснай Літвы (ХІ—ХІІІ стст.) з усходняй часткай сучаснай Літвы (тагачаснай Аўкштайціяй). Гістарычныя сведчанні і тапаніміка паказваюць, што ў сярэднявеччы пад Літвой разумелася тэрыторыя Верхняга Панямоння, якая знаходзілася паміж Полацкай, Турава-Пінскай і Новагародскай землямі і з’яўлялася разам з імі адной з гістарычных абласцей Беларусі (варта разумець, што ў той перыяд край не быў славянскім, знаходзячыся на мяжы рассялення балтаў). Тут «беларусы» ўступаюць у канфлікт з «літоўцамі», бо для апошніх яна займала тэрыторыю Жамойці, Аўкштайціі, Селы і Земгалы.

Ролю Міндоўга ў гісторыі беларуская канцэпцыя лічыць перабольшанай. Аддаецца большае значэнне дзейнасці Войшалка. Менавіта ім праведзена аб’яднанне Новагародскай, Пінскай, Нальшанскай, Дзяволтаўскай, Полацка-Віцебскай і летапісных Літоўскіх зямель у адзіную дзяржаву. Аднак калі далучэнне балцкіх тэрыторый было гвалтоўным, то далучэнне гарадоў Пінск, Полацк і Віцебск праходзіла добраахвотна. Падобным чынам да Вялікага Княства Літоўскага далучаліся і іншыя беларускія землі. Вырашальную аб’яднальную ролю ў пачатковы перыяд адыгрываў Навагрудак. Адзначалася, што ўсходнеславянскія землі шмат у чым вызначалі культурнае і эканамічнае развіццё ВКЛ. Паводле гэтага пункту гледжання, хоць уладарная дынастыя і частка арыстакратаў мелі літоўскае паходжанне, але феадалы беларускіх і іншых зямель Русі таксама ўдзельнічалі ў кіраванні краінай.

Часам балтаў або не заўважаюць, або перамяншаюць іх ролю ў стварэнні ВКЛ. Больш за тое, продкам сучасных літоўцаў, як і ім самім, адмаўляецца ў праве лічыцца Літвой і літоўцамі, а замест гэтага прапануюцца гістарычныя назвы «Жмудзь» («Жамойць», «Жамойція») і «жмудзіны», якімі раней беларусы іх і называлі. На думку прыхільнікаў гэтай трактоўкі, першыя тэрміны заўсёды адносіліся толькі да продкаў беларусаў. Абазначэнне «Русь» замацоўваецца за тэрыторыяй сучаснай Украіны. Пры гэтым Жмудзь лічыцца адасобленым ад гістарычнай Літвы, гэта значыць Беларусі, рэгіёнам, таксама як і Аўкштайція.

Прыхільнікі паказваюць, што па Статуту ВКЛ дзяржаваўтваральнымі народамі былі ліцвіны (беларусы) і русіны (украінцы), а вось жмудзіны (літоўцы) аб’яўляліся разам з яўрэямі пазбаўленымі правоў нацыянальнымі меншасцямі. Прысваенне назвы Літвы жмудзінам прыйшло пры расійскіх уладах: замест «літвіны» ў значэнні беларусаў царызм увёў у 1870-х паняцце «літоўцы» ў значэнні жмудоў. Балцкі кампанент тлумачыцца наяўнасцю на тэрыторыі сучаснай Гродзенскай вобласці яцвягаў, якія беларусізаваліся і ніяк не звязаны з літоўцамі.

Цэнтрысцкая канцэпцыя

Асноўны артыкул: Цэнтрысцкая канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага

У цэнтрысцкай канцэпцыі прызнаецца роля як продкаў літоўцаў, так і продкаў беларусаў. ВКЛ разглядаецца як шматнацыянальная дзяржава, якая склалася на балта-славянскай аснове. Свае вытокі яна бярэ ў палемічнай літаратуры першай паловы XVIII стагоддзя, дзе змяшчалася ідэя мірнага характару ўключэння зямель Русі ў літоўскую дзяржаву і гарантаванага прывілеямі асаблівага статусу для праваслаўнай царквы і рускай шляхты. На гэтай аснове была сфарміравана «вялікаруская» версія паходжання ВКЛ, якая знайшла сваё адлюстраванне ў працах гісторыкаў наступных перыядаў, у тым ліку традыцыйнай беларускай гістарыяграфіі XX—XXI стагоддзяў. У другой палове XIX стагоддзя быў зроблены вывад, што працэс далучэння тэрыторый былой Русі не можа быць растлумачаны выключна заваявальнай стратэгіяй літоўцаў або аслабленнем заходнерускіх княстваў. Яе станаўленне прыпадае на другую палову XIX стагоддзя і звязана са спробамі прадставіць дзяржаву як частку расійскай гісторыі.

Прыхільнікі цэнтрысцкай канцэпцыі стварэння Вялікага Княства Літоўскага на аснове адпаведнага канкрэтна-гістарычнага матэрыялу сцвярджаюць, што ў XIII—XIV стст. у стварэнні і развіцці краіны вырашальную ролю гулялі як заходнерускія, так і літоўскія феадалы. Аднак у XV—XVI стст. усталявалася панаванне эліты славянскага паходжання. Астатнія пазіцыі крытыкуюцца за тое, што дзяржаўнасць не разглядаецца як палітычнае ўтварэнне, сукупнасць палітычных інстытутаў, а зводзіцца да тэрыторыі, мовы і іншых этнічных прыкмет. Вялікае Княства Літоўскае ўспрымаецца як поліэтнічная дзяржава, чые фарміраванне ўзводзіцца да ўзнікнення ў літоўцаў перадумоў дзяржаўнасці, імкненню беларускіх зямель пераадолець феадальную раздробленасць і кансалідавацца, знешніх пагрозам у асобе крыжакоў і татара-манголаў. Паводле гэтага меркавання, адбылося аб’яднанне ваеннай моцы балтаў з культурнымі дасягненнямі ўсходніх славян. Адмаўляецца заваяванне літоўцамі беларусаў.

Гістарычным ядром ВКЛ называецца Беларускае Панямонне, якое ў той час з’яўлялася зонай актыўнага ўзаемадзеяння балтаў і славян. Летапісная Літва лакалізуецца Віленскім краем, гэта значыць паўднёвым усходам Літоўскай Рэспублікі і паўночным захадам Рэспублікі Беларусь. Як заяўлялася, стварэнне ВКЛ пачалося з дзейнасці Міндоўга. У міжусобнай барацьбе за ўладу ён пацярпеў паразу і быў вымушаны бегчы з першапачатковай Літвы (у той час пад тапонімам, як мяркуецца, разумеліся балцкія землі на паўночным захадзе сучаснай Беларусі і поўдні сучаснай Літвы) у Навагарадак. Мясцовае насельніцтва выбірае Міндоўга сваім князем і ставіць перад ім задачу пашырыць тэрыторыю княства за кошт суседняй Літвы.

На сённяшні дзень у Рэспубліцы Беларусь гістарычны наратыў сфарміраваны на аснове кампрамісу. Беларускія гісторыкі прызналі гэтую дзяржаву як важны элемент фарміравання ўласнай дзяржаўнасці і культуры. Заклікі асобных палітыкаў лічыць яе першаасновай беларускай дзяржаўнасці гісторыкамі не падтрыманы. Літоўскі бок лічыць ВКЛ выключна сваім праектам, хоць прызнаецца факт страты элітай роднай мовы і перахода з паганства ў каталіцызм. Асобныя прадстаўнікі пагаджаюцца, што іх продкі супрацоўнічалі са славянамі, будуючы ВКЛ. У цэлым навуковыя колы Літвы, Расіі і Польшчы таксама сталі пераходзіць да гэтага падыходу, бо ён адхіляе крайнія і аднабаковыя погляды на праблему.

Іншыя канцэпцыі

Манумент «Тысячагоддзе Расіі». Па гадзіннікавай стрэлцы, пачынаючы з верхняга правага вугла: Альгерд (фігура злева) і Вітаўт (фігура справа); Даўмонт; Кейстут; Гедзімін.

Выключную ролю літоўцаў у пабудове дзяржавы аспрэчваюць таксама рускія і ўкраінцы. У сучаснай Расіі ў Вялікім Княстве Літоўскім часам бачаць альтэрнатыўны шлях свайго развіцця («іншая Русь»). Для Украіны дзяржава стала важным этапам на шляху фарміравання мовы і народа. Дамаганні ўкраінцаў абгрунтаваныя тым, што ў другой палове XIV – XV стст. іх землі пераважалі над беларускімі, літоўскімі і расійскімі. Аднак у цэлым яны не імкнуцца ўступаць у дыскусію вакол ВКЛ, бо задаволены спадчынай Кіеўскай Русі. Расійскі бок у сваіх поглядах паказвае, што ў выніку дзейнасці вялікіх князёў паўстала руская (літоўска-руская), па сутнасці, дзяржава, у якой усё было рускім: вера, мова, грамадзянскія статуты, паняцці, норавы, звычаі. Як следства, гісторыя ВКЛ мае непасрэднае дачыненне да гісторыі Расіі, бо яно ў значнай ступені было прадаўжальнікам дзяржаўных традыцый Старажытнарускай дзяржавы. Становішча змянілася толькі праз узмацненне польскага ўплыву. Разам з тым княства выступала адным з цэнтраў «збірання рускіх зямель». Менавіта таму вялікалітоўскія князі Гедзімін, Альгерд, Вітаўт, Кейстут і нальшанскі князь Даўмонт патрапілі на манумент «Тысячагоддзе Расіі» ў Вялікім Ноўгарадзе.

У аснову дамаганняў палякаў на ВКЛ ляглі даследаванні гісторыкаў XX стагоддзя, якія тычыліся праблемы заключэння персанальнай і рэальнай уніі ВКЛ і Польшчы. Спецыялісты разглядалі перыяд гісторыі ВКЛ як частку польскай гісторыі. Менавіта тэма юрыдычна-прававой накіраванасці паслужыла абгрунтаваннем для падобных поглядаў. У аснове польскай канцэпцыі легла інтэрпрэтацыя лацінскага слова «applicare» (яго можна перавесці і як «аб’яднанне», і як «далучэнне») з тэксту Крэўскай уніі 1385 года, якая меркавала, што вялікі князь Ягайла зойме адначасова з літоўскім польскі прастол. Гісторык Станіслаў Кутшэба палічыў, што «applicare» з’яўляецца сінонімам «incorporatio», і такім чынам, Літва была далучана да Польскага каралеўства. Гэтая інтэрпрэтацыя была названая Гжэгажам Блашчыкам «інкарпарацыйнай» і была прынятая польскай гістарыяграфіяй. Дамаганні абгрунтоўваюцца таксама Люблінскай уніяй 1569 года, падчас якой, на думку польскага боку, была інкарпаравана не толькі паўднёвая частка Літвы, тэрыторыя сучаснай Украіны, але і фактычна ўсё княства. Пасля 1569 года нельга казаць пра польска-літоўскую унію, бо ВКЛ у дзяржаўна-прававым значэнні ўжо не існавала. Захаванне назвы Вялікага Княства для яго зямель лічылася захаваннем гістарычнага, традыцыйнага тэрытарыяльнага вызначэння.

Усё гэта прывяло да таго, што Рэч Паспалітая лічыцца некаторымі толькі польскай дзяржавай, а ВКЛ у 1569—1795 гадах успрымаецца як «польская спадчына на ўсходзе».

Гісторыя

Зараджэнне праблемы. Афармленне пазіцый

Цесныя сувязі Беларусі і Літвы шмат у чым абумоўлены іх гістарычным мінулым і знаходжаннем у складзе Вялікага Княства Літоўскага. Дзяржава стала ключавым элементам нацыянальна-Гістарычнага міфа дзвюх рэспублік. Гісторык Алесь Краўцэвіч пачатак спрэчак пра Вялікае Княства Літоўскае звязаў з развіццём нацыянальных рухаў — літоўскага і беларускага. Саму праблему паходжання дзяржавы ён выводзіў з ідэалагічнага канфлікту XVI ст. паміж Літвой і Масквой.

Яго калега Сяргей Марозаў паказваў, што рэалізацыі ідэй дзяржаўнасці двух народаў папярэднічалі спробы ліцвінскай шляхты адрадзіць дзяржаву. Пасля паўстання 1863—1864 гадоў літоўцы і беларусы адышлі ад гэтага, бо «пачалі ўсведамляць сябе і свае ўласныя інтарэсы». Тым не менш палітычная спадчына краіны заняла важнае месца ў іх ідэалогіях. Пазней, паводле Марозава, «разыходжанне інтарэсаў нашчадкаў ВКЛ па меры фарміравання нацый і нацыянальнага самаўсведамлення, рознае бачанне будучыні народамі гістарычнай Літвы прывяло да канкурэнцыі з-за агульнай палітычнай спадчыны». Ужо ў пачатку XX стагоддзя літоўскія палітыкі сталі лічыць сябе адзінымі правапераемнікамі гістарычнай Літвы. Гэты падыход канчаткова зацвердзіўся ў перыяд Першай сусветнай. Беларусы ў сваю чаргу, па словах грамадска-палітычнага дзеяча таго перыяду Антона Луцкевіча, адчувалі цесную сувязь з суседзямі, чаму спрыяла агульная спадчына ВКЛ.

У пятым і шостым пакаленнях спадчыннікаў Вялікага Княства Літоўскага (пачатак XX стагоддзя) з новай сілай абудзілася гістарычная памяць. Гэтаму спрыялі крызісы ў Расійскай імперыі (нацыянальнае пытанне, паражэнне ў руска-японскай, рэвалюцыя 1905—1907 гадоў і іншае). У ідэалогіях кожнага нацыянальнага руху сфармаваліся розныя падыходы да праблемы спадчыны. У палітычнай думцы літоўцаў з’явілася канцэпцыя этнаграфічнай Літвы, якая трактавала дзяржаву як вотчыну літоўскага народа, хоць асобныя нацыянальныя дзеячы выступалі за працяг традыцыі шматнацыянальнага ВКЛ. Польская федэралісцкая праграма прадугледжвала аднаўленне ВКЛ і яго аб’яднанне праз новую унію з каронай на ўмовах федэрацыі; а праграма нацыянал-дэмакратаў — інкарпарацыю гістарычнай Літвы ў склад Польшчы. Асабліва трывала ідэя адраджэння дзяржавы замацавалася ў розумах беларускіх палітыкаў той эпохі, якая супрацьпастаўлялася заходнерусізму — канцэпцыі, што разглядала беларусаў як субэтнас рускага народа.

Пры гэтым ідэя аб’яднаць два народы ў рамках адной аўтаноміі ці дзяржавы праіснавала аж да сярэдзіны 1920-х гадоў (гл. Краёўцы, Вялікае Княства Літоўска-Беларускае, Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка). Яна падсілкоўвалася таксама даследаваннямі этнографаў і фалькларыстаў XIX стагоддзя. Падчас вывучэння высветлілася, што калі відавочная моўная адметнасць літоўцаў і беларусаў не выклікала ніякіх сумневаў, то аднясенне некаторых з’яў народнай культуры да «літоўскай» або «беларускай» стала вельмі складаным і заблытаным заняткам. Падобнае бачанне падабенства і нават поўнай тоеснасці літоўскіх і беларускіх сялян выклікана свядомым нежаданнем мясцовых інтэлігентаў, якія настальгавалі па часах ВКЛ, вынаходзіць і супрацьпастаўляць адзін «этнаграфічны» народ зніклай дзяржавы іншаму, што руйнавала б канцэпцыю адзінай «палітычнай нацыі», уяўнай і пешчанай мясцовай шляхецкай элітай. Іх апаненты шукалі «чыстыя», «класічныя» нацыянальныя тэрыторыі, «не закранутых вонкавым уплывам». Літоўцы як ідэальны рэгіён вылучылі Жамойць (Жмудзь), каларыт якой дазваляў найбольш эфектыўна выбудоўваць сімвалічную адлегласць ад «іншых» суседзяў і, такім чынам, ствараць выразны вобраз «літоўскага» з максімальным індэксам адметнасці. Падобную ролю ў беларусаў выконвалі Палессе, Падняпроўе і Падзвінне.

Праблемы беларускага боку. Перамога літоўцаў

Тэрытарыяльныя прэтэнзіі Беларускай Народнай Рэспублікі (злева, уключаючы вялікакняскую сталіцу Вільню/Вільнюс на сучаснай літоўскай тэрыторыі) і Першай Літоўскай Рэспублікі (справа, уключаючы землі летапіснай Літвы на сучаснай беларускай тэрыторыі) у інтэрбелум.

Вячаслаў Насевіч адзначыў, што гістарычная спадчына ВКЛ і стаўленне да яго адыграла ключавую ролю ў фарміраванні ідэнтычнасці беларусаў і літоўцаў. Многія з іх сталі ўспрымаць яго як дзяржаву сваіх продкаў. Сучасная літоўская нацыя і нацыянальная дзяржава былі пабудаваныя шмат у чым дзякуючы адчуванню гістарычнай пераемнасці. Вырашальную ролю, на думку даследчыка, адыграла сугучча назваў. У той жа час нацыянальнае будаванне беларусаў першапачаткова апынулася ў больш складаным становішчы, бо была праблема з вызначэннем сваёй нацыянальнай ідэнтычнасці, так як тэрмін «беларусы» амаль не нёс гісторыка-палітычных асацыяцый. У той жа час нельга было ўмацавацца за «Русь» і «рускі/руські», бо на гэтай аснове ўжо трывала грунтаваліся рускія. Больш за тое, з імі за старажытнарускую спадчыну змагаліся ўкраінскія нацыянальныя дзеячы. Прывязка да ВКЛ адбылася з дапамогай тэрміна «ліцвіны». Так сябе называлі жыхары беларускіх зямель да таго, як замацавалася найменне «беларусы». Аднак слова мела значэнне палітоніма, якое абазначала ўсіх жыхароў ВКЛ (як літоўцаў, так і беларусаў).

На першым этапе барацьбы за спадчыну дзяржавы, згодна з Андрэем Катлярчуком, літоўцы дасягнулі поспеху. Прычынай таму было тое, што ў другой палове XIX стагоддзя і пачатку XX стагоддзя іх нацыянальны рух апынуўся ў больш выгадным становішчы, чым у суседзяў. Так, у прыватнасці, літоўцы захавалі нацыянальны касцёл, а царскія ўлады не перашкаджалі асвеце і друку на літоўскай мове, хай нават і кірыліцай. У беларусаў усяго гэтага не было, бо гэты народ як самастойны не разглядаўся. Перашкаджалі таксама праблемы ў выбары сваёй назвы: Вацлаў Ластоўскі прапагандаваў назву «Крывія», Ян Станкевіч спрабаваў увесці ва ўжытак тэрмін «Вялікая Літва», іншыя выступалі за «Беларусь». Захар Шыбека да прычын перамогі літоўскага боку дадаў палітычныя падзеі: захаванне незалежнасці Першай Літоўскай Рэспублікі (у адрозненні ад Беларускай Народнай Рэспублікі) і перадача Вільні ў 1939 годзе. У наступным у савецкіх і замежных гісторыкаў «літоўская» канцэпцыя ўмацавалася як дамінуючая пазіцыя.

Згодна з Норманам Дэвісам, на Захадзе беларусы не змаглі атрымаць поспех праз падабенства назвы іх краіны з Расіяй. Украіна, да прыкладу (падобная па мове і культуры), трапіла ў больш пераважную пазіцыю. Аж да XXI стагоддзя Беларусь працягваюць не ўспрымаць сур’ёзна. Паводле гісторыка, на Захадзе многія думаюць, што беларусы ніколі не мелі сваёй уласнай дзяржавы, і мала хто ведае пра сувязь народа з ВКЛ.

У 1920-я гады, як пісаў гісторык Андрэй Кіштымаў, беларусы апынуліся ў звыклым для сябе становішчы «паміж». Маючы ў складзе БССР шэсць паветаў былой Мінскай губерні, вельмі цяжка было пазіцыянаваць сябе гістарычнымі спадкаемцамі дзяржавы «ад мора і да мора». Тым больш савецкім беларусам прапанавалі паверыць у нешта значна больш маштабнае — у сусветную рэвалюцыю.

Барацьба за спадчыну дзяржавы знайшла сваё адлюстраванне ў тэрытарыяльнай спрэчцы за Віленскі край (1917—1939) паміж Польшчай, Літвой і Беларуссю. Усе тры бакі разглядалі гэтую тэрыторыю ў цэлым і горад Вільня (Вільнюс) у прыватнасці як жыццёва значныя для сябе не толькі ў культурным, але і ў палітычным плане, па-рознаму інтэрпрэтуючы гістарычныя падставы сваіх прэтэнзій на край. Першая сусветная вайна выплюхнула ўсе тыя супярэчнасці, якія назапашваліся тут у папярэднія дзесяцігоддзі паміж рознымі нацыяналістычнымі праектамі. У гэтай спрэчцы спадчына ВКЛ актыўна эксплуатавалася. Літоўскія прадстаўнікі паказвалі, што Віленшчына з’яўляецца часткай гістарычнай (летапіснай) Літвы, а мясцовае польска-беларускае насельніцтва, якое складала большасць у краі, з’яўляецца славянізаванымі балтамі. Палякі апеліравалі да Люблінскай уніі, у рамках якой ВКЛ і Каралеўства Польскае ўтварылі адзіную федэрацыю — Рэч Паспалітую. Іншым аргументам з’яўлялася мова: польская дамінавала ў краі. Беларускі нацыянальны рух, які інтэрпрэтаваў Вялікае Княства Літоўскае як сваю палітычную і культурную спадчыну, грунтаваўся на тым, што беларусы складалі больш за палову насельніцтва Віленшчыны.

У ходзе падзей грамадзянскай вайны ў Расіі (у прыватнасці, польска-літоўскай і польска-савецкай войнаў) Віленшчына апынулася за палякамі. У 1939 годзе край заняла РСЧА, а неўзабаве савецкія ўлады перадалі рэгіён Літве, тым самым умацаваўшы яе пазіцыі ў справе барацьбы за гістарычную спадчыну.

Аднаўленне дыскісіі. Пошукі кампрамісу

Сучасны этап дыскусіі, на думку гісторыка Алега Дзярновіча, стартаваў з публікацыі Мікалая Ермаловіча «Па слядах аднаго міфа: Ці было літоўскае заваяванне Беларусі?». Некаторы час праца цыркулявала ў падполлі ў абмежаваным коле беларускай інтэлігенцыі. У другой палове 1980-х, калі кнігу апублікавалі афіцыйна, яна выклікала абурэнне ў літоўскай акадэмічнай сферы.

З канца 1980-х і на працягу 1990—1994 гадоў дыскусіі паміж беларусамі і літоўцамі дасягнулі свайго піку. У чэрвені 1992 года ў Гервятах (Астравецкі раён) праведзены «круглы стол» з мэтай удакладніць некаторыя пытанні агульнай гісторыі двух народаў. Літва і Беларусь, якія атрымалі незалежнасць, сталі выпрацоўваць уласнае суб’ектнае бачанне мінулага. Навукоўцы палічылі патрэбным уступіць у дыялог, каб узгадніць асобныя моманты ў гісторыі ўзнікнення краіны. На гэтай сустрэчы прафесарам Адамам Мальдзісам агучана меркаванне пра ВКЛ як беларуска-літоўскую дзяржаву або, раўназначна, літоўска-беларускую. І было даданне: з улікам фактару ўкраінскага народа. На сустрэчы бакі дасягнулі кампрамісу па гэтым пытанні.

Збліжэнне па пытаннях мінулага ішло сумесна з украінскімі і польскімі гісторыкамі. У 1990 годзе па ініцыятыве польскага вучонага Ежы Клачоўскага была склікана міжнародная канферэнцыя «Рым–1». На сустрэчы спецыялісты прынялі рашэнне стварыць чатыры навукова-папулярныя кнігі, свайго роду падручнікі гісторыі чатырох краін. Ідэі, якія прагучалі на канферэнцыі, атрымалі благаславенне пантыфіка Яна Паўла II. Аб ходзе работы над чатырма гісторыямі ішла размова на наступных штогадовых «рымскіх» сустрэчах: у Камянец–Падольскім, Любліне, Гродне і Тракаі. Найбольш актыўна ў гэтым напрамку працавалі беларусы. У тэрмін справіліся польскія і ўкраінскія аўтары. Удзельнікі «круглых сталоў» падчас дыскусіі абмяркоўвалі не столькі дзяльбу спадчыну, а неабходнасць успрымаць яе як адзінае, непадзельнае і непаўторнае цэлае. ВКЛ называўся гісторыкамі ідэалам, павучальным прыкладам прагматычнага вырашэння дзяржаўных, этнічных, канфесійных, культурных пытанняў у складаных умовах знаходжання паміж Усходам і Захадам. На пасяджэннях «круглага стала» гаварылася таксама пра тое, што разыходжанне поглядаў гісторыкаў часам непазбежна ў сілу адрознення нацыянальных інтарэсаў.

У 1994 годзе ў Тракаі нечакана высветлілася: літоўскія аўтары пад кіраўніцтвам Юозаса Тумяліса «прыватызавалі» ВКЛ, абвясціўшы яго спадчыну выключна здабыткам сучаснай літоўскай дзяржавы. Тракайскай сустрэчай, асабліва пасля абразлівых выказванняў у віленскім друку, і спынілася правядзенне «рымскіх» канферэнцый. Падобнае выклікана тым, што ў многіх дзяржавах постсавецкай прасторы ўзрос навуковы і грамадскі інтарэс да пошуку вытокаў нацыянальнай дзяржаўнасці. Негатыўным бокам гэтага працэсу стала міфалагізацыя, а ў шэрагу асобных выпадкаў — і фальсіфікацыя нацыянальнай гісторыі ў палітычных мэтах. Літоўская гістарычная навука, якая пры савецкай уладзе старалася захоўваць канструктыўны падыход у даследаванні мінулага, у незалежны перыяд змяніла парадыгму. Так, калі ў Савецкай Літве гісторыкі актыўна вывучалі «сяброўскія повязі», якія злучалі народы, то пазней навукоўцы сталі акцэнтаваць увагу на самабытнасці літоўскага этнасу і літоўскай дзяржаўнасці.

Такім чынам, ппаняцце «беларуска-літоўская / літоўска-беларуская дзяржава» замацаваць не ўдалося, бо ў падобнай фармулёўкі знайшлося шмат праціўнікаў у Літве, у той час як у Беларусі адбыліся палітычныя перамены, змянілася дзяржаўная сімволіка, і ад барацьбы за спадчыну ВКЛ Мінск адхіліўся. У той жа час літоўскія навукоўцы паказалі, што яны больш сур’ёзна і мэтанакіравана падыходзяць да задачы рэпрэзентацыі сваёй гісторыі, выдаючы свае працы на англійскай і нямецкай мовах. У сувязі з гэтым у свеце спадчыннікам ВКЛ лічыцца менавіта Літоўская Рэспубліка. Паступова літоўскія даследчыкі сталі пераглядаць старыя погляды. Антанас Рачыс паказаў, што ва Універсальнай літоўскай энцыклапедыі адмовіліся ад «рамантычнага падыходу да ВКЛ», бо гэтая дзяржава «не была ў строгім сэнсе Літвой». У 2009 годзе на круглым стале «Тысячагоддзе Літвы. Літва і Беларусь 1000 гадоў разам» гісторык Альфрэдас Бумблаўскас заявіў, што «ВКЛ — наша агульная спадчына, і вы, беларусы, бярыце сабе ад яго столькі, колькі жадаеце».

Для іншых краін праблема таксама стала актуальнай. Як пісаў Дэвіс, у сувязі з распадам СССР «свет страпянуўся ад сенсацыйнай навіны, што заходні рэгіён СССР зусім не з’яўляецца Расіяй». Новыя дзяржавы, такія як Латвія, Літва, Беларусь і Украіна, для абывацеля з далёкага замежжа з’явіліся нібы ніадкуль. Палітычныя каментатары пачалі тлумачыць, адкуль жа яны ўсе ўзяліся.

Пратэсты ў Беларусі 2020 года і міграцыйны крызіс 2021 года перашкодзілі дыялогу навукоўцаў. У маі 2024 года дырэктар Інстытута гісторыі НАН Беларусі Вадзім Лакіза заявіў, што ўлады Польшчы і Літвы забаранілі сваім гісторыкам кантактаваць з калегамі з суседняй рэспублікі. З яго слоў, навуковая супольнасць апынулася пад уздзеяннем палітыкі, у сувязі з чым Вільнюс стаў «прыватызаваць» гісторыю Вялікага Княства Літоўскага. Лакіза выказаў надзею на аднаўленне кантактаў.

Палітыка

Пазіцыі ўладаў

Публіцыст Ян Бертановіч паказваў:

І сёння калі кагосьці з сапраўдных гісторыкаў узяць за грудкі і задаць прамое пытанне «Брат, скажы як на духу, дык хто ж стварыў ВКЛ: беларусы ці літоўцы?», ён выразна растлумачыць: тыя, хто яго ствараў, і думаць не меркавалі, што праз шмат стагоддзяў тут раптам з’явяцца нацыянальныя дзяржавы. А ўслед за імі – і палітыкі, якія пачнуць дзяліць мінулае.

У сучасным свеце гісторыя любой дзяржавы стала інструментам маніпулявання грамадскай свядомасцю з боку палітыкаў. Пераемнасць сучаснай Літвы ад сярэднявечнага княства была адлюстравана ў Канстытуцыі 1992 года:

Літоўскі народ, які стварыў шмат стагоддзяў таму назад Літоўскую дзяржаву, засноўваючы яе прававы падмурак на Літоўскіх Статутах і канстытуцыях Літоўскай Рэспублікі, стагоддзямі рашуча абараняў сваю свабоду і незалежнасць, захаваў свой дух, родную мову, пісьменнасць і звычаі, увасабляючы натуральнае права чалавека і народа свабодна жыць і тварыць на зямлі сваіх бацькоў і продкаў – у незалежнай Літоўскай дзяржаве, [...] воляй грамадзян адроджанай Літоўскай дзяржавы прымае і абвяшчае гэтую Канстытуцыю.

Раней гэта сувязь ускосна акцэнтавалася ў Актах аб аднаўленні незалежнай Літоўскай дзяржавы ад 16 лютага 1918 і 11 сакавіка 1990.

Помнік Альгерду ў Віцебску — адзін з помнікаў вялікалітоўскім князям, усталяваных у Беларусі ў 2010-я гады.

Тым часам прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка, паводле Вадзіма Вілейты, на працягу 30 гадоў вёў дваістую палітыку ў дачыненні да беларускай гісторыі: з аднаго боку яна, у яго ўяўленні, пачалася з бальшавікоў, у пачатку XX стагоддзя, а з другога, сыходзіць у стагоддзі, і аб’яднаная з Літвой і Польшчай. У залежнасці ад палітычнага кантэксту афіцыйны Мінск рэгулярна мяняў лінію. Гэтыя хвалі супадалі з тымі перыядамі, калі краіна імкнулася наладзіць адносіны з Захадам, спрабуючы лавіраваць паміж Еўропай і Расіяй. Менавіта пад уздзеяннем падобнай палітыкі ў 2010-я гады пачалі ставіць помнікі літоўскім князям у Беларусі і рэстаўраваць замкі ВКЛ. Тым самым, нароўні з прарасійскім самавызначэннем, дзе агульнааб’яднальным стала Вялікая Айчынная вайна, савецкая спадчына, інтэграцыя з Расіяй, намецілася другая лінія — тэндэнцыя па далучэнні да гістарычнай спадчыны Вялікага Княства Літоўскага. У 2022 годзе прэзідэнт Лукашэнка назваў Вялікае Княства Літоўскае «першай беларускай дзяржавай», якая сфармавалася «на аснове беларускага этнасу» як «абарончы саюз з прыбалтыйскімі плямёнамі», раскрытыкаваўшы суседнія краіны за адмаўленне ўкладу беларусаў у развіццё ВКЛ і Рэчы Паспалітай.

У Літве падобныя крокі выклікалі пратэст. Аналітык Цэнтра даследавання Усходняй Еўропы Лінас Каяла тлумачыў дзеянні суседзяў імкненнем вырвацца з вонкавай ізаляцыі, бо яны заўсёды ўспрымаліся як «звязаная з Расіяй тэрытарыяльная і адміністрацыйная адзінка, якая не мае сваёй культуры, гісторыі, параўнальнай з якой-небудзь іншай еўрапейскай краінай». На думку гісторыка Валдаса Ракуціса, такая палітыка ўяўляе пагрозу двухбаковым адносінам, бо нясе нацыяналістычны элемент выхавання новага пакалення ў духу: «Літва – гэта нейкае непаразуменне, і што Вільнюс трэба далучыць да Беларусі». Аднак у красавіку 2020 года прэзідэнт Літвы Гітанас Наўседа у тэлефоннай гутарцы з беларускім лідарам адзначыў «агульны гістарычны досвед у Вялікім Княстве Літоўскім», які ўмацоўвае двухбаковыя стасункі. Прыкладам супрацоўніцтва ў гэтым кірунку кіраўнік дзяржавы назваў цырымонію перапахавання Кастуся Каліноўскага і яго паплечнікаў.

У сваю чаргу дзеючае кіраўніцтва Беларусі імкнулася пазбягаць палітызацыі гісторыі і крайніх ацэнак. Як паказаў журналіст Васіль Маланшэкаў, нават у пачатку 2020-х гадоў, калі адбылося рэзкае пагаршэнне адносін дзвюх дзяржаў, беларускія ўлады не пачалі выбудоўваць антылітоўскі наратыў (у адрозненне ад антыпольскага), а імкнуліся паказаць суседзям на агульнасць спадчыны, хоць літоўскія ўлады ўспрымалі такія крокі як спробу дэканструкцыі нацыянальнага гістарычнага міфа. У лютым 2025 года, віншуючы літоўцаў з Днём аднаўлення дзяржавы, Лукашэнка падкрэсліў:

На працягу многіх стагоддзяў нашы народы заўсёды ішлі побач, узбагачалі адзін аднаго культурна, эканамічна і духоўна. Нягледзячы на сённяшнія цяжкасці, сувязі паміж сучаснымі жыхарамі Беларусі і Літвы не ўдалося парушыць ні адыёзным прыбалтыйскім палітыкам, ні іх заходнім куратарам

Ідэалогія літвінізму

Беларускія нацыянальна-арыентаваныя партыі (Беларускі народны фронт, Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада) і грамадскія арганізацыі («Талака», «Паходня»), створаныя ў канцы 1980-х, падтрымалі «беларускую» канцэпцыю станаўлення ВКЛ і спрабавалі выкарыстоўваць яе ў сваёй грамадска-палітычнай дзейнасці. Гэта тлумачылася тым, што лідары гэтых арганізацый былі гісторыкамі, археолагамі і філолагамі, якія самі мелі непасрэднае дачыненне да канструявання канцэпцыі.

Як паказаў Вілейта, пры любых спробах беларусаў дакрануцца да гісторыі ВКЛ, у літоўскім грамадстве і палітычных колах узнікае страх перад літвінізмам. Праблема абвастрылася ў 2023 годзе. У ідэалогіі перш за ўсё падкрэсліваецца значэнне беларусаў у гісторыі ВКЛ, дакладней продкаў сучасных беларусаў, і ВКЛ паўстае, як важны этап нацыянальнай гісторыі. У самім літвінізме таксама існуе некалькі ўнутраных плыняў: напрыклад, адны яго прыхільнікі лічаць літвінаў пераважна славянамі, іншыя — славянізаванымі балтамі. Прадстаўнікі радыкальнага кірунку ставяць пад сумненні, што сучасныя літоўцы («жамойты») — спадчыннікі ВКЛ. Радыкальны літвінізм нясе пад сабой ідэі таго, што беларусы з’яўляліся асноўным этнасам у ВКЛ, якіх правільна трэба было б называць літвінамі і адпаведна яны, цяперашнія беларусы, могуць прэтэндаваць на ўсю спадчыну, у тым ліку на сталіцу Вільнюс (Вільню). Пры гэтым ёсць і ўмеранае крыло. Альфрэдас Бумблаўскас назваў гэту плынь «канструктыўнымі літвіністамі». Навуковец да прадстаўнікоў кірунку прылічыў свайго калегу Алеся Белага. Гэтыя літвіністы прызнаюць гістарычныя межы Літвы шырэй, чым межы 1920 года. На думку Вадзіма Вілейты, гістарычная тэорыя ўмеранага літвінізму лічыць ВКЛ літоўска-беларускай дзяржавай, акцэнтуе гістарычную агульнасць літоўцаў і беларусаў, падкрэслівае мірны характар іх суіснавання ў складзе агульнай краіны. Менавіта гэта ўвайшло ў аснову школьнага і вузаўскага тлумачэння гісторыі ВКЛ у Беларусі.

Праціўнікі ліцвінства лічаць яго ў цэлым маргінальнай псеўданавуковай канцэпцыяй. Беларуская палітычная актывістка Святлана Ціханоўская ахарактарызавала плынь як «маргінальную тэорыю», якая імкнецца штучна раз’яднаць літоўцаў і беларусаў, і заявіла, што беларусы паважаюць тэрытарыяльную цэласнасць і гістарычную спадчыну Літвы. Ліцвінства таксама апісвалася сваімі крытыкамі, як форма фашызму, спалучаная з экспансіянісцкімі тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі Беларусі да суседніх краін. Выданне «Независимая газета» адзначыла, што ў сувязі з гэтым стаўленне да беларускай дыяспары пагоршылася. Спрэчка спачатку разгарэлася ў сацсетках, затым у яе ўключыліся літоўскія дэпутаты і Рада БНР. Старшыня парламенцкага камітэта па нацыянальнай бяспецы і абароне Лаўрынас Кашчунас абурыўся тым, што беларусы «прысвойваюць сабе гісторыю Літвы». Як следства, беларусаў, якія прыехалі ў Літву, прымушалі расставацца з дамаганнямі на спадчыну ВКЛ. З лістапада 2022 па жнівень 2023 910 грамадзян Беларусі былі прызнаныя пагрозай нацыянальнай бяспецы (для параўнання, расіян з падобным статусам набралася ўсяго 254). Дэпартамент дзяржбяспекі канстатаваў, што ідэі літвінізму атрымалі апошнім часам пэўнае распаўсюджванне, аднак дзейнасць прыхільнікаў ідэалогіі не ўяўляе рэальнай небяспекі, хоць яе палажэнні могуць павялічваць міжэтнічнае напружанне і актывізуюць адмоўнае стаўленне да літоўскай дзяржавы ў лаяльнай часткі супольнасці беларусаў Літвы. Асноўная прычына такіх падзей — павялічэнне беларускай дыяспары.

У сакавіку 2025 года супярэчнасці зноў абвастрыліся. Старшыня кансерватыўнай партыі «Саюз Айчыны — Літоўскія хрысціянскія дэмакраты» Лаўрынас Кашчунас выступіў з ініцыятывай зрабіць больш жорсткімі абмежаванні для грамадзян суседняй рэспублікі. Раней, у лютым, у парламент звярнулася вялікая група актывістаў з заклікам забараніць беларусам выкарыстоўваць герб «Пагоня», падобны да літоўскага «Віціса», чаму папярэднічалі спробы беларускай апазіцыі пачаць выпуск пашпартоў з вершнікам на вокладцы.

Беларускі гісторык Аляксандр Пашкевіч, каб зменшыць запал суседзяў, паказваў:

«Пагоня» ніколі не выкарыстоўвалася на злосць літоўцам, а, наадварот, была сімвалам еўрапейскага выбару. Такія непаразуменні — вынік перш за ўсё таго, што, нягледзячы на стагоддзі суседскага жыцця і агульнай гісторыі, літоўцы цяпер вельмі мала ведаюць пра беларусаў. Герб «Пагоня» не з’явіўся ў беларускім ужытку нядаўна і не з’яўляецца ў беларускай прасторы новадзелам, які беларусы пры жаданні могуць свабодна замяніць нейкім альтэрнатыўным праектам. «Пагоня» выкарыстоўваецца беларусамі як сімвал нацыянальнага адраджэння і імкнення да свабоды з самага пачатку нацыянальнага руху. Менавіта пад гэтым сімвалам на працягу ўсяго цяжкага ХХ стагоддзя адбывалася станаўленне несавецкай беларускасці. У гэтым лёгка пераканацца, паглядзеўшы на захаваныя да нашых дзён гістарычныя фатаграфіі і іншыя артэфакты: «Пагоня» была і на пячатках, і на пашпартах, і на паштовых марках Беларускай Народнай Рэспублікі, створанай у 1918 годзе, і на многіх фотаздымках з беларускіх мерапрыемстваў 100-гадовай даўніны.

Радыкалы з ліку літоўцаў у гэтай сувязі ладзілі агрэсіўныя вулічныя акцыі: падпал дзвярэй Беларускага дома, акты вандалізму ў дачыненні да крамы «Кропка», капліцы Беларускай праваслаўнай парафіі Канстанцінопальскага Патрыярхату. Правакацыйную ролю ў канфлікце адыгралі беларускія графіці, якія перыядычна з’яўляюцца на вуліцах літоўскай сталіцы, уключаючы «Вільня наша». Суправаджаюцца яны, як правіла, выявай бел-чырвона-белага сцяга.

Герб Вялікага Княства Літоўскага «Пагоня» стаў асновай для гербаў Літвы і Беларусі.

• 
  Варыянт «Пагоні» XVI стагоддзя.
• 
  Герб Беларускай Народнай Рэспублікі.
• 
  Герб Першай Літоўскай Рэспублікі.
• 
  Былы герб Рэспублікі Беларусь (1991—1995)
• 
  Былы герб Літоўскай Рэспублікі (1990—1991)
• 
  Бягучы герб Літоўскай Рэспублікі (з 1991).

Праблемы

Навуковыя пытанні

Як пісаў Насевіч, «беларуская» і «літоўская» канцэпцыі (вучоны назваў іх «канкуруючымі парадыгмамі») адрозніваюцца не столькі якасцю навуковага аналізу або паўнатой уліку наяўных фактаў, колькі розным выбарам зыходных аксіём. У такой сітуацыі крытыка апанентаў прыводзіць толькі да выпраўлення прыватных недахопаў і тым самым спрыяе ўмацаванню парадыгмы, якую спрабуюць перакуліць. На думку спецыяліста, пазнавальныя магчымасці гістарычнай навукі па гэтым пытанні блізкія да вычарпання. Наяўныя факты дазваляюць пабудаваць дзве версіі, канчатковы выбар паміж якімі немагчымы. Зыходзячы са слоў даследчыцы Я. Суміны, нявырашанасць праблемы генезісу ВКЛ звязана з недахопам дакладных звестак.

Так, напрыклад, Насевіч паказваў на няяснасць лакалізацыі летапіснай Літвы. Крыніцы XI — першай палове XIII стагоддзяў не ўтрымліваюць ясных і несупярэчных указанняў, дзе знаходзілася Літоўская зямля ў вузкім значэнні, гэта значыць першапачатковая вотчына Міндоўга. Таксама ніводная крыніца не тлумачыць, якім чынам Наваградак апынуўся пад уладай Міндоўга і які быў першапачатковы характар гэтай улады. Любое зацвярджэнне на адну з гэтых тэм будзе меркаваным. На думку Артураса Дубоніса, агучанага ім у 2009 годзе на круглым стале «Тысячагоддзе Літвы. Літва і Беларусь 1000 гадоў разам», «вольны зварот з парадыгмай "Літва" дазваляе беларускім навукоўцам так інтэрпрэтаваць гісторыю і антрапалогію, што Беларусы ператвараюцца і не ў літоўцаў, і не ў славян. Часта таксама тэрміны "балты" і "літоўцы" ўжываюцца ў беларускіх гісторыкаў як сінонімы». Між тым Ігар Чаквін заявіў, што «насельніцтва, якое пражывае ад Каўнаса да тэрыторыі Беларусі ў раёне Дняпра — адзін антрапалагічны тып», а таму падзяліць продкаў двух народаў вельмі складана.

4 мая 2013 года ў Мінску адбылася публічная дыскусія пра праблему бачання гісторыі ВКЛ. Ад беларускага боку ў мерапрыемстве ўдзельнічалі Алег Дзярновіч і Алесь Краўцэвіч, літоўскага — Русціс Камунтавічус і Дангірас Мачуліс. У ходзе сустрэчы гісторыкі спыніліся на тым пытанні, ці быў літоўскі захоп усходнеславянскіх зямель. Беларускія навукоўцы пазначылі сваё бачанне так: станаўленне ВКЛ адбылося ў ходзе аб’яднання балтаў, якія валодалі ваеннай моцай, з больш развітымі ў культурных адносінах усходнімі славянамі, якія мелі сваю дзяржаўнасць. Тым самым мела месца ўзаемавыгаднае партнёрства. Літоўскі бок крытыкаваў пазіцыю калег, бо сумняваўся ў мірным супрацоўніцтве, бо на іх думку літоўцы ў ваеннай справе пераважалі жыхароў беларускіх зямель, і з гэтага літоўскія даследчыкі лічылі лагічным выказаць здагадку пра заваяванне славян. Беларускія даследчыкі адзначылі, што ў пісьмовых крыніцах няма згадак пра заваяванне і нават пра ваенныя сутыкненні ў Панямонні.

Часткай гэтых спрэчак стала пытанне паходжання ўладарнай дынастыі. Ёсць некалькі тэорый:

1. Вялікія князі літоўскія паходзяць з дынастыі полацкіх князёў Рагвалодавічаў. Тэорыя вядома прынамсі з XVI cт., яна грунтуецца на Васкрасенскім летапісе. Паводле гэтай версіі, жыхары Вільні запрасілі на княжанне з Візантыі князёў Давіла і Маўкольда, нашчадкаў полацкага князя Усяслава. Маўкольд гэтымі крыніцамі называецца бацькам Міндоўга, заснавальніка дзяржавы. Версія была папулярная ў Вялікім Княстве Маскоўскім.
2. Прускае паходжанне. Грунтуецца на Велікапольскай хроніцы, паводле якой, Міндоўг быў прускім каралём, які збег ад крыжакоў.
3. Уладарная дынастыя паходзіць з князёў старажытна-літоўскіх плямёнаў. Грунтуецца на рэканструкцыі імён уладароў літоўскімі даследчыкамі XX стагоддзя.
4. Рымскае паходжанне літоўскай арыстакратыі. Грунтуецца на беларуска-літоўскіх летапісах, Хроніцы Быхаўца, Хроніцы літоўскай і жамойцкай. Паводле іх уладарная дынастыя паходзіць ад рымляніна Палемона, сваяка Нерона, які збег ад жорсткага імператара. (гл. Легенда пра Палемона)
5. Паходжанне ад простага чалавека. Таксама была распаўсюджаная ў Масковіі. Заснавана на запісах польскіх храністаў Мацея Мехавіта і Марціна Кромера. Згодна з ёй, князь Віцень быў забіты сваім канюхам Гедымінам, які абвясціў сябе потым князем.
6. Боскае паходжанне. Заснавана на працах Тэадора Нарбута. Паводле версіі, продкам дынастыі быў літоўскі бог Гелон.

У сучаснай навуцы ніводная з прыведзеных версій паходжання князёў ВКЛ не з’яўляецца даказанай. Вялікакняскія радаводы да XIV стагоддзя можна скласці толькі гіпатэтычна, грунтуючыся на здагадках.

Курганы Кярнаве (зверху) і горад Навагрудак (знізу) на паштовых марках.

Таксама вядуцца спрэчкі вакол першай сталіцы дзяржавы. Літоўскі бок настойвае, што гэта быў Кярнаве (грунтуючыся на працы «Ганец цноты» 1574), у той час як беларускі называе Наваградак (грунтуючыся на працы «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» 1582). Пры гэтым абедзве публікацыі належаць гісторыку Мацею Стрыйкоўскаму. Як адзначаў краязнаўца Віктар Корбут, акрамя «галаслоўных паўміфічных сцвярджэнняў Стрыйкоўскага» ніякіх сур’ёзных аргументаў бакі так і не прывялі. Таксама ў ролі сталіцы называлася Варута, але яе месцазнаходжанне не вызначана. Крытыкі наваградскай версіі робяць акцэнт на адсутнасці важкіх і надзейных звестак аб тым, што Міндоўг калі-небудзь асабіста наведваў горад. Літоўскі гісторык Томас Баранаўскас звярнуў увагу на тое, што фактычна населеным пунктам кіраваў сын Міндоўга Войшалк, які ад імя бацькі ў 1254 годзе заключыў дамову з Галіцка-Валынскім княствам і перадаў горад ва ўпраўленне князю Раману Данілавічу. Сталіцамі, як пісаў спецыяліст, не кіруюць праз васалаў, і тым больш не перадаюць іх у часовае валоданне чужой дынастыі. На яго думку, Навагрудак часоў Міндоўга быў глыбокай перыферыяй. Беларускі бок, у прыватнасці гісторык-аматар Анатоль Тарас, робіць акцэнт на тым, што Кярнаве ўпершыню згадваецца толькі праз 16 гадоў пасля гібелі Міндоўга.

На шэрагу важных момантаў, як прымеціў прафесар Альфрэдас Бумблаўскас у інтэрв’ю 2016 года, бакі не акцэнтуюць увагу. Так, напрыклад, у Літве не ведаюць свайго ўплыву за межамі бягучых этнічных межаў (маюцца на ўвазе моўныя астравы старажытналітоўскіх плямёнаў за Нёманам, пад Мінскам і ля Дняпра), а ў Беларусі няправільна пішуць пра мову, метрыкі і канцылярыю. Па апошнім ён паказаў, што ў Вітаўта ў канцылярыі было шмат пісьмоўцаў з Валыні. Недаказанняў па ўкраінскім фактары хапае як у беларускай, так і ў літоўскай гістарыяграфіі. Артурас Дубоніс слабым бокам літоўскага боку ў гэтым аспекце назваў адсутнасць пісьменства ў продкаў да XVI стагоддзя. Бедныя звесткі не дазваляюць у поўнай меры адлюстраваць маштабы яе выкарыстання, а такім чынам не дазваляе раскрыць ролю носьбітаў у жыцці дзяржавы. Як слабасць беларускага боку спецыяліст згадаў заяву, што на сучасных літоўскіх тэрыторыях (у прыватнасці, у Кедайняйскім краі) і шляхта, і сяляне валодалі старабеларускай мовай. На гэта іх падштурхоўвае факт, што пісьмовыя крыніцы з рэгіёну былі толькі на ёй, а не на літоўскай. Падобнае сцвярджэнне Дубоніс пазначыў як «метадалагічна недакладную інтэрпрэтацыю зыходных даных», бо, са спасылкай на Зігмантаса Кяупу, «пісьмовая мова — гэта яшчэ не значыць вусная мова».

Артурас Дубаніс крытыкаваў калегаў з суседняй рэспублікі па пункце, што старабеларуская мова была дзяржаўнай. На думку навукоўца, яна з’яўляўся толькі мовай справаводства. Гісторык Георгій Галенчанка ў адказ прапанаваў тэрмін «афіцыйная мова ВКЛ».

Погляды на мінулае

Расійскі гісторык Ігар Данілеўскі лічыў спрэчкі «беспадстаўнымі». Вучоны заявіў: «Гэта тое ж самае, калі б я пачаў спрачацца са сваім стрыечным братам, чые гэта продкі, мае або яго, а гэта ж агульныя продкі». Прафесар Генадзь Сагановіч лічыў беларусаў і літоўцаў прамымі нашчадкамі народа ВКЛ. На яго думку, «усё ж у двух ствалоў сучаснага дрэва ёсць адзін агульны корань».

Русціс Камунтавічус бачыў корань спрэчкі не ў трактоўках навукоўцаў, а ў школьным выкладанні гісторыі. Паводле яго, адзінае рашэнне праблемы — «не старацца памяняць мысленне суседа, а паспрабаваць яго зразумець». У бяседзе для газета «Комсомольская правда», якая тычылася дыскусіі вакол спадчыны ВКЛ, даследчык надаў асаблівую ўвагу школьнай адукацыі:

Літоўцы з першых класаў школы вучаць, што Вялікае княства пачынаецца з літоўскіх зямель, гэта значыць з Усходняй Літвы. Галоўныя цэнтры гэтага ядра размяшчаюцца на этнічных літоўскіх землях, і адтуль княства пашыраецца, у тым ліку і на тэрыторыю Беларусі. У Беларусі робіцца акцэнт на тым, што ядро ВКЛ зараджалася ў паўднёвых этнічных літоўскіх землях плюс зямля Навагрудка. І першая сталіца дзяржавы была ў Навагрудку. [...] Мы склалі анкету і раздалі яе студэнтам каўнаскага ўніверсітэта і гродзенскага. Адно з пытанняў гучала так: «Дзе былі самыя галоўныя рэзідэнцыі Радзівілаў?» І ўсе беларускія студэнты назвалі Нясвіж і Мір. А што літоўцы? Кожны вучань у Літве ведае, што галоўная рэзідэнцыя Радзівілаў у Кейданах (Кедайняй). Нашы студэнты нічога не ведаюць пра Нясвіж, а вашы — пра Кейданы.

Па заяве Альфрэдаса Бумблаўскаса, галоўнай перашкодай у наладжванні дыялогу стала выкарыстанне паняццяў «нацыянальная дзяржава» або «нацыя» ў тым кантэксце, у якім яны тлумачацца сёння.

Як гаварылася ў артыкуле на партале Zerkalo.io, сістэма адукацыі як частка дзяржапарату абслугоўвае яго ж інтарэсы — у прыватнасці, дапамагае яму данесці да сваіх сваіх юных грамадзян тое, што існаванне іх дзяржавы гістарычна наканаванае, справядлівае і неабходнае. Самі ж падзеі і персоны мінулага часта настолькі шматгранныя, што без усякай хлусні і фальсіфікацый іх можна зручна «ўбудаваць» у гісторыі адразу некалькіх дзяржаў або нацый. У той жа час пра «нязручныя» для нейкай дзяржавы грані можна проста змаўчаць. Як падобны з ВКЛ выпадак медыя прывяло кейс Адама Міцкевіча: у Польшчы акцэнтуецца, што ён польскамоўны пісьменнік і адзін з арганізатараў польскага нацыянальна-вызвольнага руху; у Беларусі робіцца ўпор на паходжанне Міцкевіча і яго продкаў з беларускіх зямель і шматлікія беларускія моўныя асаблівасці ў польскай мове яго твораў; у Літве ж у першую чаргу звяртаюць увагу на тое, што паэт лічыў сябе ліцвінам і нарадзіўся на гістарычных землях ВКЛ.

Згодна з меркаваннем філосафа Валерыя Евароўскага, спрэчка — «школьны ўзровень гонару за сваё мінулае». Ён прапанаваў пакінуць кожнаму народу права верыць у тыя гістарычныя карані, якія яму бліжэй. Захар Шыбека выказаў падобную думку. Паводле яго, у гісторыі ёсць рэчы, якія немагчыма вырашыць кансэнсусам, і таму два народы маюць права па сваім успрымаць і інтэрпрэтаваць спадчыну. Дзеяч беларускай дыяспары Алесь Чайчыц адзначаў, што ў беларусаў ніколі не было сіл на раўнапраўную дыскусію, а ў літоўцаў — патрэбы ў гэтай дыскусіі. Аднак гэтая размова павінна адбыцца. Ён прапанаваў праект Адзінага пераходнага кабінета міністраў у сферы нацыянальнага адраджэння: «мірная канферэнцыя» паміж гісторыкамі і палітыкамі дзвюх краін. Чайчыц лічыў, што спадчына ВКЛ павінна аб’ядноўваць народы, а не падзяляць іх. Падобныя погляды на праблему мелі таксама Адам Мальдзіс, Эгідыюс Александравічус і Анджэй Пукшта.

Гісторык Андрэй Кіштымаў прапаноўваў разглядаць ВКЛ у ролі імперыі. Спецыяліст паказаў, што прызнанне імперскіх рыс можа стаць тым нейтральным полем, на якім магчыма канструктыўнае плённае супрацоўніцтва не толькі беларускіх і літоўскіх гісторыкаў, але і ўкраінскіх, польскіх і расійскіх. Сваю пазіцыю ён абгрунтаваў пазанацыянальнасцю і шматграннасцю імперый.

Партал Zerkalo.io прапаноўваў за ўзор збліжэння народаў на аснове мінулага ўзяць прыклад Франкскай імперыі. Роля дзяржавы ў гісторыі Заходняй Еўропы ў нечым падобная на тую, якую адыграла Вялікае Княства Літоўскае ва Усходняй Еўропе. Невялікае германскае племя франкаў здолела аб’яднаць шырокія і этнічна неаднародныя вобласці, большасць з якіх не так даўно ўваходзіла ў склад шырокай Заходняй Рымскай імперыі. Хоць германская знаць стала новым пануючым класам на гэтых землях, яна не змагла навязаць свае мову і культуру. Сёння спадчына дзяржавы стала сімвалам агульнаеўрапейскага аб’яднання і інтэграцыі.

Апазіцыя

У Літве

Герб Жамойцкага староства.

У 1920—1930-я гады ў літоўскай прэсе гучалі прапановы змяніць назву краіны на Жамойць, а герб на Жамойцкага мядзведзя. У 1935 годзе прэм’ер-міністр Літоўскай Рэспублікі Юозас Тубяліс заявіў аб нелітоўскім (славянскім) паходжанні герба «Віціса» (варыянту «Пагоні») і абвясціў, што вядзецца праца па стварэнні новага дзяржаўнага герба. Аднак гэтую работу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў.

Літоўскі край Жамойць валодае вельмі моцнай гістарычнай, моўнай і культурнай спецыфікай. Рэгіён не ўдзельнічаў у ранняй гісторыі літоўскай дзяржаўнасці, хрысціянства тут з’явілася не раней за XV стагоддзе. У сувязі з мясцовымі асаблівасцямі застаецца пытанне, ці лічыць жамойцкую гаворку асобнай мовай ці дыялектам літоўскай. Афіцыйная версія называе яе ніжнелітоўскай гаворкай, супрацьпастаўляючы верхнелітоўскаму — аўкшайцкаму, на аснове якога сфарміравалася літоўская літаратурная норма. Тым не менш яна валодае ўласнай пісьменнасцю і сваёй маладой літаратурнай традыцыяй. У 1997 годзе за ёй быў замацаваны мясцовы статус, і ёсць рух за прызнанне яго афіцыйнага статусу на агульнадзяржаўным узроўні. У адрозненне ад этнічна вельмі аднастайнай Жмудзі, поўдзень літоўскай дзяржавы, і ў першую чаргу Віленшчына, характарызуецца сваёй шматнацыянальнасцю.

У XIX стагоддзі фармаванню жмудскай самасвядомасці нямала перашкодзіў той факт, што літоўскае нацыянальнае адраджэнне адбывалася ў асноўным як раз на жмудскіх землях, што моцна зблізіла іх насельніцтва з уласна літоўскім (аўкшайцкім) нацыянальным праектам. Аднак у першай палове ХХ ст. усё ж з’явілася жмудская пісьменнасць, першыя спробы літаратурнай творчасці. Ідэя аддзялення ад Літвы часам выказваецца ў асяроддзі радыкальных актывістаў, аднак у цэлым цяжка яшчэ казаць пра прыкметны мясцовы сепаратызм. І тым не менш ужо ў паслясавецкія гады Жмудзь прадэманстравала даволі моцную рэгіянальную самасвядомасць і схільнасць да атрымання больш высокага статусу для мясцовай культурнай і моўнай традыцыі.

У Беларусі

Беларускія прыхільнікі «Рускай цывілізацыі» і «Рускага свету» (у прыватнасці, Леў Крыштаповіч і Уладзімір Казлякоў) лічаць, што з дапамогай прывязкі каранёў краіны да ВКЛ беларускаму грамадству навязваецца «польска-шляхецкі погляд» на мінулае, бо ў Вялікім Княстве Літоўскім усталявалася ўлада «антырускай палітычнай наменклатуры», якая не мела нічога агульнага з беларускай ментальнасцю.. На думку прыхільнікаў канцэпцый, гэта робіцца з мэтай канчатковага расколу ўсходніх славян і пераарыентацыі Беларусі на Захад — палітычна, эканамічна і псіхалагічна, што вельмі небяспечна з пункту гледжання геапалітычных інтарэсаў Расіі.

Прадстаўнік ідэалогій, палітолаг Усевалад Шымаў выступіў супраць атаяснення дзяржавы з Беларуссю. Сваю пазіцыю ён абгрунтаваў тым, што княства было заснавана паганскай літоўскай шляхтай, якая захапіла значную частку зямель Старажытнай Русі ў ходзе яе паслаблення з-за міжусобіц і мангола-татарскага нашэсця. З прыняццем каталіцызму ў княстве, як паказваў Шымаў, пачалася паўзучая дыскрымінацыя праваслаўнага заходнерускага насельніцтва-продкаў сучасных беларусаў.

Як паказваў Алег Мацвееў, для беларусаў характэрная дваістая прырода гістарычных уяўленняў аб княстве. З аднаго боку, у межах ВКЛ пачынае афармляцца беларуская этнічная свядомасць, з’яўляюцца такія мысляры як Францыск Скарына, Мікола Гусоўскі, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, якія ўнеслі вялікі ўклад у станаўленне беларускай ідэнтычнасці, узнікае кнігадрукаванне на старабеларускай мове. З іншага боку, беларусы ў гэты перыяд пачынаюць губляць сваю эліту, адбываецца духоўны раскол, прычым мяжа цывілізацыйнага супрацьстаяння ў ВКЛ афармляецца не паміж народамі, а паміж набілітэтам і ніжэйшымі саслоўямі.

Гл. таксама

• Беларуска-літоўскія адносіны
• Гістарычная палітыка Беларусі

Літаратура

• Вячеслав Носевич Проблемы образования Великого княжества Литовского: обзор белорусской историографии // Lietuvos istorijos studijos. — 2008. — Т. 22. — С. 39—57.
• Тихомиров, А. В. Формирование исторического нарратива Великого княжества Литовского в белорусской исторической науке // Труды факультета международных отношений : науч. сборник. — Минск: 2014. — В. 5. — С. 70—75.
• Краўцэвіч, А. К. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Беларуская навука. — Менск, 1998. — 228 с. — ISBN 985-08-0249-9.
• Е.К. Новик, И.Л. Качалов, Н.Е. Новик. История Беларуси с древнейших времён до 2010 г.. — Минск: «Вышэйшая школа», 2011. — 526 с. — ISBN 978-985-06-1917-4.
• П. Ф. Дмитрачков Образование Великого княжества Литовского (дискуссионные аспекты) // Веснік МДУ імя А.А.Куляшова. — 1999. — № 1(2). — С. 47-53.
• Я. А. Сумина Основные проблемы истории образования ВКЛ в историографии // Веснік МДУ імя А.А.Куляшова. — 2013. — С. 13-15.
• Марозаў, А. П. Дзяржаўна-палітычная традыцыя Вялікага Княства Літоўскага ў нацыянальных рухах яго правапераемнікаў у пачатку XX стагоддзя // Вестник Полоцкого государственного университета. — 2015. — № 9. — С. 94—105.
• Вячеслав Носевич. Наследие ВКЛ в исторической памяти современных белорусов // Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos tradicija ir tautiniai naratyvai / Leidinį sudarė: A. Bumblauskas, G. Potašenko. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2009. -- С. 301–320.
• Алег Дзярновіч Пошукі Айчыны: “Літва” і “Русь” у сучаснай беларускай гістарыяграфіі // Палітычная сфера. — 2012. — № 18–19 (1–2). — С. 30—53.
• Великое княжество было литовское или беларуское? // Деды. Дайджест публикаций о Беларуской истории. №12-2013. С. 107-117.
• Баранаўскас Т. Вытокі Літоўскай дзяржавы. — Мінск: Край = Kraj. Polonica – Albaruthenica – Lithuanica, 2002. Архівавана 5 чэрвеня 2012.
• Р. Яворский, Д. Шульц Польско-литовские отношения 1385-1569 гг. в польской историографии XIX-XXI в. // Исторический вестник. — 2014. — В. 154. — № 7. — С. 114—135.
• Левицкий, Г. М. Великое княжество Литовское. — 2014. — 244 с. — (История. География. Этнография). — ISBN 978-5-91678-238-7.
• Вадим Деружинский Споры о ВКЛ // Секретные исследования : газета. — 2022. — № 17.
• Полякова Н. В. Первая мировая война и виленский вопрос: этнополитический контекст // Политическая экспертиза. — ПОЛИТЭКС, 2014. — Т. 20. — № 2.
• Васильев, Д. Е. Происхождение великих князей литовских // Информационные технологии и управление : сборник материалов 47-й научной конференции аспирантов, магистрантов и студентов / М. П. Батура [и др.]. — Минск: Белорусский государственный университет информатики и радиоэлектроники, 2011. — 25–29 апреля — С. 55.
• О. В. Матвеев Великое княжество Литовское в народных представлениях русских и белорусов: общее и особенное // Гуманитарные и юридические исследования. — 2021. — С. 50—59.
• Норман Дэвис Литва: Великое Княжество с королями // Деды. — 2012. — № 11. — С. 82—142.
• Шимов В. В. Белорусско-литовские отношения: как политика побеждает экономику // Современная Европа. — 2024. — № 3. — С. 56‒67.

Спасылкі

• Як беларусы і літоўцы спрачаюцца за ВКЛ | Русціс Камунтавічус, дырэктар Інстытуту Вялікага Княства Літоўскага ў Коўне (Видео на Ютуб)
• Bakaitė, Jurga (27 December 2011). "LRT FAKTAI. Ar lietuviams reikia bijoti baltarusių nacionalinio atgimimo?"(літ.). Lithuanian National Radio and Television.
• "Greiti Pietūs": Algis Ramanauskas ir Tomas Baranauskas (літ.). YouTube. Žinių radijas (16 ліпеня 2015). Праверана 23 August 2021.
• B&R Pristato: Istorikai Inga ir Tomas Baranauskai. LICVINIZMAS 20191010 (нявызн.). YouTube. Bačiulis ir Ramanauskas (11 кастрычніка 2019). Праверана 23 August 2021.
• Ar perrašinėjamos istorijos pasakų įkvėpta Baltarusija gali kėsintis į Rytų Lietuvą? (літ.). 15min.lt. Праверана 1 October 2014.
• Opinion: Why are our neighbours poaching our history? (нявызн.). Lithuania Tribune (17 ліпеня 2014).