Дэкамунізацыя ва Украіне

Дэкамунізацыя ва Украіне  — працэс дэкамунізацыі, які пачаўся ў часы распаду СССР, стыхійна актывізаваўся падчас «Ленінападу» у перыяд Рэвалюцыі годнасці і ўзаконены прынятым 9 красавіка 2015 года Вярхоўнай Радай Украіны пакетам законаў[1][2][3]. 15 мая 2015 законы падпісаў Прэзідэнт Украіны Пётр Парашэнка[4]. Пры гэтым ён адзначыў, што ў бліжэйшы час у Вярхоўную Раду будзе пададзены праект закона, накіраваны на ўдасканаленне нормы аб адказнасці за парушэнне Закона аб статусе змагароў за незалежнасць Украіны ў ХХ стагоддзі. Законы былі апублікаваныя 20 мая 2015 года і набылі моц з 21 мая[5].

Знос помніка Леніну ў Крамянчугу.

Пачатак дэкамунізацыі правіць

Працэс дэкамунізацыі ў грамадскім жыцці Украіны пачаўся з дэкамунізацыі адукацыі і выхавання. З навучальных праграм навучальных устаноў былі выведзеныя дысцыпліны, прысвечаныя вывучэнню асноў камуністычнай ідэалогіі, гісторыі КПСС і г.д. На прадпрыемствах і ў вайсковых часцях былі ліквідаваныя так званыя «Ленінскія пакоі», прыбраны бюсты Леніна і іншых камуністычных партыйных дзеячаў.

Адным з першых помнікаў камуністычнаму рэжыму, знесеных ва Украіне, быў манумент Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ў Кіеве. Знос адбыўся ў адпаведнасці з рашэннем Кіеўскай рады ў верасні 1991 года[6].

Падчас Рэвалюцыі годнасці 8 снежня 2013 года ў Кіеве быў скінуты помнік Уладзіміру Леніну. Гэта выклікала ланцуговую рэакцыю — пачаўся «Ленінапад», падчас якога масава знішчаліся помнікі савецкім дзяржаўным дзеячам і савецкая сімволіка. За першы год помнікі Леніну былі дэмантаваны ва ўсіх падкантрольных Украіны абласных цэнтрах, акрамя Запарожжа[7].

«Дэкамунізацыйны пакет законаў» правіць

Чатыры дэкамунізацыйныя законы былі ўхвалены на пасяджэнні Кабінета Міністраў Украіны 31 сакавіка 2015 года[8]:

  • «Аб прававым статусе і ўшанаванні памяці змагароў за незалежнасць Украіны ў XX стагоддзі» (закон № 314-VIII)[закон 1];
  • «Аб увекавечанні перамогі над нацызмам у Другой сусветнай вайне 1939—1945» (закон № 315-VIII)[закон 2];
  • «Аб доступе да архіваў рэпрэсіўных органаў камуністычнага таталітарнага рэжыму 1917—1991 гадоў» (закон № 316-VIII)[закон 3];
  • «Аб асуджэнні камуністычнага і нацыянал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарнага рэжымаў і забароне прапаганды іх сімволікі» (закон № 317-VIII)[закон 4].

9 красавіка Вярхоўная Рада Украіны прыняла рашэнне ўзяць усе 4 законы за аснову і цалкам[9]. Прэзентаваў законы старшыня Украінскага інстытута нацыянальнай памяці, гісторык Уладзімір Вятровіч.

Законы падтрымалі большасць дэпутатаў фракцый «Блока Пятра Парашэнкі», «Народнага фронту», «аб’яднання Самапомач», «Блока Радыкальнай партыі Алега Ляшко», а таксама «Бацькаўшчына» (за выключэннем лідара партыі — Юліі Цімашэнка)[10][11][12][13]

Старшыня Вярхоўнай Рады Уладзімір Гройсман, які асабіста не падтрымаў ні адзін з гэтых чатырох законаў[10][11][12][13], падпісаў іх толькі праз 20 дзён пасля прыняцця — 30 красавік 2014 г. 15 мая 2015 законы падпісаў прэзідэнт Пётр Парашэнка[4]. Дэкамунізацыйныя законы былі апублікавана 20 мая ў газеце Вярхоўнай Рады «Голас Украіны»[5], і, адпаведна, набылі моц з 21 мая 2015[14].

Перайменаванне адміністрацыйных адзінак правіць

Дзеянне закона прывядзе да перайменавання вялікай колькасці населеных пунктаў і вуліц ва Украіне. У прыватнасці, 2 абласныя цэнтры[15] — Днепрапятроўск і Кіраваград прыйдзецца перайменаваць.[16][17] У Днепрапятроўску, які названы ў гонар аднаго з арганізатараў галадамора ва Украіне Рыгора Пятроўскага, ужо пачалося абмеркаванне новай назвы. З перайменаваннем гэтых абласцей могуць быць складанасці, паколькі для гэтага трэба змяніць канстытуцыю, дзе гэтыя вобласці прапісаны.

Украінскі інстытут нацыянальнай памяці пасля набыцця законамі моцы запрасіў да супрацоўніцтва валанцёраў-краязнаўцаў для падрыхтоўчай работы па рэалізацыі закона № 317-VIII. Звязана гэта з тым, што інстытут пачаў фармаваць інфармацыйную базу найменняў тапанімікі населеных пунктаў, якія змяшчаюць сімволіку камуністычнага рэжыму, іх гістарычных назваў і прапаноў па перайменаванні[18].

Крытэрыі перайменавання правіць

Згодна з законам Украіны «Аб асуджэнні камуністычнага і нацыянал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарных рэжымаў ва Украіне і забароне прапаганды іх сімволікі», які быў прыняты Вярхоўнай Радай Украіны 9 красавіка 2015 года, змянення назвы патрабуюць тапонімы (геаграфічныя назвы і назвы вуліц і прадпрыемстваў населеных пунктаў Украіны), якія маюць камуністычнае паходжанне.

Тым жа законам вызначаны тэрмін «камуністычная партыя» (артыкул 1, частка 1, пункт 1), «прапаганда камуністычнага і нацыянал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарных рэжымаў» (арт.1, ч.1, п.2), «савецкія органы дзяржаўнай бяспекі» (арт.1, ч.1, п.3), «сімволіка камуністычнага таталітарнага рэжыму» (арт.1, ч.1, п.4), да апошняй адносяцца выявы, гімны, помнікі, лозунгі, цытаты і г.д., «сімволіка нацыянал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарнага рэжыму» (арт.1, ч.1, п.5).

Прававое патрабаванне перайменавання тапонімаў з камуністычным паходжаннем змешчана ў арт.7, ч.6 таго ж закона.

Суб’екты перайменавання
  • У рамках Украіны, абласных і раённых саветаў: вобласці, раёны, населеныя пункты (гарады, пасёлкі гарадскога тыпу, пасёлкі сельскага тыпу, сёлы), адпаведныя Саветы (абласныя, раённыя, гарадскія, пасялковыя, сельскія)
  • У рамках населеных пунктаў: раёны ў гарадах, вуліцы, бульвары, праспекты, завулкі, праезды, плошчы, набярэжныя, скверы, масты, іншыя аб’екты тапанімікі (шляхі, кварталы, мікрараёны, жылыя масівы і г.д.), а таксама назвы прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый.
Крытэрыі перайменавання
  • Асноўны крытэрый — сімволіка камуністычнага таталітарнага рэжыму.
  • Усёабдымнасць крытэрыяў — немагчыма, падчас нельга сказаць, ці мае тая ці іншая назва прыкметы прапаганды або сімвала камуністычнага таталітарнага рэжыму, таму ў некаторых выпадках немагчыма абыйсціся без экспертаў (у прыватнасці спецыялістамі Украінскага інстытута нацыянальнай памяці).
  • Прамое ўказанне крытэрыяў перайменавання — апісана ў арт.1, ч.1, п.4е, ж, в — спіс А (гл. ніжэй).
  • Ускосныя выпадкі крытэрыяў перайменаванне — не мае прамога згадвання ў дадзеным законе — спіс Б (гл. ніжэй).
  • У выпадках фармальнай прыналежнасці асобы да спісу А, але калі асоба не была датычная да прапаганды камуністычнага рэжыму ці злачынстваў рэжыму і вызначылася значным укладам у культуру і тэхніку дзяржавы вылучаны асаблівы спіс В (глядзі ніжэй). У спіс В не можа быць унесена асоба, якая працавала ў савецкіх органах дзяржаўнай бяспекі.
  • Перайменаванне тапонімаў з камуністычным паходжаннем, вытворных ад іншых тапонімаў з камуністычным паходжаннем (напрыклад, «вул. Кіраваградская» вытворная не ад «Кіраў С. М.», а ад горада «Кіраваград») павінна ажыццяўляцца толькі ў выпадках, калі былі змененыя тапонімы з якіх пайшлі першыя (напрыклад, «вул. Ленінградская» падлягае змяненню, бо горад Ленінград быў перайменаваны ў Санкт-Пецярбург, а" вул. Днепрапятроўская"не падлягае, бо горад Днепрапятроўск не быў перайменаваны ў час прыняцця рашэння аб перайменаванні вуліцы) — спіс Г.

Пералік камуністычных тапонімаў Украіны, якія патрабуюць перайменавання правіць

Вобласці правіць

Гарады правіць

Рэакцыя на прынятыя законы правіць

Рэакцыя ва Украіне правіць

За дзень да разгляду дэкамунізацыйных законаў у Вярхоўнай Радзе старшыня Украінскага інстытута нацыянальнай памяці Уладзімір Вятровіч заклікаў парламентарыяў да іх прыняцця такімі словамі[22]:

  …Непакаранае зло расце. Асудзіць злачынствы - гэта не пытанне помсты, гэта пытанне справядлівасці. Таму еўрапейскія краіны, якія перажылі таталітарызм прынялі законы, якімі пацвердзілі: зноў створаная дзяржава абавязваецца ніколі не паўтарыць таталітарныя практыкі.…  

У ноч на 11 красавіка ў Харкаве невядомыя знеслі тры помнікі савецкага часу: Якаву Свярдлову, Серго Арджанікідзэ і Мікалаю Рудневу, пры гэтым пашкодзілі агароджу ўніверсітэта, на тэрыторыі якога стаяў адзін з іх. Усе яны стаялі ў розных раёнах горада[23][24]. Па факце хуліганства міліцыя адкрыла крымінальную вытворчасць.[25]

Пасля падпісання законаў прэзідэнтам Першы намеснік Старшыні Вярхоўнай Рады Украіны Андрэй Парубій назваў іх «вехавымі законамі для нашага дзяржаўнага станаўлення, для самасвядомасці ўкраінцаў, як свабоднай, сучаснай, скіраванай у будучыню адзінай нацыі». Таксама ён адзначыў, што «зло павінна быць названым і асуджаным, а Героі павінны быць прызнаны і ўшанаваны»[26].

Рэакцыя ў іншых краінах правіць

Міністэрства замежных спраў Расіі выказала занепакоенасць у сувязі з прыняццем ва Украіне закона аб забароне прапаганды камуністычнага і нацысцкага рэжымаў[27].

Украінская Свабодная Акадэмія Навук (УСАН) у Канадзе падтрымала прыняцце чатырох дэкамунізацыйных законаў[28].

Крытыка законаў правіць

  • Канадскі гісторык, заслужаны прафесар Альберцкага ўніверсітэта Дэвід Р. Марплс і разам з ім група з 68 замежных і ўкраінскіх навукоўцаў, экспертаў і выкладчыкаў заклікала прэзідэнта Парашэнка не падпісваць законапраекты № 2538-1 і № 2558. На іх думку, гэтыя законы палітызуюць гісторыю, супярэчаць аднаму з асноватворных палітычных правоў — права на свабоду слова, а такім чынам накіроўваюць Украіну шляхам Расіі[29][30].
  • Прэзідэнт Польшчы Браніслаў Камароўскі заявіў, што закон аб прызнанні УПА (праект № 2538-1) ускладняе польска-ўкраінскі гістарычны дыялог[31].

Канстытуцыйнасць законаў абскарджвалася групай народных дэпутатаў Украіны ў Канстытуцыйным Судзе Украіны[32].

Абгрунтаванне неабходнасці прыняцця законаў правіць

Старшыня Украінскага інстытута нацыянальнай памяці, гісторык Уладзімір Вятровіч лічыць, што адсутнасць палітыкі дэкамунізацыі ва Украіне пасля абвяшчэння незалежнасці была адной з прычын, якія прывялі да неасавецкага рэваншу рэжыму Януковіча. … Носьбіты савецкіх каштоўнасцей (а не рускія ці рускамоўныя, як пра гэта кажа расійская прапаганда) у цяперашні час з’яўляецца галоўным кадравым рэзервам тэрарыстычных атрадаў у так званых ДНР і ЛНР. Таму пытанне дэкамунізацыі для Украіны сёння тычыцца ўжо не толькі гуманітарнай палітыкі, але і палітыкі бяспекі[33].

Расійскі праваабаронца і дысідэнт, журналіст і грамадскі дзеяч Аляксандр Падрабінек у сваім артыкуле «Віват, Украіна!»[34] выказаўся на падтрымку законаў пра дэкамунізацыю:

  ... правозащитники опасаются, что запрет коммунистической и нацистской пропаганды может ограничить свободу слова. Справедливые опасения. Более того, можно твердо сказать, что это и есть ограничение свободы слова. В стабильном демократическом государстве это недопустимо.
Проблема, однако, в том, что Украина не есть стабильное демократическое государство. Чтобы стать таковым, ей надо пройти трудный путь, сопряженный с опасностью реставрации тоталитаризма. Она находится сейчас и будет находиться еще некоторое время в чрезвычайной ситуации, которая сродни военному положению. Ей надо минимизировать риски реставрации, чтобы не получилось так же, как в России.
 

Гл. таксама правіць

Заўвагі правіць

  1. Рада ухвалила «декомунізаційний пакет»
  2. Декомунізаційний пакет: як Росія відреагувала на заборону тоталітаризму
  3. У МЗС Росії розцінили «декомунізаційний пакет» в Україні, як антиросійський крок Архівавана 24 ліпеня 2015.
  4. а б Глава держави підписав закони про декомунізацію(недаступная спасылка)
  5. а б Голос України. — 20 травня 2015. — № 87 (6091). — С. 15-19. —
  6. Історія пам’ятника Леніну в Києві. ФОТО
  7. За рік в Україні знесли півтисячі пам’ятників Леніну Архівавана 18 жніўня 2015.
  8. Сьогодні на Уряді: невідкладна декомунізація Володимир В’ятрович, історик, голова Українського інституту національної пам’яті. Українська правда Блоги.
  9. Офіційний портал Верховної Ради України. Проект Закону про засудження комуністичного та націонал-соціалістичного (нацистського) тоталітарних режимів в Україні та заборону пропаганди їх символіки
  10. а б Поіменне голосування про проект Закону про правовий статус та вшанування пам’яті борців за незалежність України у ХХ столітті (№ 2538-1) — за основу та в цілому
  11. а б Поіменне голосування про проект Закону про увічнення перемоги над нацизмом у Другій світовій війні 1939—1945 років (№ 2539) — за основу та в цілому
  12. а б Поіменне голосування про проект Закону про доступ до архівів репресивних органів комуністичного тоталітарного режиму 1917—1991 років (№ 2540) — в цілому
  13. а б Поіменне голосування про проект Закону про засудження комуністичного та націонал-соціалістичного (нацистського) тоталітарних режимів в Україні та заборону пропаганди їх символіки (№ 2558) — за основу та в цілому
  14. В Україні набрали чинності закони про декомунізацію
  15. Дніпропетровськ та Кіровоград мають перейменувати, — Інститут національної пам’яті, еспресоТВ, 14 квітня
  16. Україна без комунізму: перейменування Дніпропетровська та Кіровограда, ремонт у ВР, ТСН, 11 квітня
  17. В Україні перейменують усі міста і вулиці з радянськими назвами, ЛБ, 9 квітня
  18. Запрошуємо до співпраці волонтерів-краєзнавців допомогти у реалізації декомунізаційних законів Архівавана 24 мая 2015.
  19. Прапановы: Дніпроўск, Кам’янскэ, Дніпракам’янск, Дніпраград, Камэон, Кам’янск-Дніпроўскы, Слаўгарад, Кам’янск-на-Дніпры, Раманіўскі і інш: гл.Прапановы з галасавання на сайце Днепрадзяржынскага гарадскога савета
  20. Прапановы: Дніпраслаў, Січэслаў, Дніпро, Дніпроўск і г.д .: гл. Протокол Дніпропетровської міськради щодо перейменування вулиць, проспектів, провулків, інших об'єктів топоніміки міста Дніпропетровська(недаступная спасылка); Дніпропаль, Кодак, Новы Кодак, Святаслаў і г.д .: гл. Запропоновані варіанти для інтернет-голосування щодо нової назви міста на головній сторінці сайту dniprorada.gov.ua/ Архівавана 22 сакавіка 2014.
  21. Прапановы: Елісаветград, Інгульск, Златопіль, Наваказачын, Скіфопіль, Задніпранск і г.д .: гл. Пропозиції щодо нової назви міста на сайті Кіровоградської міської ради
  22. Четвер. Парламент. Декомунізація Володимир В’ятрович, історик, голова Українського інституту національної пам’яті. Українська правда Блоги.
  23. У Харкові знесли три пам’ятники діячам радянської доби
  24. У Харкові за ніч знесли три пам’ятники
  25. Харківська міліція хоче покарати кривдників пам’ятників Леніну за хуліганство
  26. Закони про декомунізацію підписані. Вітаю! Андрій Парубій, Перший заступник Голови Верховної Ради України, громадський діяч, політик. Українська правда Блоги.
  27. МИД РФ прокомментировал закон о декоммунизации Украины
  28. УВАН у Канаді вітає схвалення ВР України законів, спрямованих на декомунізацію України
  29. «Критика»: Відкритий лист науковців та експертів-українознавців щодо так званого «Антикомуністичного закону» (тэкст украінскай)
  30. David R. Marples. Open Letter from Scholars and Experts on Ukraine Re. the So-Called «Anti-Communist Law» (1 красавіка 2015). Звернення міжнародних науковців і експертів до Президента і голови ВР з проханним не підписувати законопроекти про «декомунізацію»
  31. Президент Польщі: закон про УПА ускладнює історичний діалог Варшави і Києва / УП, 23 квітня 2015, 08:19
  32. КСУ просят проверить конституционность законов о декоммунизации / Юрлига, 17:00 05.06.15
  33. Володимир В’ятрович. Декомунізація і академічна дискусія Архівавана 26 сакавіка 2016.
  34. АЛЕКСАНДР ПОДРАБИНЕК. Виват, Украина!
Законы пра дэкамунізацыю
  1. Закон України Про правовий статус та вшанування пам’яті борців за незалежність України у XX столітті
  2. Закон України Про увічнення перемоги над нацизмом у Другій світовій війні 1939—1945 років
  3. Закон України Про доступ до архівів репресивних органів комуністичного тоталітарного режиму 1917—1991 років
  4. Закон України Про засудження комуністичного та націонал-соціалістичного (нацистського) тоталітарних режимів в Україні та заборону пропаганди їхньої символіки

Спасылкі правіць