Еўпраксія Усеваладаўна

Еўпраксія Усеваладаўна (у заходнееўрапейскіх крыніцах: Адэльгейда, ням.: Adelheid, Пракседа, лац.: Praxedis; 1069/1071 — 9 ліпеня 1109) — дачка Усевалада Яраславіча, сястра Уладзіміра Манамаха, другая жонка імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Генрыха IV.

Еўпраксія Усеваладаўна
Нараджэнне	1071 Кіеў, Кіеўская Русь
Смерць	20 ліпеня 1109 Кіеў, Кіеўская Русь
Месца пахавання	Кіева-Пячэрская лаўра
Род	Рурыкавічы
Бацька	Усевалад Яраславіч
Маці	Ганна Палавецкая[d]
Муж	Генрых IV і Henry I, Margrave of the Nordmark[d]
Дзейнасць	суверэн
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Графіня фон Штадэ

Трапіла ў Германію паміж 1083 і 1086 гг. як нявеста Генрыха Штадена, маркграфа Саксонскай Паўночнай маркі (з якім рускія князі мелі традыцыйны саюз). Генрых быў сваяком жонкі вялікага князя кіеўскага Святаслава Яраславіча Оды: яе маці Іда фон Эльсдорф ўсынавіла бацьку Генрыха Уда. Даследчыкі мяркуюць, што гэты шлюб быў патрэбны бацьку Еўпраксіі Усеваладу для ўзмацнення сваіх пазіцый перад Еўропай у супрацьстаянні з пляменнікам Яраполкам, які быў жанаты на нямецкай графіне Кунігундзе.

Еўпраксія была выдадзена замуж за маркграфа Генрыха у 12-гадовым узросце. У Германію яна прыбыла з вялікай світай і караванам вярблюдаў, нагружаных багатай вопраткай, каштоўнымі камянямі і вялікай колькасцю скарбаў.

У чэрвені 1087 года яе муж памёр, дзяцей ад гэтага шлюбу не было.

Імператрыца

Верагодна, Еўпраксія была вельмі прыгожая, таму што ў яе закахаўся імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Генрых IV. Заручыны з ім адбыліся праз год пасля смерці яе першага мужа, у 1088 годзе. У пачатку восені Еўпраксія ў якасці «нарачонай» Генрыха IV знаходзілася ў манастыры ў Кведлінбурге пад апекай абатысы Адэльгейды, сястры імператара.

14 жніўня 1089 магдэбургскі архіепіскап Гартвіг ў Кёльнскім саборы вянчаў 39-гадовага Генрыха IV і маладую кіяўлянку Еўпраксію, якая пасля звароту ў каталіцтва прыняла імя Адэльгейда (Адэлаіда). Каранацыя каралевы Адэльгейды адбылася неўзабаве пасля Раства 1089 г. у Кёльне.

Па версіі нямецкага гісторыка Герда Альтхофа, шлюб Адэльгейды і Генрыха пераследваў сваёй мэтай умацаваць сувязі імператара з саксонскімі кіраўнікамі. Маладой прызначалася роля закладніцы, што для свайго часу было шырока распаўсюджанай практыкай, якая дазваляла ўмацаваць і засцерагчы заключаны палітычны саюз.

Крызіс паміж мужам і жонкай

Пагаршэнне адносінаў паміж мужам і жонкай наступіла хутка, імкліва прымаючы скандальныя формы на фоне жорсткай барацьбы за інвестытуру.

У тым жа годзе, дзякуючы ўдалай дыпламатыі рымскага Папы Урбана II, праціўнікі Генрыха IV заключаюць палітычны і ваенны саюз — 43-гадовая Мацільда Тасканская ўступае ў шлюб з 17-гадовым Вельфом V.

У сакавіку 1090 года Генрых IV вяртаецца ў Італію, каб умяшацца ў барацьбу паміж Кліментам III і Урбанам II і працягнуць вайну супраць Мацільды. У красавіку 1090 года Генрых IV прыбыў у Верону, куды крыху пазней перабраўся і яго двор. Выключаючы кароткі перыяд жыцця ў Падуі (студзень — жнівень 1091 года), Еўпраксія аж да 1093 года заставалася ў Вероне, дзе ў 1092 годзе памёр яе нованароджаны сын і дзе адбываюцца асноўныя падзеі ўскладнення адносін з Генрыхам.

Напярэдадні Вялікадня 1091 г. Генрых IV захапіў пасля працяглай шматмесячнай аблогі Мантую, якую абараняў граф Вельф. З вясны 1092 года Генрых IV аблажыў крэпасць Монтевелья, але ў кастрычніку вымушаны быў ад яе адступіць, павярнуўшы сваё войска ў бок Каносы. Тут фартуна канчаткова адвярнулася ад імператара — у кастрычніку 1092 года Генрых IV пацярпеў паразу пад сценамі Каносы; гарады Мілан, Крэмона, Лодзі, П'ячэнца заключылі абарончы і наступальны саюз супраць імператара і ўзялі пад свой кантроль альпійскія перавалы, так што на гэты раз Генрых апынуўся адрэзаным ад Германіі, вымушаны быў вярнуцца ў Венецыю і на працягу трох гадоў, з 1093 па 1096 год, не мог вярнуцца ў Германію. Яго сын Конрад у 1093 годзе далучыўся да Папы і яго прыхільнікаў і ў Мілане быў узведзены на трон караля Італіі.

Паведамляецца, што Генрых вельмі раўнаваў сваю жонку і дрэнна да яе адносіўся. Адно з такіх сведчанняў прыводзіць Н. М. Карамзін: «Жадаючы выпрабаваць цнатлівасць Агнэсы, Генрых загадаў аднаму барону шукаць яе кахання. Яна не хацела слухаць спакусніка; нарэшце назоламі яго выведзеная з цярпення, прызначыла яму час і месца для тайнага спаткання. Замест барона з'явіўся сам імператар, ноччу, у поцемках, і замест палюбоўніцы сустрэў тузін слуг, апранутых у жаночыя сукенкі, якія, выконваючы загад імператрыцы, вылупцавалі яго без міласэрнасці, як зневажальніка яе гонару. Ва ўяўным бароне прызнаўшы свайго мужа, Агнэса сказала: „Для чаго ты ішоў да законнай жонцы ў выглядзе пралюбадзея?“ Раздражнёны Генрых, лічачы сябе падманутым, пакараў смерцю барона, а цнатлівую Агнэсу аблаяў з гнюснай жорсткасцю: голую паказаў маладым людзям, загадаўшы ім таксама распрануцца».

У «Штаденскіх аналах» таксама ўказваецца: «Конрад, сын Генрыха ад першага шлюбу, паўстаў супраць свайго бацькі па наступнай прычыне. Кароль Генрых зненавідзеў каралеву Адельхайду, сваю жонку, ды так, што нянавісць была яшчэ мацней, чым запал, з якой ён яе перш любіў. Ён зняволіў яе, і з яго дазволу многія здзяйснялі над ёй гвалт. Як кажуць, ён упаў у такое вар'яцтва, што нават згаданага сына пераконваў увайсці да яе. Так як той адмаўляўся апаганіць пасцель бацькі, кароль, угаворваючы яго, пачаў сцвярджаць, быццам ён не яго сын, а аднаго герцага, на якога названы Конрад быў надзвычай падобны тварам».

Ёсць версія, што адбывалася гэта таму, што Генрых уваходзіў у секту мікалаітаў, якія практыкавалі оргіі. У сваю чаргу, Г. Альтхоф лічыць, што паколькі шлюб імператара з Еўпраксіяй быў часткай мірнага пагаднення з саксонскімі кіраўнікамі і яна з'яўлялася своеасаблівай закладніцай, то яго стаўленне да жонкі памянялася пасля таго, як у яго пачаліся ўскладненні з саксонцамі. Тое, што Генрых загадваў гвалціць жонку, на думку Альтхофа, было пакараннем закладніцы, якая прадстаўляла бок, які не выканаў сваіх абавязацельстваў.

Еўрапейскі скандал

Будучы фактычна вязніцай ў Вероне, Еўпраксія бяжыць адтуль (у канцы 1093 года) пад заступніцтва Папы Рымскага. Ля сцен Вероны яе сустрэў атрад на чале з Вельфам V і паспяхова даставіў яе ў Каносу да Мацільды Тасканскай.

На царкоўным саборы ў Канстанцы (красавік 1094) і на сінодзе у П'ячэнцы (сакавік 1095) Еўпраксія сведчыла супраць Генрыха, абвінаваціўшы яго ў прымусе да шлюбных здрад, у прыватнасці, да сужыцця са старэйшым сынам Конрадам, а таксама абвінаваціла імператара ў оргіях і сатанізме. Папа Урбан II зноў аддаў Генрыха анафеме. Скарга Еўпраксіі была прызнана справядлівай, і яна атрымала адпушчэнне грахоў.

Некаторы час пасля гэтага Еўпраксія жыла ў Італіі, відаць, пры двары сына Генрыха Конрада. Але каля 1096—1097 г., як мяркуюць, яна адправілася ў Венгрыю, «дзе ў яе было шмат сваякоў», але там не затрымалася і каля 1099 года вярнулася ў Кіеў, дзе жыла яе маці. Пасля смерці Генрыха ў жніўні 1106 года Еўпраксія пастрыглася ў манашкі (6 снежня 1106 года) і памерла ў 1109 годзе. Пахаваная ў Пячэрскім манастыры.

Літаратура

• Назаренко А. В. Древняя Русь на международных путях. М., 1999.
• Rüß H. Eupraxia — Adelheid. Eine biographische Annäherung. // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 54. 2006. S. 481—518.
• Древняя Русь в свете зарубежных источников. — М., 2009—2010.
• Морозова Л. Е. Великие и известные женщины Древней Руси. — М.: АСТ, 2009.
• Gerdt Althoff. Heinrich IV. WBG, Darmstadt 2006.
• Карамзин Н. М. История Государства Российского. — Ростов-на-Дону: Издательство «Феникс», 1995.
• Буровский А. М. Несбывшаяся Россия. — М.: Эксмо, 2007.