Вікіпедыя

Канстанцый I Хлор

(Пасля перасылкі з Канстанцый Хлор)
У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Канстанцый.

Фла́вій Вале́рый Канста́нцый (лац.: Flavius Valerius Constantius), больш вядомы ў рымскай гістарыяграфіі як Канстанцый I Хлор — рымскі імператар як Цэзар у 293—305 гадах, як Аўгуст у 305—306 гадах. Бацька Канстанціна Вялікага і заснавальнік дынастыі Канстанцінаў. Мянушку Хлор (грэч.: χλωρός, што азначае «бледны») атрымаў пазней ад візантыйскіх гісторыкаў[1].

Флавій Валерый Канстанцый
лац.: Flavius Valerius Constantius
Флавій Валерый Канстанцый
Скульптурны партрэт Канстанцыя Хлора
Цэзар

293—305

Аўгуст

305—306

Папярэднік Дыяклетыян і Максіміян
Пераемнік Галерый і Флавій Север
 
Дзейнасць палітык
Веравызнанне Старажытнарымская рэлігія
Нараджэнне 31 сакавіка 250(0250-03-31)
Верхняя Мёзія
Смерць 25 ліпеня 306(0306-07-25) (56 гадоў)
Эбаракум, Брытанія
Род Дынастыя Канстанціна
Бацька Еўтропій (?)
Маці Клаўдзія (?)
Жонка 1) Алена
2) Феадора
Дзеці 1) Канстанцін I Вялікі
2) Анастасія
3) Юлій Канстанцый
4) Флавій Далмацый
5) Флавія Юлія Канстанцыя
6) Еўтропія
7) Ганібаліян Старэйшы

Паходзіў з прыдунайскіх правінцый. У 293 годзе Дыяклетыян абвясціў Канстанцыя цэзарам. На гэтай пасадзе ён праводзіў кампаніі супраць узурпатара Алекта ў Брытаніі, на Рэйне супраць алеманаў і франкаў. Стаўшы аўгустам у 305 годзе, Канстанцый пачаў паспяховую карную кампанію супраць піктаў і скотаў. Аднак у наступным годзе ён сканаў у Эбаракуме. Яго смерць выклікала пачатак крызісу тэтрархіі[2].

Канстанцый насіў наступныя пераможныя тытулы: «Германскі Найвялікшы» — з 294 года, «Брытанскі Найвялікшы» — з 296 года, «Карпійскі Найвялікшы», «Армянскі Найвялікшы», «Мідыйскі Найвялікшы», «Адыябенскі Найвялікшы», «Персідскі Найвялікшы» — з 297 года, «Сармацкі Найвялікшы» — магчыма, з 299 года, «Сармацкі Найвялікшы» (другі раз) і «Германскі Найвялікшы» (другі раз) — з 301 года, «Брытанскі Найвялікшы» (другі раз) — з 306 года[2].

БіяграфіяПравіць

Жыццё да прыняцця ўладыПравіць

Флавій Валерый Канстанцый Хлор нарадзіўся ў Ілірыку 31 сакавіка меркавана ў 250 годзе[3]. Паводле кнігі «Гісторыя Аўгустаў», ён быў сынам знатнага выхадца з Дарданіі(ням.) бел. Еўтропія і Клаўдзіі, пляменніцы імператараў Клаўдзія II і Квінтыла[4]. Панегірыст Еўменій называе яго нават незаконнанароджаным сынам Клаўдзія[1]. Сучасныя гісторыкі, такія як Пат Сазерн(англ.) бел. і аўтары PLRE, падазраюць, што гэты радавод быў прыдуманы Канстанцінам I Вялікім ужо пасля смерці Канстанцыя для ўмацавання сваёй улады, і што яго сям'я былі нязнатнага паходжання[1][5][5][6].

Канстанцый быў членам корпуса пратэктараў імператара пры Аўрэліяне і ўдзельнічаў у паходзе супраць Пальмірскага царства[7]. Паводле зборніка біяграфій імператараў «Гісторыя Аўгустаў», у часы ўладарання Проба Канстанцый быў дуксам[8], але гэта, хутчэй за ўсё, выдумка аўтара[6]. Паводле «Ананіма Валезія», Канстанцый быў яшчэ і ваенным трыбунам[9]. Адзіная дакументальна пацверджаная пасада Канстанцыя — гэта прызначэнне яго прэзідам Далмацыі ў кіраванне Кара[7][10]. Была выказана здагадка, што пасля паўстання Дыяклетыяна Канстанцый перайшоў на яго бок і ўзяў удзел у бітве пры Маргусе ў 285 годзе[11].

У 286 годзе Дыяклетыян прызначае свайго сябра Максіміяна суправіцелем і дае яму ў валоданне заходнія правінцыі, у той час як сам забірае ўвесь Усход, пачынаючы працэс, які ў канчатковым выніку прывядзе да падзелу Рымскай імперыі на дзве часткі — Заходнюю і Усходнюю[12]. У 288 годзе, калі тэрмін яго знаходжання на пасадзе прэзіда Далмацыі скончыўся, Канстанцый быў прызначаны прэфектам прэторыя пры заходнім імператары Максіміяне[13]. З тых часоў ён, як відаць, заняў значнае становішча пры імператарскім двары[1]. На працягу перыяду 288—289 гадоў Канстанцый пад камандаваннем Максіміяна прымаў актыўны ўдзел у вайне супраць алеманаў, правядзення кампаній на тэрыторыі варварскіх плямёнаў за Рэйнам і Дунаем[13]. Для ўмацавання сувязей паміж імператарам і яго ўплывовым военачальнікам у 289 годзе Канстанцый адмовіўся ад сваёй жонкі (або наложніцы) Алены і ажаніўся з дачкой імператара Максіміяна Феадорай[13].

КіраваннеПравіць

Абвяшчэнне цэзарамПравіць

 
Аргентыус з партрэтам Канстанцыя Хлора

У 293 годзе Дыяклетыян, усведамляючы амбіцыі свайго суправіцеля, дазволіў Максіміяну садзейнічаць Канстанцыю ў атрыманні тытула імператара падчас новага падзелу імперыі[14]. Дыяклетыян падзяляе адміністрацыю Рымскай імперыі на дзве паловы, якія адносяцца да заходняй і ўсходняй часткам. Кожнай паловай будзе кіраваць аўгуст пры падтрымцы цэзара. Абодва цэзары мелі права спадчыны пасля смерці аўгуста.

У Медыялане 1 сакавіка 293 года Канстанцый быў афіцыйна прызначаны цэзарам Максіміяна[14]. Ён прыняў імя Флавія Валерыя і атрымаў у кіраванне Галію, Брытанію і, магчыма, Іспанію[14]. Дыяклетыян, усходні Аўгуст, у імкненні захаваць баланс сіл у імперыі прызначае 21 мая 293 года ў Філіпопалі военачальніка Галерыя сваім цэзарам[14]. Канстанцый быў старэйшым з двух цэзараў, і таму ў афіцыйных дакументах ён заўсёды меў прыярытэт, быўшы згаданым перад Галерыем[15]. Сталіцай Канстанцыя была Аўгуста Трэвераў, размешчаная на рацэ Мазела[16][2]. У гэтым горадзе імператар пачаў будаўніцтва грандыёзнага палацавага комплексу, які быў завершаны яго сынам[2]. Комплекс займаў усю паўночна-заходнюю частку горада[2].

Першай задачай Канстанцыя пасля абвяшчэння цэзарам было задушыць паўстанне рымскага ўзурпатара Караўзія, які абвясціў сябе імператарам у Брытаніі і паўночнай Галіі ў 286 годзе[7]. Пасля паражэння, нанесенага ім Максіміяну, той быў вымушаны прызнаць уладу мяцежніка[11]. У канцы 293 года Канстанцый аблажыў і ўзяў штурмам галоўную базу і гавань Караўзія на кантыненце — Банонію[17]. Вялікая дамба, якая стаяла на ўваходзе ў бухту, не дазволіла Караўзію паслаць да горад падмацаванне, і таму ўзурпатар быў вымушаны здаць горад[17]. Неўзабаве пасля гэтага Караўзій быў забіты сваім скарбнікам Алектам, які абвясціў сябе імператарам[17].

Канстанцый правёў наступныя два гады ў нейтралізацыі пагрозы нападзення франкаў, якія былі саюзнікамі Алекта[18], бо паўночная Галія заставалася пад кантролем брытанскага ўзурпатара прынамсі да 295 года[19]. Ён таксама ваяваў супраць алеманаў і дабіўся некаторых перамог у вусці Рэйна ў тым жа годзе[20]. Адміністрацыйныя праблемы азначалі, што ён здзейсніў прынамсі адну паездку ў Італію ў той час[18]. Нарэшце, у 296 годзе Канстанцый палічыў, што дастаткова ўмацаваўся на кантыненце, і здаў камандаванне войскамі на Рэйне Максіміяну[21]. Ён арганізаваў дзве флатыліі. Адна, пад камандваннем самога Канстанцыя, выйшла з Баноніі, а другая пад камандаваннем прэфекта прэторыя Юлія Асклепіядота адплыла з вусця Сены[22]. Дзякуючы моцнай смузе прэфект здолеў удачна пазбегнуць сустрэчы з галоўным флотам Алекта і высадзіўся з арміяй на востраве Уайт[23]. Алект з усімі сіламі накіраваўся насустрач войску Асклепіядота, і гэта дало Канстанцыю магчымасць без перашкод высадзіцца ў Кенце[24]. Аднак спроба не ўвянчалася поспехам, таму што з-за моцнай смугі частка караблёў не змагла далучыцца да асноўнага флоту, і цячэннем яе аднесла да вусця Тэмзы[2]. Праз некаторы час імператар адправіўся на паўднёвы бераг Ла-Манша, а прэфекту ўдалося канчаткова разбіць Алекта дзесьці на поўначы Хэмпшыра або Беркшыра, у выніку чаго ўзурпатар загінуў[24]. Аднак частка яго наймітаў з племені франкаў выратавалася і драпежнічала аж да Ландыніума, дзе іх перабілі легіянеры Канстанцыя, якія размінуліся з ім пры высадцы ля кенцкага ўзбярэжжа і абыходнай дарогай дабраліся да правінцыйнай сталіцы[24]. Жыхары горада сустракалі імператара як вызваліцеля[21].

 
Залаты медальён, выпушчаны ў гонар перамогі над Алектам

У гонар гэтых перамог Канстанцый выпусціў серыю вялікіх залатых памятных медальёнаў. На адным з іх з надпісам «Міласэрнасць імператараў» намаляваны сам імператар у львінай накідцы, які працягвае руку ўкленчанай Брытаніі, а Перамога кладзе яму на галаву карону[2]. На іншым медальёне, буйнейшым, знаходзіцца надпіс «Аднаўляльнік вечнага міру» і намаляваны Канстанцый, які скача на кані да гарадской сцяны[2]. Указана, што гэта горад Ландыніум.

Канстанцый заставаўся ў Брытаніі на працягу некалькіх месяцаў, падчас чаго замяніў большую частку адміністрацыі ўзурпатара і правёў рэформы падзелу правінцыі. У выніку падзелу Верхняя Брытанія(англ.) бел. была ператворана ў Максіму Цэзарэйскую і Брытанію Першую, а Ніжняя Брытанія(англ.) бел. у Флавію Цэзарэйскую і Брытанію Другую[25]. Па яго загадзе былі адноўлены вал Адрыяна і прыгранічныя крэпасці, а ў Ландыніуме пабудаваны манетны двор[26]. З Галіі ў Брытанію быў адпраўлены шэраг майстроў для аднаўлення разбураных падчас баявых дзеянняў гарадоў[27]. Летам 297 года імператар адправіўся ў Італію, каб сачыць за ёй у той час як Максіміян ваяваў з маўрамі ў Афрыцы, але неўзабаве вярнуўся назад у Галію[1].

Пасля вяртання ў Галію ў 297 годзе Канстанцый засяліў там мноства пустэльных зямель франкамі, каб кампенсаваць значныя страты, выкліканыя яго папярэднімі паходамі на саюзнікаў Алекта і Караўзія[28]. У наступным годзе Канстанцый ваяваў у бітве пры Лінгоне супраць алеманаў, але яго атрад быў вымушаны бегчы[1]. Канстанцый сам быў паранены і ў сувязі з блізкасцю ворага загадаў не адкрываць гарадскія вароты, а падняць яго на канатах на сцяну. Ён быў закрыты ў горадзе, але быў вызвалены сваёй арміяй праз шэсць гадзін і перамог ворага, які страціў 60 тысяч салдат[29]. Імператар ізноў перамог варвараў, якія пераправіліся цераз заледзянелы Рэйн, каля Вінданісы, тым самым умацаваўшы абарону германскай мяжы[30]. У 300 годзе Канстанцый правёў кампанію супраць франкаў на Рэйне[28]. Аднак наступныя тры гады рэйнская мяжа працягвала займаць увагу Канстанцыя[30]. У час свайго кіравання Канстанцый стварыў тры новыя легіёны: I Надзейны Флавіеў Гальскі, I Флавіеў Марсаў і XII Пераможны[31].

У 303 годзе Канстанцый сутыкнуўся з указам Дыяклетыяна, якія азначаў пачатак Вялікага ганення на хрысціян[3]. З усіх чатырох тэтрархаў Канстанцый, які быў язычнікам, прыклаў мінімум намаганняў для рэалізацыі ўказу Дыяклетыяна ў заходніх правінцыях, якія былі пад яго непасрэдным кіраўніцтвам[3]. Ён толькі абмежаваўся зачыненнем некалькіх цэркваў[3]. Еўсевій Кесарыйскі сцвярджаў, што Канстанцый быў хрысціянінам[32].

Прызначэнне аўгустам і смерцьПравіць

Паміж 303 і 305 годам Галерый пачаў дабівацца права ўзяць уладу Канстанцыя пасля сыходу Дыяклетыяна[33]. У 304 годзе Максіміян Геркулій сустрэўся з Галерыем, верагодна, для абмеркавання гэтага пытання пераемнасці, і Канстанцый або не быў запрошаны, або не змог прыехаць на сустрэчу з-за напружанага становішча на Рэйне[30]. Да 303 года, відаць, існавала сакрэтнае пагадненне паміж тэтрархамі, што сын Канстанцыя Канстанцін і сына Максіміяна Максенцый павінны былі быць прызначаны цэзарамі пасля адрачэння Дыяклетыяна і Максіміяна[34]. Да канца 304 года Галерый пераканаў Дыяклетыяна (які ў сваю чаргу пераканаў Максіміяна) прызначыць цэзарамі сваіх стаўленікаў Флавія Севера і Максіміна Дазу[30].

Дыяклетыян і Максіміян сышлі ў адстаўку 1 мая 305 года, магчыма, з-за дрэннага здароўя Дыяклетыяна[3]. Флавій Север і Максімін Даза былі прызначаны цэзарамі. Перад войскамі, якія сабраліся ў Медыялане, Максіміян Геркулій зняў свой пурпурны плашч і перадаў яго новаму цэзару Северу і абвясціў Канстанцыя аўгустам[35]. Тая ж самая сцэна разыгралася ў Нікамедыі, дзе Дыяклетыян абвясціў цэзарам Максіміна Дазу, а аўгустам Галерыя[34]. Канстанцый, які быў умоўна старэйшым імператарам, кіраваў заходнімі правінцыямі, адмовіўшыся ад Італіі і Афрыкі, у той час як Галерый прыняў пад сваё начальства ўсходнія правінцыі. Канстанцін, расчараваўшыся ў сваіх надзеях стаць цэзарам, збег з-пад нагляду Галерыя пасля таго, як Канстанцый прасіў усходняга аўгуста вызваліць яго сына па прычыне сваёй хваробы[36]. Канстанцін далучыўся да двара свайго бацькі на ўзбярэжжы Галіі падчас падрыхтоўкі да кампаніі ў Брытаніі[37].

У 305 годзе Канстанцый пераправіўся ў Брытанію і накіраваўся на крайнюю поўнач вострава, пачаўшы ваенную экспедыцыю супраць піктаў, і, відаць, атрымаў перамогу, пра што сведчыць пераможны тытул «imperator II», атрыманы ім 7 студзеня 306 года[38]. Пасля вяртання ў Эбаракум на зімоўку Канстанцый планаваў працягнуць кампанію, але 25 ліпеня 306 года ён сканаў[39]. Калі Канстанцый паміраў, ён рэкамендаваў свайго сына салдатам у якасці пераемніка, і пасля гэтага Канстанцін быў абвешчаны імператарам легіёнамі ў Эбаракуме[39][40]. З Брытаніі цела Канстанцыя было перавезена ў Галію, дзе і было пахавана, як відаць, у Аўгусце Трэвераў[1].

У антычнай літаратуры Канстанцый Хлор паўстае выключна ў добрым святле. Відаць, ён сапраўды карыстаўся павагай у сваіх уладаннях дзякуючы ўмеламу кіраванню, а яго ваенныя дасягненні былі вельмі значнымі, нават калі і прымаць да ўвагі, што Брытанія была вернута намаганнямі прэфекта прэторыя. Канстанцый атрымлівае хвалу за тое, што ён не ўступіў у адкрытае супрацьстаянне з Галерыем і тым самым не ўвёў дзяржаву ў новую грамадзянскую вайну. Аднак з-за таго, што Галерый валодаў моцнай арміяй і буйнымі сродкамі, Канстанцый проста не меў іншага выхаду. Але цалкам магчыма, што раптоўная смерць утрымала яго ад спробы перавароту[2].

АсобаПравіць

У антычнай літаратуры Канстанцый I атрымлівае станоўчыя водгукі. Язычніцкія і хрысціянскія аўтары былі добрай думкі пра яго, як, напрыклад, Еўтропій:

«Быў ён мужам вялікім і зычлівасці найвялікшай, намагаўся ўзбагаціць правінцыялаў і прыватных асоб, не імкнучыся да такога ж павелічэння дзяржаўнай казны, і казаў, што лепш грамадскае багацце трымаць у прыватных асоб, чым захоўваць яго ў адным куфры. Жыў ён так сціпла, што ў святочныя дні, калі жадаў зладзіць баль для сваіх шматлікіх сяброў, браў у пазыку ў прыватных асоб сярэбраны посуд для ўпрыгожвання стала свайго. Ён быў не толькі любімы, але ў Галіі нават шанаваўся нароўні з багамі і асабліва за тое, што ў яго кіраванне пазбавіліся нарэшце ад дыяклетыянавай небяспечнай разважлівасці і ад максіміянавай крыважэрнай безразважнасці[41]».

Еўсевій Кесарыйскі ў сваёй «Царкоўнай гісторыі» таксама станоўча гаворыць пра Канстанцыя:

«Быў ён самым добрым і рахманым з усіх імператараў. Ён адзіны з сучаснікаў годна правёў увесь час свайго кіравання, праявіўшы сябе і ў іншым для ўсіх даступным і да ўсіх міласцівым. Ён зусім не ўдзельнічаў у вайне супраць нас, ахоўваў сваіх падданых хрысціян ад шкоды і крыўд, не руйнаваў цэркваў і нічога іншага супраць нас не прыдумляў»[42].

Хрысціянскія аўтары хваляць яго за мяккае стаўленне да іх рэлігіі і невыкананне ўказу Дыяклетыяна аб ганенні[2]. Да таго ж сваім умелым кіраваннем ён мог набыць пашану ў сваіх падданых[2].

У мастацтвеПравіць

У літаратурыПравіць

Канстанцый Хлор з'яўляецца адным з галоўных герояў аповесці Іўліна Во «Алена».

У легендахПравіць

Імя Канстанцыя засталося ў легендах брытаў — так, Гальфрыд Монмуцкі ў сваёй «Гісторыі каралёў брытаў» прысвячае яму некалькі раздзелаў. Паводле гэтага твора, Канстанцый быў пасланы ў Брытанію рымскім сенатам пасля таго, як брытанскі кароль Асклепіядот быў зрынуты Коелем. Коель пагадзіўся плаціць даніну Рыму, але памёр праз восем дзён. Канстанцый ажаніўся з дачкой Коеля Аленай і стаў каралём Англіі. Алена нарадзіла яму сына Канстанціна, які ўзыйшоў на прастол Брытаніі, калі яго бацька памёр у Ёрку праз адзінаццаць гадоў[43]. Аднак Генрых Хантынгданскі развянчаў легенду пра тое, што Алена была дачкой брытанскага караля, бо Канстанцый развёўся з ёй яшчэ да брытанскага паходу[44].

ЗноскіПравіць

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Otto Seeck Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Band IV (ням.) . Constantius 1). Архівавана з першакрыніцы 28 мая 2012. Праверана 27 мая 2012.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 Грант, 1998
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Michael DiMaio, Jr, 1996
  4. ↑ Трэбелій Паліён. Гісторыя Аўгустаў. Боскі Клаўдзій. XIII. 2.
  5. ↑ 5,0 5,1 Southern, 2001, p. 172
  6. ↑ 6,0 6,1 PLRE. Fl. Val. Constantius 12.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Potter, 2004, p. 288
  8. ↑ Гэта рымская ваенная пасада.
  9. ↑ Ананім Валезія. Паходжанне імператара Канстанціна. I. 2.
  10. ↑ Corpus Inscriptionum Latinarum 3, 9860
  11. ↑ 11,0 11,1 Potter, 2004, p. 280
  12. ↑ Southern, 2001, p. 142
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Canduci, 2010, p. 119
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 Southern, 2001, p. 145
  15. ↑ Southern, 2001, p. 147
  16. ↑ Сучасная назва — Мозель.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Birley, 2005, p. 385
  18. ↑ 18,0 18,1 Southern, 2001, p. 149
  19. ↑ Birley, 2005, p. 387
  20. ↑ Birley, 2005, pp. 385-386
  21. ↑ 21,0 21,1 Southern, 2001, p. 150
  22. ↑ Birley, 2005, p. 388
  23. ↑ Аўрэлій Віктар. Пра цэзараў. XXXIX. 42.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Potter, 2004, p. 292
  25. ↑ Birley, 2005, p. 393
  26. ↑ Birley, 2005, p. 403
  27. ↑ Лацінскія панегірыкі. V. 21.
  28. ↑ 28,0 28,1 Birley, 2005, p. 373
  29. ↑ Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання Горада. IX. 23.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Southern, 2001, p. 152
  31. ↑ Jona Lendering. Constantius I Chlorus (англ.) . Архівавана з першакрыніцы 22 чэрвеня 2012. Праверана 20 чэрвеня 2012.
  32. ↑ Еўсевій Кесарыйскі. Жыццё блажэннага васілеўса Канстанціна. I. 11-13.
  33. ↑ Potter, 2004, p. 344
  34. ↑ 34,0 34,1 Potter, 2004, p. 340
  35. ↑ Potter, 2004, p. 342
  36. ↑ Southern, 2001, p. 169
  37. ↑ Southern, 2001, p. 170
  38. ↑ Birley, 2005, p. 406
  39. ↑ 39,0 39,1 Potter, 2004, p. 346
  40. ↑ Canduci, 2010, p. 126
  41. ↑ Еўтропій. Брэвіярый ад заснавання Горада. X. 2-3.
  42. ↑ Еўсевій Кесарыйскі. Царкоўная гісторыя. VIII. 13. 12.
  43. ↑ Гальфрыд Монмуцкі. Гісторыя каралёў Брытаніі. 78.
  44. ↑ Генрых Хантынгданскі. Гісторыя англійскага народа. I. 37.

Крыніцы і літаратураПравіць

КрыніцыПравіць

  1. Аўрэлій Віктар. Канстанцый і Арментарый, Север і Максімін, а таксама Канстанцін і Максенцый // Пра цэзараў.
  2. Зосім. Кніга II // Новая гісторыя.
  3. Еўтропій. Кніга IX-X // Брэвіярый ад заснавання Горада.

ЛітаратураПравіць

  1. Jones, A. H. M. Fl. Val. Constantius 12 // Prosopography of the Later Roman Empire / A. H. M. Jones, J. R. Martindale, J. Morris. — Cambridge University Press, 1971. — Vol. I : A.D. 260–395. — P. 227—228. — ISBN 0-521-07233-6 [2001 reprint].
  2. Michael DiMaio, Jr. Constantius I Chlorus (305-306 A.D.) (англ.) . An Online Encyclopedia of Roman Emperors. 1996. Архівавана з першакрыніцы 2 лютага 2012.
  3. Грант, М. Рымскія імператары. Канстанцый I Хлор. — 1998.
  4. Southern, Pat. The Roman Empire from Severus to Constantine. — London, New York: Routledge, 2001.
  5. Potter, David Stone. The Roman Empire at Bay, AD 180-395. — Routledge, 2004.
  6. Birley, Anthony. The Roman government of Britain. — Oxford University Press, 2005.
  7. Canduci, Alexander. Triumph & Tragedy: The Rise and Fall of Rome's Immortal Emperors. — 2010.

СпасылкіПравіць


Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Канстанцый_I_Хлор&oldid=2452809"