Карл II (кароль Іспаніі)

Карл II Зачараваны (Апантаны) (ісп.: Carlos II El Hechizado; 6 лістапада 1661 — 1 лістапада 1700), кароль Іспаніі з 1665 года, апошні прадстаўнік дому Габсбургаў на іспанскім прастоле, з-за благой спадчыннасці адрозніваўся надзвычайнай хваравітасцю і пачварнасцю.

Карл II
ісп.: Carlos II
манарх Арагона
17 верасня 1665 — 1 лістапада 1700
Папярэднік Філіп IV
Пераемнік Філіп V
кароль Кастыліі і Леона[d]
17 верасня 1665 — 1 лістапада 1700
Папярэднік Філіп IV
Пераемнік Філіп V
кароль Сардзініі[d]
17 верасня 1665 — 1 лістапада 1700
Прынц Астурыйскі
6 лістапада 1661 — 17 верасня 1665
Папярэднік Феліпэ Праспера[d]
Пераемнік Луіс I
Нараджэнне 6 лістапада 1661(1661-11-06)[1][2][…]
Смерць 1 лістапада 1700(1700-11-01)[2][3][…] (38 гадоў)
Месца пахавання
Род Дом Гасбургаў у Іспаніі[d]
Бацька Філіп IV
Маці Марыяна Аўстрыйская[d]
Жонка Marie Louise d'Orléans[d][4] і Maria Anna of Neuburg[d][4]
Веравызнанне каталіцтва
Дзейнасць кіраўнік
Аўтограф Выява аўтографа
Манаграма Манаграма
Узнагароды
рыцар ордэна Залатога руна ордэн Мантэсы ордэн Калатравы Алькантара, рыцарскі ордэн Вялікі магістр ордэна Святога Якава
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Большую частку валадарання рэгенткай была яго маці; ненадоўга ўлада апынулася ў руках пазашлюбнага сына яго бацькі, дона Хуана Аўстрыйскага. Перыяд валадарання Карла — час глыбокага палітычнага і эканамічнага крызісу ў Іспаніі, распачатага яшчэ пры яго бацьку і дзедзе; у правінцыях узмацніўся сепаратызм, у краіне некалькі разоў быў моцны голад. Пры мадрыдскім двары ішла пастаянная барацьба алігархічных груповак. Са смерцю Карла спынілася кіраванне краінай дынастыяй Габсбургаў, што прывяло да Вайны за іспанскую спадчыну, па выніках якой на прастол узышлі французскія Бурбоны.

Характарыстыка асобы і здароўя правіць

Адзіны законнанароджаны сын Філіпа IV, які перажыў бацьку; нарадзіўся ад шлюбу з яго роднай пляменніцай Марыянай Аўстрыйскай, перажыўшы чатырох старэйшых братоў, якія сканалі ў дзяцінстве. Апынуўся горача чаканым спадчыннікам.

 
Радаводнае дрэва міжроднасных шлюбаў

З нараджэння быў інвалідам, паражоным самымі разнастайнымі захворваннямі, уключаючы эпілепсію і сіфіліс (гэта было выклікана шматлікімі блізкароднаснымі шлюбамі паміж іспанскай і аўстрыйскай галінамі Габсбургаў — яго каэфіцыент інбрыдынгу быў 25 %: такі ж паказчык у дзяцей, якія нарадзіліся ў выніку сапраўднага інцэсту[5][6]).

У той час як звычайны чалавек у пятым пакаленні мае 32 розных продкаў, у Карла II па прычыне блізкароднасных шлюбаў у родзе іх было толькі 10, і 7 з яго 8 прадзядоў і прабабак паходзілі ад Хуаны I Вар'яткі. Меў прыроджаныя пачварнасці — доўгія ніжняя сківіца і язык заміналі яму выразна гаварыць і жаваць ежу. Карл II меў непрапарцыйна вялікую галаву, пры гэтым кароль быў вельмі высокі, яго рост дасягаў 1,92 м. Па сцвярджэннях, акрамя залатухі, ліхаманкі, размякчэння касцей і эпілепсіі, таксама пакутаваў на дыярэю, частыя ваніты, заўчасную эякуляцыю і імпатэнцыю. Вельмі позна навучыўся хадзіць, гаварыць і пісаць. Як сцвярджаюць сучасныя даследчыкі, чацвёртая частка геному манарха была гомазіготнай, што рабіла караля больш уразлівым да хвароб[5]. Пражыў да 39 гадоў, што з'яўляецца вялікім тэрмінам жыцця для інваліда ў тую эпоху.

Яго маці Марыяна і прыдворныя клапаціліся толькі аб тым, каб сачыць за яго здароўем (і то гэта зводзілася не столькі да лячэння, колькі да экзарцызму, «зняцця сурокаў») і не ператруджваць хворае дзіця; у выніку да дзесяці гадоў з ім звярталіся як з немаўлём і затым яшчэ доўга нічаму не вучылі, што дрэнна адбілася на яго разумовым развіцці. У 1667 годзе каралеўскім выхавальнікам быў прызначаны Франсіска Рамас дэль Мансана. Як пішуць: «Сам кароль быў вельмі далікатнага тэмпераменту. Часцей за ўсё ён праводзіў цэлыя дні ў сваім палацы, гуляючы ў бірулькі ці якія-небудзь дзіцячыя гульні са сваімі карлікамі; у яго не было ніякіх іншых клопатаў, акрамя выканання палацавага этыкету і механічнага выканання рэлігійных абрадаў»[7].

Адрозніваўся поўнай годнасці прыхільнасцю да традыцый і глыбокай набожнасцю. У ліпені 1699 года па савеце духоўніка да яго пачалі ўжываць экзарцызм — паляпшэння пытання з пераходам у спадчыну прастола пасля гэтага не адбылося, але мянушку «Зачараваны» мадрыдцы свайму манарху прысвоіць паспелі.

Біяграфія правіць

Маладыя гады. Рэгенцтва правіць

 
Рэгентка Марыя Ганна Габсбург
 
Хуан Нітхард

Маленькаму Карлу не споўнілася і чатырох гадоў, як яго бацька сканаў, і ён стаў намінальным каралём Іспаніі. Кіраванне ўзяла ў свае рукі яго маці Марыяна Аўстрыйская. Чакалася, што рэгенцтва прадоўжыцца да паўналецця Карла (14-га дня нараджэння) 6 лістапада 1675 года. Паводле завяшчання памерлага Філіпа, апекуном станавіўся Марыяна, дапамагаць якой павінна была абраная нябожчыкам Урадавая хунта. Тым не менш, Марыяна аддавала таму, каб перавагу кіраваць, абапіраючыся на фаварытаў (таксама, як яе сучасніца Ганна Аўстрыйская ў Францыі), якіх таксама лічылі яе палюбоўнікамі.

Каралеўскім выхавальнікам 5 чэрвеня 1667 года быў прызначаны Франсіска Рамаса дэль Мансана, адзін з самых паважаных людзей свайго часу, прафесар права ва ўніверсітэце Саламанкі, член Саветаў Кастыліі і Індый. З дзяцінства Карл адрозніваўся вельмі слабым здароўем — у яго доўга не рэзаліся зубы і нейкі час не мог навучыцца хадзіць. Карл не меў якіх-небудзь здольнасцей або талентаў і пры гэтым нават не спрабаваў нечаму вучыцца.

Рэгентка Марыя Ганна адчуваючы сваю няздольнасць самастойна справіцца прыцягнула да сябе езуіта Хуана Эверарда Нітхарда. Спачатку яна прызначыла яго Вялікім інквізітарам (верасень 1665 года), аўтаматычна Нітхард стаў таксама членам Урадавай хунты.

Неўзабаве распачаўся канфлікт паміж Нітхардам і пазашлюбным сынам Філіпа IV донам Хуанам за ўплыў і пасады. У грамадстве разгорнулася таксама палеміка, у выніку чаго ў 1669 створана Камісія рэформаў, якая павінна была разглядаць паданыя прапановы. Камісія прапанавала шэраг славалюбівых рэформаў. Але яны засталася на паперы. Значэнне гэтай камісіі ў тым, што ўпершыню пачалася грамадскія дэбаты адносна становішча Іспаніі. У гэты ж час незадаволенасць Нітхардам сярод арыстакратыі, чынавенства, духавенства ўзрасла настолькі, што рэгентка вымушана была 25 лютага 1669 года вызваліць яго і прызначыць надзвычайным пасланнікам ў Рыме. На гэта паўплывала таксама засцярога імператара Леапольда I і папскага нунцыя па факце аб'яднання вакол дона Хуана магутнай групы прыхільнікаў, якія былі ўзброены як сапраўдная армія (налічвалася прыкладна 1000 чалавек).

Але і дон Хуан цалкам не перамог. У чэрвені таго ж года яго прызначылі генеральным намеснікам Арагонскай кароны ў Сарагосе. Дон Хуан пакінуў Мадрыд. У перыяд паміж 1669 і 1675 гадамі ён праводзіў асцярожную палітыку з відавочным рэфармісцкім ухілам, абапіраючыся на гатоўнасць мясцовай эліты да супрацоўніцтва і інтэграцыі.

Найбольшую выгаду атрымалі іспанскія гранды. Яны дэ-факта захапілі ўладу — адстаўка Нітхарда стала прычынай значнага падзення аўтарытэту рэгенткі.

Гады рэгенцтва — гэта таксама павелічэнне вагі некастыльскіх земляў і ўзмацнення федэралісцкіх настрояў.

У знешняй палітыцы ў гэты перыяд працягвала адбывацца паслабленне пазіцый Іспаніі. Па выніках дэвалюцыйнай вайны з каралём Францыі Людовікам XIV краіна страціла землі ў Паўднёвых Нідэрландах (май 1668 года, Аахенскі дагавор). 18 лютага 1668 года — канчаткова Іспанія прызнала незалежнасць Партугаліі. У ліпені 1670 іспанскі ўрад саступіў Англіі усе захопленыя ў кіраванне Олівера Кромвеля тэрыторыі ў Амерыцы, перш за ўсё Ямайку.

У 1672 Іспанія ў саюзе са Свяшчэннай Рымскай імперыяй і Брандэнбургам выступіла супраць Францыі. Вайна апынулася няўдалай — Іспанія паводле Німвегенскага міру (жнівень 1678 года) страціла фрайграфства Бургундыя (Франш-Кантэ).

6 лістапада 1675 года Карл стаў паўналетнім. Ён вырашыў правіць самастойна, выклікаў свайго зводнага брата — дона Хуана — з Сарагосы ў Мадрыд. Дон Хуан з'явіўся ў Мадрыдзе з арміяй прыхільнікаў (10 тысяч чалавек). Карл заявіў аб прызначэнні яго першым міністрам. Але ўлада дона Хуана пратрымалася 2 гадзіны. Маці Карла Марыя Ганна і каралеўскі духаўнік угаварылі адмяніць усе свае загады — рэгенцтва працягнулася. Дона Хуана адправілі на здушэнне паўстання ў Месіне на Сіцыліі.

У лістападзе 1676 рэгентка прызначыла прэм'ер-міністра дона Фернанда дэ Валенсуэла, маркіза Віласьера. Фактычна кіраваць працягвала маці караля. Дзеянні каралевы і Валенсуэла прывялі да таго, што 16 снежня 1676 года 20 грандаў абвясцілі свой маніфест з патрабаваннем выдаліць каралеву-маці ад караля, арыштаваць прэм'ер-міністра, а на гэтую пасаду прызначыць дона Хуана. Валенсуэла быў звольнены, а затым арыштаваны і адпраўлены на Філіпіны. 23 студзеня 1677 года рэгенцтва скончылася, дон Хуан стаў прэм'ер-міністрам Іспаніі.

Урады Карла II правіць

 
дон Хуан Аўстрыйскі

Кіраванне дона Хуан працягвалася да 17 верасня 1679, да яго смерці. Галоўнай праблемай было выратаванне іспанскай валютнай сістэмы — медную манету - велоны - за мяжой ужо не прымалі. Яшчэ пры жыцці Дон Хуан стварыў у сакавіку 1679 Манетную камісію з мэтай правядзення грашовай рэформы.

У студзені 1679 створана Гандлёвая камісія. У яе ўваходзілі: Маёмасны савет, Савет Індый, Савет Кастыліі. У выніку яна аформілася ў Гандлёва-грашовую палату (1730). Гэта камісія ўкараняла важныя стымулы для камерцыі. Галоўнымі напрамкамі сталі каланізацыя і развіццё шаўковай прамысловасці, заахвочванне вінаробства, удасканаленне цэхавой сістэмы арганізацыі працы. Было шмат зроблена для паляпшэння федэральных адносін. У траўні 1677 годзе ў суправаджэнні дона Хуана Карл II ўрачыста адкрыў пасяджэнне картэсаў Арагона і прыняў іх прысягу пасля пацверджання фуэрас (гарантаваных правоў і прывілеяў).

 
герцаг Медыначэлі

У лютым 1680 главой урада стаў Хуан Францыска дэла Цэрда, герцаг Медыначэлі. Ён працягнуў палітыку дона Хуана. 10 лютага 1680 года выдадзены дэкрэт - кошт грошай, што знаходзіліся ў абарачэнні, зніжаўся на чвэрць, фальшывыя грошы, якіх была велізарная колькасць, легалізаваліся на 1/8 частку свайго наміналу, пазыкі дараваліся. Адным з першых наступстваў гэтай палітыкі стала разарэнне многіх гандлёвых дамоў. Але ўрад трымаўся ўзятага курсу і да 1686 года была створана стабільная грашовая сістэма.

З мэтай паляпшэння гаспадарчай дзейнасці у 1682 годзе ствараецца аб'яднанне Encabezamiento (для падаткаабкладання). 1 лістапада 1680 г. выдаецца Збор законаў для Паўднёвай Амерыкі, дзе калоніі атрымалі нарэшце прававыя гарантыі і універсальны дзеючы кодэкс законаў. Але вясной 1685 Медыначэлі падаў у адстаўку і пакінуў Мадрыд.

 
Карл II Іспанскі

Пасля гэтага прэм'ер-міністрам стаў Мануэль дэ Таледа-і-Партугаль, граф Арапес. Ствараецца сістэма інтэнданцтва. З 1687 па 1691 гады ў Кастыліі быў зацверджана генеральнае суперінтэнданцтва, а таксама 21 суперінтэнданцтва, якія павінны былі клапаціцца аб падатковых паступленнях і гаспадарчым становішча. Выдаюцца загады аб забароне неэфектыўных метадаў збору плацяжоў на карысць дзяржавы, шматлікіх пенсіённых плацяжоў. Падатковы цяжар быў істотна паслаблены. У 1691 Арапес пакінуў сваю пасаду. У 1698-1699 граф Арапес на нядоўгі час ізноў узначаліў іспанскі ўрад.

У 1692 ствараецца дзяржаўнае аб'яднанне par negocios de Hacienda (для дзяржаўнага фінансавання палітыкі і падатковых ільгот).

Вяселлі і знешняя палітыка правіць

 
Марыя Луіза Арлеанская, жонка Карла II

Па патрабаванні дона Хуана Аўстрыйскага ў ліпені 1679 быў заключаны шлюб з пляменніцай караля Францыі Людовіка XIV - Марыяй Луізай Арлеанскай. Гэта было перш за ўсё звязана з тым, што ўрад дона Хуана арыентаваўся на Францыю. Спробы маці караля выбраць яму ў жонкі аўстрыйскую партыю - Марыю Антонію Габсбург скончыліся безвынікова. Гэта працягнула палітычнае адчужэнне Мадрыда ад Вены. У той жа час, нягледзячы на роднасныя сувязі Людовік XIV працягваў ваенныя паходы супраць Іспаніі. У 1683-1684 гадах ён напаў на Люксембург, Фляндрыю і Каталонію. Заключаны ў жніўні 1684 у Рэгенсбургу мір замацаваў за Францыяй Люксембург. Гэты мір доўжыўся нядоўга. Кропку ў адносінах з Францыяй паставіла смерць у лютым 1689 Марыі Луізы. Вясной 1690 паміж Мадрыдам і Парыжам адбыўся новы канфлікт. Французскія войскі занялі Барселону (1691), Герону (1694), Росас (1693), Брусель (1695).

 
Марыя Ганна Пфальц-Нойбургская, другая жонка Карла II

Новы шлюб заключаны вясной 1690 з Марыяй Ганнай Пфальц-Нойбургскай, сваячкай аўстрыйскіх Габсбургаў. Гэта зблізіла Вену, Мадрыд і Мюнхен. У адрозненне ад папярэдняй жонкі Карла, Марыя Ганна была адукаванай, ведала некалькі моў і мела палітычныя амбіцыі. Але Іспанія ўжо не магла процідзейнічаць магутнай Францыі. У 1697 годзе быў заключаны Рысвіцкі мір з Францыяй. Францыя захавала за сабой Люксембург, Бургундыю, фламандскія ўмацаванні, некаторыя апорныя пункты ў Цэнтральнай Амерыцы, але Францыя вяртала заваяванні ў Каталоніі.

Іспанская спадчына правіць

Здароўе Карла заўсёды было такім слабым, што першы тайны дагавор аб падзеле іспанскай спадчыны паміж імператарам і французскім каралём быў складзены яшчэ ў 1668 годзе, праз тры гады пасля ўзыходжання Карла на прастол. Новы дагавор быў складзены ў 1698 годзе, падобныя тайныя перамовы працягваліся да смерці Карла.

У апошнія гады Карл II, чый стан хутка пагаршаўся, заклапаціўся пераходам прастола ў спадчыну: ён завяшчаў яго спачатку свайму траюраднаму пляменніку Іосіфу Фердынанду Баварскаму, а пасля таго, як ён сканаў у дзіцячым узросце ў лютым 1699 года — Філіпу, герцагу Анжуйскаму, унуку Людовіка XIV, які даводзіўся Карлу II таксама траюрадным пляменнікам, паколькі кароль Францыі быў жанаты на яго старэйшай сястры Марыі Тэрэзіі. Завяшчанне было складзена насуперак ціску прааўстрыйскай жонкі Карла і па парадзе Папы Рымскага і архібіскупа Таледскага. (Варта адзначыць, што завяшчанне Карла абумаўляла перадачу ў спадчыну ўсёй краіны цалкам, тады як тайныя перамовы за спіной Іспаніі прадугледжвалі падзел дзяржавы).

Гэта завяшчанне было аспрэчана іншымі прэтэндэнтамі, і пачалася Вайна за іспанскую спадчыну, якая каштавала Еўропе паўмільёна жыццяў толькі ваенных страт.

Характарыстыка кіравання правіць

 
Пасля смерці Філіпа каралева Марыяна апрануўся ў глыбокую манаскую жалобу па мужу, але не спыняла горача любіць уладу

Маленькаму Карлу не споўнілася і чатырох гадоў, як яго бацька сканаў, і ён стаў намінальным каралём Іспаніі. Кіраванне ўзяла ў свае рукі яго маці Мар'яна Аўстрыйская. Чакалася, што рэгенцтва прадоўжыцца да паўналецця Карла (14-га дня нараджэння) 6 лістапада 1675 года. Паводле завяшчання памерлага Філіпа, апекуном станавіўся Марыяна, дапамагаць якой павінна была абраная нябожчыкам Урадавая хунта. Тым не менш, Марыяна аддавала таму, каб перавагу кіраваць, абапіраючыся на фаварытаў (таксама, як яе сучасніца Ганна Аўстрыйская ў Францыі), якіх таксама лічылі яе палюбоўнікамі. Калі каралю нарэшце споўнілася 14 гадоў, ён паспрабаваў спыніць рэгенцтва і прызначыць прэм’ер-міністрам замест палюбоўніка маці свайго пазашлюбнага брата дона Хуана Аўстрыйскага. Гэта не ўдалося, і рэгенцтва было падоўжана яшчэ на два гады, пасля чаго нарэшце дон Хуан стаў главой урада і пачаў праводзіць рэформы, пакуль нечакана не сканаў. Пасля смерці дона Хуана кароль па яго выбары ажаніўся з французскай прынцэсай, але калі яна сканала, верх узяла прааўстрыйская партыя, і яго другой жонкай стала ятроўка імператара Леапольда, якая дзякуючы сваёй моцнай асобы пачала кіраваць палітыкай апошніх 10 гадоў яго жыцця. Адначасова разгортваліся інтрыгі вакол пытання аб тым, хто атрымае ў спадчыну Іспанію за бяздзетным каралём.

Краіна на працягу 35-гадовага валадарання Карла перажыла адзін з самых цяжкіх перыядаў гісторыі. Яна была спустошана з прычыны поўнага развалу кіравання, хабарніцтва, казнакрацтва і пастаянных ваенных паражэнняў. Пастаянныя няўдалыя войны не дазвалялі правесці буйныя рэформы, у якіх мела патрэбу краіна. Міжнародны прэстыж Іспаніі быў падарваны і яна ператваралася ў другаразрадную еўрапейскую краіну. Адначасова скончыўся залаты век іспанскай культуры.

Іспанія сутаргава спрабавала захаваць усе свае ўладанні ў Еўропе і калоніі. Яе галоўным праціўнікам стала Францыя, якая мацнела пад уладай Людовіка XIV і імкнулася адабраць у Іспаніі яе Паўднёвыя Нідэрланды, Франш-Кантэ і Каталонію, з-за чаго вяліся шматлікія войны. У пошуках саюзнікаў супраць Францыі іспанцы збліжаюцца са сваімі даўнімі ворагамі — Англіяй і Галандыяй. Англа-іспанскі дагавор 1670 года быў закліканы аслабіць націск флібусцьераў у Вест-Індыі на іспанскія караблі. Адначасова незалежнасць здабывае Партугалія.

Сям'я правіць

Быў жанаты двойчы:

  1. 19 лістапада 1679 года Карл узяў шлюб з Марыяй-Луізай Арлеанскай (1662—1689), пляменніцай Людовіка XIV, дачкой Філіпа Арлеанскага і Генрыэты Ганны Сцюарт.
  2. 4 мая 1690 года ўступіў у другі шлюб. Яго жонка, Марыя Ганна Пфальц-Нойбургская (1667—1740), дачка Філіпа Вільгельма Нойбургскага і сваячка імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Леапольда I (ён быў жанаты на яе сястры), была спецыяльна выбрана з сям'і, вядомай шматдзетнасцю ва ўсіх пакаленнях, але і яна не здолела зацяжараць ад Карла.

Зноскі

Спасылкі правіць