Крэва

Крэ́ва (трансліт.: Kreva, руск.: Крево) — аграгарадок у Смаргонскім раёне Гродзенскай вобласці. Адміністрацыйны цэнтр Крэўскага сельсавета.

Аграгарадок Крэва Герб Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Смаргонскі Сельсавет Крэўскі Каардынаты 54°18′39″ пн. ш. 26°17′00″ у. д. Першая згадка XIII стагоддзе Плошча 6,284 км² Вышыня цэнтра 224 м Насельніцтва ▼552 чал. (2019) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1592 Паштовыя індэксы 231022 Аўтамабільны код 4 СААТА 4256827081 Афіцыйны сайт kreva.travel (бел.) Крэва на карце Беларусі ±

Крэва на Вікісховішчы

Колішні горад у Вялікім Княстве Літоўскім.

Назва

Рака Краўлянка

Найверагодней тапонім «Крэва» ўтварыўся ад рачной назвы тыпу літоўскага гідроніма Krevė (рака на поўначы ад літоўскіх Кейданаў). Такую назву магла мець крэўская рэчка, цяпер вядомая як «Крэўлянка».

Згодна з В. Жучкевічам, тапонім «Крэ́ва» ўтварыўся ад назвы племянной супольнасці крывічоў. Але паводле Е. Ахманскага, які грунтаваўся на звестках тапаніміі, літоўска-крывіцкая мяжа была не далей за Маладзечна, таму крывічы не маглі заснаваць Крэва, бо туды не даходзілі.

Гісторыя

Першыя пісьмовы згадкі пра Крэва як сталіцу Нальшанскай зямлі змяшчаюцца ў нямецкай хроніцы і датуюцца XIII ст. З таго часу назва паселішча неаднаразова фіксуецца ў розных летапісах, дакументах і на мапах. У 1260-я гады Крэва далучылася да Вялікага Княства Літоўскага. У XIV ст. яно зрабілася сталіцай Крэўскага княства, тут пабудаваны мураваны замак. У 1338 г. вялікі князь Гедзімін перадаў Крэва свайму сыну Альгерду, потым ім валодаў Ягайла.

У 1382 годзе па загаду Ягайлы ў Крэўскім замку забілі Кейстута, бацьку Вітаўта. 14 жніўня 1385 года тут адбылося падпісанне Крэўскай уніі. У 1387 годзе Ягайла заснаваў у Крэве адну з першых у Літве каталіцкіх парафій. У 1391 годзе загінуў апошні князь крэўскі Вігунд. У 1413 годзе мясцовасць увайшла ў склад Віленскага ваяводства.

Пра аўтахтонных жыхароў Крэва і іх антрапанімію ў другой палове XV ст. сведчыць Літоўская Метрыка, дзе, датаваны гэтым перыядам, ёсць запіс у кн. 3-й: «У Креве. Явоишу два ч(о)л(о)веки: Кгирятович а Билюс». Гэтыя «Гір’ятавіч і Білюс» мелі быць мясцовыя жыхары, якіх адпісвалі знатнаму баярыну «Явойшу». З імені па-бацьку «Кгирятович» паўстае балцка-літоўскае двухасноўнае імя Girjotas (значыць «Слаўны вершнік»), а прозвішча (ранейшае імя) Bilius засведчанае ў сучаснай літоўскай антрапаніміі.

З сярядзіны XV да 1-й паловы XVI стст. Крэва было сталіцай павета. Станам на 1551 год яно плаціла ў велікакняжацкі скарб мінімальную суму падаткаў — 5 коп грошаў.

7 красавіка 1559 года вялікі князь Жыгімонт Аўгуст надаў Крэву Магдэбургскае права, да канца XVIII ст. ужываўся герб: «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога срэбная зорка» (герб «Ляліва»). Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) мястэчка ўвайшло ў склад Ашмянскага павета. З 1636 года пры касцёле працавалі школа і бальніца.

Ф. Рушчыц. Крэва, 1898 г.

У вайну 1654—1667 гадоў маскоўскія захопнікі спусташалі Крэва двойчы (у 1655 і 1659 гг.). Цягам XVIII ст. у мястэчку дзейнічалі 6 уніяцкіх цэркваў і 1 касцёл. Паводле інвентару (1789), існавалі рынак (52 дамы, 2 карчмы), вуліцы Зарэцкая (56 дамоў), Пяскоўская (9 дамоў), Татарская (13 дамоў), Багданаўская (56 дамоў), Барунская (5 дамоў). У канцы XVIII ст. мястэчка карысталася пячаткай з гербам Ляліва.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Крэва апынулася ў складзе Расійскай імперыі. У XIX — 1-й палове XX стст. паселішча было адным з найбуйнейшых цэнтраў вытворчасці керамікі. Па здушэнні нацыянальна-вызваленчага паўстання ў 1866 годзе расійскія ўлады гвалтоўна перарабілі мясцовы касцёл у царкву Маскоўскага патрыярхату. Паводле вынікаў перапісу (1897) у Крэве было 217 двароў, 2 царквы, сінагога, вучэльня, школа, 2 крамы, рэгулярна праводзілася 5 кірмашоў. У 1898 г. мястэчка наведаў мастак Фердынанд Рушчыц, які напісаў карціну «Крэва».

У Першую сусветную вайну каля Крэва праходзілася лінія фронту. 21 ліпеня 1917 г. у ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазіцыі войскі Расійскай імперыі ўшчэнт разбурылі муры замка і касцёла.

У 1920 г. Крэва апынулася ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 г. — міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводства. У 1929 г. беларускі мастак Язэп Драздовіч стварыў серыю малюнкаў мястэчка. Цягам 1929 — 1930-х гг. праводзілася ўмацаванне муроў замка.

У 1939 г. Крэва ўвайшло ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 г. зрабілася цэнтрам сельсавета Смаргонскага раёна. У 1998 годзе з мэтай спрыяння захаванню і адраджэнню Крэўскага замка ўтварыўся міжнародны фонд «Крэва».

• Даўнія графічныя выявы Крэва
• 
  Замак. Невядомы мастак, 1827
• 
  Панарама мястэчка. Невядомы мастак, 1839
• 
  Замак. Невядомы мастак, XIX ст.
• 
  Замак. Б. Тамашэвіч, сярэдзіна XIX ст.
• 
  Мястэчка і замак. Н. Орда, 1877
• 
  Літаграфія з акварэлі Н. Орды
• 
  Панарама мястэчка
• 
  Замкавая вежа

Насельніцтва

• 1789 год — 1,1 тыс. чал.
• 1866 год — 1285 чал., у тым ліку 639 праваслаўных, 337 каталікоў, 68 магаметанаў, 241 іўдзеяў;
• 1897 год — 1380 чал.
• 1909 год — 2,3 тыс. чал.;
• 1972 год — 1155 чал.;
• 1994 год — 865 жыхароў, 360 двароў;
• 1997 год — 837 чал.
• 2004 год — 726 чал.

Інфраструктура

У Крэве працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, бальніца, аптэка, клуб, бібліятэка.

Турызм

Праз Крэва праходзяць турыстычныя маршруты «Легенды Вялікага Княства Літоўскага», «Дойлідства Налібоцкага краю».

Славутасці

Рэканструкцыя выгляду замка, 1930-я

Крэўскі вялікі камень

• Замак вялікіх князёў (XIV ст.; руіны)
• Касцёл Перамянення Божага
• Яўрэйскія могілкі
• Сінагога (канец XIX — пачатак XX стст.)
• Царква Св. Аляксандра Неўскага (1854)
• Крэўскі вялікі камень — геалагічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння

Страчаная спадчына

• Касцёл Маці Божай Ласкавай (1936)

Вядомыя асобы

• Ілья Ісаакавіч Даен (1914—1989)

Галерэя

Панарама Крэва

• Краявіды Крэва
• 
  Руіны замка
• 
  Царква Св. Аляксандра Неўскага
• 
  Касцёл Перамянення Божага
• 
  Сінагога

Літаратура

• Шаблюк В. Крэва // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 4: Кадэты — Ляшчэня / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1997. — С. 284. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Баравы Р. Крэва // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 157—158. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2.
• Дзярновіч А. Гісторыя Крэва // Адраджэнне: гістарычны альманах. Вып. 1. — Мн.: Універсітэцкае, 1995.
• Крэва : гісторыя, археалогія, культурная спадчына : зборнік навуковых артыкулаў / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад., навук. рэд. А. I. Дзярновіч. — Мінск: Беларуская навука, 2021 . — 460 с.: іл. (Беларусь праз прызму рэгіянальнай гісторыі).
• Цітоў А. Крэва // Геральдыка беларускіх местаў (XVI — пачатак XX ст.). — Мн.: Полымя, 1998. — 287 с. — ISBN 985-07-0131-5.
• Крэва // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 405. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Krewo // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IV: Kęs — Kutno (польск.). — Warszawa, 1883. — S. 666—688.
• Krewo // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 2: Januszpol — Wola Justowska (польск.). — Warszawa, 1902. — S. 165.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Крэва
• Турыстычны сайт мястэчка Крэва (руск.)
• Крэва на сайце Radzima.org
• Герб Крэва Геральдыкум