Вікіпедыя

Кумдах

Кумдах, або Кніжная святыня — складаная арнаментаваная скрынка або шкатулка, якая выкарыстоўваецца ў якасці рэлікварыя для захавання кніг і разглядаецца як рэліквіі святых, якая ўжывалася ў ранняй сярэднявечнай Ірландыі. Яны, як правіла, створаны пазней, чым кнігі, якія яны ўтрымліваюць, часта на некалькі стагоддзяў[1], як правіла, кніга паходзіць з гераічнай эпохі ірландскага манаства да 800 года, а ацалелыя кумдахі датуюцца перыядам пасля 1000 года, хоць ясна, што такая форма датуецца значна раней. Затым некаторыя з іх былі істотна перапрацаваныя ў гатычны перыяд. Звычайная форма — гэта канструкцыя, што базуецца на галоўным фасадзе з выкарыстаннем буйных камянёў горнага крышталя і іншых паўкаштоўных камянёў, якія пакідаюць прабелы паміж перакладзінамі крыжа для большай дэкаратыўнасці. Некаторыя кумдахі насілі на ланцужку або шнуры, часта падвешваліся на шыі, што змяшчала іх побач з сэрцам і, як лічылася, прыносіла духоўныя і медыцынскія выгоды (тое ж самае было зроблена з Кутбертавым Евангеллем у скураным мяшку ў сярэднявечны Дарэме). Іх таксама выкарыстоўвалі для сведкавых кантрактаў. Многія мелі спадчынных непрафесійных захавальнікаў, якія ў асноўным належалі да сем’яў, што ўтварылі сувязі з манастырамі[2]. Большасць захаваных прыкладаў цяпер захоўваецца ў Нацыянальным музеі Ірландыі.

Фасад кумдаха Евангелля св. Малэйса, XI стагоддзе
Кумдах Кнігі Дзімы

Толькі пяць ранніх прыкладаў захаваліся, у тым ліку кумдахі Кнігі Дзімы і Кнігі Мулінга  (англ.) (бел. ў Трыніці-Каледжы (Дублін)  (руск.) (бел., Катаха Святога Калумбы і Стоўскага Імшала  (англ.) (бел. ў Ірландскай каралеўскай акадэміі  (руск.) (бел. (былы кумдах знаходзіцца ў Нацыянальным музеі Ірландыі). Толькі кумдах Евангелля Святога Малэйса захаваўся, у той час як сама кніга страчана, але часцей адбывалася адваротнае. Іншыя кнігі, такія як Келская кніга, Кніга Армы  (руск.) (бел. і Кніга з Дарау, як вядома, мелі некалі кумдахі або каштоўныя абклады, або абодва, але з-за каштоўных металаў яны былі натуральнай мішэнню для рабаўнікоў і злодзеяў. Царква ў Ірландыі падкрэслівала сакральнасць, якая прысутнічала або магла прысутнічасць у аб’ектах, у адрозненне ад астатняй каталіцкай царквы, якая аддавала перавагу часткам цела ў якасці святых рэліквій, хоць і тут сустракаліся лакальныя домападобныя каўчэжцы  (руск.) (бел., такія як шатландскі Манімаскскі Рэлікварый[3]. Яшчэ адной ірландскай асаблівасцю быў рэлікварый звона для захавання ручных званоў, якімі выклікалі супольнасць на службу або прыём ежы, адзін з самых ранніх рэлікварыяў захоўваў рэмень невядомага святога, які мог выкарыстоўвацца для доказу праўдзівасці і вылечвання ад хвароб. Ён, верагодна, датуецца VIII стагоддзем і быў знойдзены ў тарфяніку каля Мойлаха  (руск.) (бел., графства Слайга  (руск.) (бел.[4].

Кумдахі адрозніваюцца ад металічных каштоўных абкладаў тым, што, верагодна, захоўвалі самыя вялікія богаслужбовыя кнігі таго перыяду — адзначаны крадзеж і страта абгорткі Келскай кнігі (калі гэта быў не толькі кумдах). Аднак канструкцыі могуць быць вельмі падобныя; найлепшы захаваны астраўны прыклад, ніжняя крышка Евангелля з Ліндау  (англ.) (бел. ў бібліятэцы Моргана  (руск.) (бел. ў Нью-Ёрку, таксама базуецца на вялікім крыжы, акружаным панэлямі спляценняў. Каштоўныя абклады былі металічнымі, прымацаванымі да драўляных дошак звычайнага пераплёту  (руск.) (бел., так што па сутнасці рабіліся як і фасады многіх кумдахаў, што мацаваліся да драўлянай унутранай скрыні.

Ацалелыя прыклады правіць

Некаторыя з самых ранніх задакументаваных прыкладаў ўжо страцілі: кумдах Кнігі з Дарау згадваецца ніжэй, а Келская кніга страціла свой кумдах, калі ён быў скрадзены ў 1006 годзе. Кніга Армы  (руск.) (бел. была пакрыта ў 937 годзе, і, магчыма, страціла свой покраў, калі была захоплена ў баі і выкуплена нарманам Джонам дэ Курсі  (руск.) (бел. ў 1177 годзе[5]. Некалькі захаваных прыкладаў маюць высокаякасныя рэпрадукцыі пачатку XX стагоддзя ў Метраполітэн-музеі ў Нью-Ёрку, якія не выстаўляюцца, але маюць добрыя ілюстрацыі, даступныя онлайн, у адрозненне ад арыгінальных твораў[6].

Самы ранні дакументаваны прыклад быў зроблены для кнігі з Дарау па загадзе караля Ірландыі  (руск.) (бел. Флан Сіны  (руск.) (бел. (879—916), які ў гэты момант быў у Дарау, і лічыцца рэліквіяй Святога Калумбы  (руск.) (бел.. Святыня была страчана ў XVII стагоддзі, але яе знешні выгляд, у тым ліку надпісы і запісы каралеўскага мецэнацтва  (руск.) (бел., захаваліся ў запісах 1677 года, цяпер падшытых у кнігу як фоліа IIv, хоць іншыя надпісы не расшыфраваныя. Аднойчы змешчанае ў рэлікварый, Евангелле з Дарау рэдка або наогул ніколі выкарыстоўвалася як кніга[7].

Рэлікварый вядомы як Domhnach Airgid («срэбны храм», NMI, R2834, 16.7 см вышынёй) быў першапачаткова зроблены ў VIII стагоддзі, але сур’ёзна перапрацаваны каля 1350 года абатам Клонса  (англ.) (бел.. Цалкам трохмерная фігура распятага Хрыста ў цэнтры галоўнага фасаду, з рэльефнымі медальёнамі святых і Дзевы з Дзіцем, і сцэны па баках, якія спалучаюць у сабе асноўныя фігуры ў рэльефе і іншыя ў гравіроўках. Стыль даволі больш вытанчаны, чым ў перапрацоўках XIV стагоддзя, з элегантнымі бягучымі жывёламі на невялікіх мацаваннях па вуглах, і ювелір, які падпісаў працу, Джон О’Бэрдэн, запісаны жыхаром Дрогеды  (бел. (тар.)) (бел.; да цяперашняга часу ювеліры у Ірландыі, як і ўсюды ў Еўропе, звычайна былі свецкімі асобамі[8].

Найстарэйшы кумдах, захаваны ў значнай ступені ў сваім першапачатковым выглядзе, гэта створаны ў пачатку XI стагоддзя для Евангелля Святога Малэйса  (англ.) (бел. (NMI, R4006, 14.75 см вышынёй, 11.70 шырынёй) з тыповай канструкцыяй драўлянага корпусу, на які прыбіты металічныя таблічкі. Верхняя грань пераважна зроблена з пакрытай срэбрам бронзы і пазалочанага срэбра  (англ.) (бел. і мае чатыры сімвалы евангелістаў у прамежках паміж перакладзінамі крыжа, з залатымі філіграннымі  (руск.) (бел. панэлямі з малюнкам вузлоў  (руск.) (бел.[9]. Маецца рэпрадукцыя ў Нью-Ёрку[10].

Верагодна, найбольш вядомым з’яўляецца кумдах для Катаха Святога Калумбы, важны псалтыр, які з вялікай верагоднасцю створаны не пры жыцці Калумбы  (руск.) (бел., а ў хуткім часе пасля яго смерці ў 597 годзе, але да гэтага часу, напэўна, з’яўляецца самай ранняй захаванай ірландскай кнігай і вельмі прэстыжнай рэліквіяй. Ён належаў Клану О'Донелаў  (укр.) (бел. і выкарыстоўваўся імі як баявы сцяг (Cathach азначае «Баец») у кумдаху (NMI, R2835, 25.1 см), які вешалі на шыю. Працы над скрыняй пачаліся паміж 1072 і 1098 гадамі ў Келскім абацтве  (руск.) (бел., але ў XIV стагоддзі быў дададзены новы галоўны фасад з вялікай выявай Хрыста ў славе  (англ.) (бел. ў асяроддзі сцэн Распяцця і святых у тэхніцы пазалочанай металапластыкі  (руск.) (бел. (NMI R2835, 25.1 см у шырыню)[11].

Іншым кумдахам, што выкарыстоўваўся ў баі, быў Moisach з Клонмані  (руск.) (бел., графства Данегол  (руск.) (бел., у якога захаваліся металічныя шнуры, якія выкарыстоўваліся для нашэння, верагодна, вакол шыі. Першапачаткова створаны ў канцы XI стагоддзя, ён быў адноўлены ў 1534 годзе з металапластыкай сярэбраных упрыгажэнняў з выявамі шматлікіх фігур вакол крыжа (NMI 2001:84, 25 см у шырыню). Рукапіс унутры быў першапачаткова звязаны са Святым Каірнеахам Дулэйнскім, графства Міт  (руск.) (бел., але ў гатычны перыяд быў «захоплены культам Святога Калумбы»[12].

Кумдах Кнігі Дзімы з XII стагоддзя, зноў жа з рэпрадукцыяй ў Нью-Ёрку[13]. На адным баку ён мае панэлі з ажурнымі  (англ.) (бел. ўпрыгажэннямі ў паўночным стылі рынгерыке  (укр.) (бел.. Як і рукапіс, знаходзіцца ў бібліятэцы Трыніці-каледжа  (руск.) (бел., Дублін.

Стоўскі Імшал правіць

 
Выява самага старога фасада кумдаха Стоўскага Імшала  (англ.) (бел., намаляваная Маргарэт Стоўкс  (англ.) (бел.

Стоўскі Імшал  (англ.) (бел., створаны каля 750 года, захаваў свой кумдах з металічнымі медальёнамі, якія мацуюцца з дапамогай цвікоў да драўлянай скрыні з дуба (NMI 1883:614a, 18.7 см, шырынёй 15.8 см). Багата аздобленыя металічныя дэталі з выявамі жывёл і чалавечых фігур, адзін фасад і бакі датуюцца перыядам 1027 і 1033 гадоў на падставе надпісу, які рэгіструе стварэнне і факт дарэння кумдаха, а іншы фасад датуецца больш познім часам і можа быць датаваны прыкладна 1375 годам, таксама па яго надпісам[14].

Больш стары «ніжні» фасад, які ў цяперашні час аддзелены ад унутранай скрыні, створаны з пазалочана-срэбнага  (англ.) (бел. меднага сплаву, з вялікім крыжом унутры рамкі, якая нясе ў сабе надпіс на ірландскай мове, што таксама праходзіць па перакладзінах крыжа. Цэнтр крыжа пазней быў заменены («моцна прыхарошаны», як выказаўся Нацыянальны музей)[15], верагодна, у адзін час са стварэннем фасаду, на вялікі камень (цяпер адсутнічае) з чатырма лопасцевымі секцыямі, падобны на цэнтр ніжняга фасаду. Надпіс часткова згублены з-за гэтага, але з большага можа быць рэканструяваны: «гэта малітва за абата Лоры  (руск.) (бел., Матгамайна Уа Катайла (+1037) і Фінда Уа Дунгалайха, караля Мускрэйг Тайэра  (англ.) (бел. (+1033). Яна таксама згадвае Данхада мак Брыайна  (руск.) (бел., званага „каралём Ірландыі“ і Мак Райта Уа Данхада, караля Эаганахта  (руск.) (бел. Кашэльскага  (руск.) (бел. (+1052), а таксама імя стваральніка, Данхада Уа Тэкайна [манаха] 'супольнасці Клуайна (Клонмакнойс  (руск.) (бел.)'»[16]. Чатыры прасторы паміж перакладзінамі крыжа і рамка маюць панэлі з геаметрычнымі ажурнымі  (англ.) (бел. ўпрыгажэннямі, таксама ёсць невялікія панэлі з малюнкам вузлоў  (руск.) (бел. па кутах рамкі і ўнутры выгнутых канцоў перакладзін[17].

Па баках змешчаны не пакрытыя срэбрам медныя медальёны з фігуркамі анёлаў, жывёл, духавенства і воінаў, пасаджаныя на дэкаратыўныя фоны. Канструкцыя новага «верхняга» фасада з пазалочанага срэбра  (англ.) (бел. таксама базуецца на крыжы з вялікім авальным горным крышталем у цэнтры. Надпіс, выгравіяваны на паверхні сярэбранай пласціны, абягае рамку, а прастора паміж крыжом і рамкай мае чатыры гравіраваныя фігуры ўкрыжаванага Хрыста, Багародзіцы з Дзіцем, епіскапа, што робіць жэст блаславення, і святара з кнігай (верагодна, Іаана). Надпіс «заклікае маліцца за Піліба О Кейнеідзіха, караля Орманда і яго жонку Айне, якія абодва памерлі ў 1381 годзе. Таксама згаданы Гіёла Руадхан О Мэкэйн, настаяцель Аўгусцінскага прыярата Лоры і стваральніка Домнала О Талаіры»[18]. Чэрнь  (руск.) (бел. выкарыстана, каб выявіць выгравіраваныя лініі, надпісы і лічбы, а тэхніка вельмі падобная на познюю творчасць на рэлікварыі зуба Святога Патрыка (таксама ў НМІ)[19], які таксама быў аформлены ў 1370-х для апекуна, які жыў у 50 км ад Лоры. Яны, верагодна, былі зробленыя адным і тым жа мастаком, што вельмі рэдка можна ўбачыць у нешматлікіх ацалелых узораў сярэднявечнай ювелірнай справы  (укр.) (бел.[20].

Зноскі правіць

  1. ↑ Warner, xliv
  2. ↑ Antiquities, 262
  3. ↑ Youngs, 129—130, 134—140
  4. ↑ Antiquities, 183; Youngs, 58-59, 129—130
  5. ↑ Henry, 76
  6. ↑ Куплены Фондам Роджэрса  (англ.) (бел. ў 1908 годзе; гл. спасылку ніжэй.
  7. ↑ Meehan, 13
  8. ↑ Antiquities, 261—262, 270
  9. ↑ Antiquities, 233
  10. ↑ MMA reproduction, with good pictures
  11. ↑ Antiquities, 233, 269; Stokes, 79; Reproduction in New York
  12. ↑ Antiquities, 269
  13. ↑ New York reproduction
  14. ↑ Ó Floinn, «Description»; Warner, xliv — lvii, Plates I—VI; Stokes, 78; older face from Flickr
  15. ↑ Wallace 234
  16. ↑ Ó Floinn
  17. ↑ Wallace, 219, 234, 253; Stokes, 74
  18. ↑ Ó Floinn; Wallace, 271, 294
  19. ↑ and with a reproduction in New York
  20. ↑ Wallace, 262—263

Гл. таксама правіць

Літаратура правіць

  • Meehan, Bernard. The Book of Durrow: A Medieval Masterpiece at Trinity College Dublin, 1996, Town House, Dublin, ISBN 1-57098-053-5
  • Ó Floinn, Raghnall, «Description» of the «Book-shrine» on The Stowe Missal Архівавана 27 сакавіка 2022., from the Royal Irish Academy, with good images and catalogue information — select «Royal Irish Academy» from drop-down «collections» menu at bottom left, then select «Stowe Missal» from the next menu.
  • Stokes, Margaret  (англ.) (бел., Early Christian Art in Ireland, 1887, 2004 photo-reprint, Kessinger Publishing, ISBN 0-7661-8676-8, ISBN 978-0-7661-8676-7, Google Books
  • «Antiquities»: Wallace, Patrick F., O’Floinn, Raghnall eds. Treasures of the National Museum of Ireland: Irish Antiquities, 2002, Gill & Macmillan, Dublin, ISBN 0-7171-2829-6
  • The Stowe Missal: MS. D. II. 3 in the Library of the Royal Irish Academy, Dublin, edited by George F. Warner (1906), from the Internet Archive
  • Susan Youngs (ed), «The Work of Angels», Masterpieces of Celtic Metalwork, 6th-9th centuries AD, 1989, British Museum Press, London, ISBN 0-7141-0554-6

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Кумдах&oldid=4291726"