Кюль-тэгін
Артыкул — машынны пераклад іншамоўнага тэксту. |
Кюль-тэгін (стар. цюрк.: 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤, Kültegin[1]; кіт.: 闕特勤[2], піньінь: Quètèqín, Уэйд–Джайлз: chüeh-t'e-ch'in) — палкаводзец і суправіцель Другога ўсходнецюрксага каганата. Праславіўся як гераічны воін і ўдзельнік мноства ваенных паходаў, якія забяспечылі цюркам гегемонію ў Цэнтральнай Азіі.
Кюль | |
---|---|
Кюльтэгін стар. цюрк.: 𐰚𐰇𐰠𐱅𐰃𐰏𐰤 | |
| |
Дата нараджэння | 684 |
Дата смерці | 27 лютага 731 (46–47 гадоў) |
Месца смерці | |
Бацька | Ilterish Qaghan[d] |
Грамадзянства | |
Прыналежнасць | Другі ўсходнецюркскі каганат |
Званне | Тархан (пасмяротна) |
Бітвы/войны |
Бітва пры Болчу Сагдыйскі паход Бітва пры Ідук-Баш Бітва пры Мін-Ша Бітва ў даліне Сонга Трансаксіянскі паход Бітва пад Ташкентам (713) |
Сувязі |
Эльтэрыш-каган (бацька) Іль-Більга Хатун (маці) Більгэ-хан (брат) |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Імя
правіцьНаджыб Асім (1921) транскрыбаваў імя як «köl» (кёль), грунтуючыся на этымалогіі караханідскага філолага Махмуда Аль-Кашгары (XI ст.), які трактаваў значэнне імя як «возера, мора». В. Радлаў запісаў імя як «kül» (кюль), з такім чытаннем згаджаліся Томсэн (1896), Малаў (1951) і Тэкін (1968). У кітайскіх крыніцах імя запісваецца іерогліфам 闕 (què).[3]
Жыццяпіс
правіцьГодам нараджэння Кюля лічыцца 684. Ён быў другім сынам Эльтэрыш-кагана, заснавальніка другога Цюркскага каганата, і малодшым братам Більгэ-хана. Кюль меў сем гадоў, калі памёр яго бацька. Спавядаў тэнгрыянства.
Падчас праўлення Капаган-кагана Кюль-тэгін і яго старэйшы брат заслужылі рэпутацыю дзякуючы сваёй ваеннай доблесці. Яны разграмілі енісейскіх кіргізаў, цюргешаў і карлукаў, пашырыўшы тэрыторыю каганата аж да Жалезных Варот на поўдзень ад Самарканда. Яны таксама падпарадкавалі сабе ўсе дзевяць плямёнаў такуз-агузаў.
У 705 годзе войскі Туджуэ пад камандаваннем Більгэ-хана ўвайшлі ў Лін'у, разграміўшы Шачжа Чжуньі. Кюль-тэгін камандаваў падраздзяленнем у баі, у якім страціў трох коней.[1]
У 710 разам з Таньюкукам і Більгэ-ханам уварваўся з цюркскім войскам у Хакасію, прычыніўшы паразу кіргізам.
У 711 годзе ён удзельнічаў у пагібельнай для цюргешаў бітве пры Болчу.[4]
У 713 годзе разам з братам і дзядзькам удзельнічаў у падпарадкаванні плямёнаў карлукаў.[4]
У 716 годзе пасля смерці Капаган-кагана яго сын Інэль-каган паспрабаваў незаконна ўзысці на трон, ігнаруючы традыцыйны закон аб бакавым (брацкім) успадкоўванні, але Кюль-тэгін перашкодзіў яму. Ён сабраў войска, напаў і забіў Інэля, ягонага брата Элетміша і іхніх давераных паслядоўнікаў. Кюль пасадзіў на трон свайго старэйшага брата Більгэ-хана і ўзяў сабе тытул «шад», эквівалент галоўнакамандуючага войскам.
Смерць
правіцьКюль-тэгін раптоўна памёр 27 лютага 731 года. Цырымонія пахавання Кюль-тэгіна адбылася 1 лістапада 731 года, а Більгэ-каган даў свайму брату пасмяротнае імя Інанчу Апа Ярган Тархан (стар. цюрк.: 𐰃𐰤𐰨𐰆:𐰯𐰀:𐰖𐰺𐰍𐰣:𐱃𐰺𐰴𐰣). У яго гонар быў створаны шырокі пахавальны комплекс, важную частку якога склаў шэраг балбалаў — выяваў забітых ворагаў.
У 1889 годзе расійскім даследчыкам М. М. Ядрынцавым ва ўрочышчы Хөшөө Цайдамын знойдзена стэла-эпітафія Кюль-тэгіну. Яна змяшчае надпісы на старажытнацюркскай і кітайскай мовах, вядомыя як архонскія надпісы.[5] Надпісы дэшыфраваны ў 1893 годзе дацкім навукоўцам прафесарам Вільгельмам Томсэнам. Помнік змяшчае цэнныя гістарычныя звесткі і дае багаты мовазнаўчы матэрыял. Таксама Кюль-тэгін згадваецца і на стэле ў суседнім урочышчы, ўзведзенай у памяць аб Більгэ-хане.
У культуры
правіцьРолю Кюль-тэгіна выконвае акцёр Хам Сок Хун у карэйскім серыяле «Тэ Джо-ён» .
Зноскі
- ↑ а б Kultegin’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG
- ↑ Памылкова 阙特勒 Quètèlè.
- ↑ (англ.) Lars Laamann, рэд. (1991). Central Asiatic Journal. Vol. 35. p. 48.
- ↑ а б (тур.) Ahmet., Taşağil (1995–2004). Gök-Türkler. Atatürk Kültür, Dil, ve Tarih Yüksek Kurumu (Turkey). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975161113X. OCLC 33892575.
- ↑ (ням.) Sören Stark, Die Alttürkenzeit in Mittel- und Zentralasien (Nomaden und Sesshafte, Band 6), Reichert: Wiesbaden 2008, pp. 76–78.
Літаратура
правіць- (руск.) Мелиоранский П. М. Памятник в честь Кюль Тегина. СПб., 1899.
- (руск.) Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования, М.; Л., 1951.
- (англ.) Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic. Indiana University Uralic and Altaic Series, vol. 69. Bloomington/The Hague: Mouton, 1968.
- (кіт.) 新疆维吾尔自治区民族事务委員会、新疆民族辞典, 乌鲁木齐:新疆人民出版社,1995 [Народны камітэт меншасцяў Сіньцзян-Уйгурскай аўтаномнай акругі, Энцыклапедычны слоўнік малалікіх народаў Сіньцзяна, Урумчы: Сіньцзянская народная выдавецкая кампанія, 1955].