Лужыцкія мовы
Лужыцкія мовы, сербалужыцкія мовы (саманазва: serbšćina) — заходнеславянскія мовы індаеўрапейскай моўнай сям’і, родныя мовы лужычан (лужыцкіх сербаў). Прадстаўлены дзвюма пісьмовымі мовамі: верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай.
| Лужыцкая мова | |
|---|---|
| Саманазва | serbšćina |
| Краіны | Германія |
| Афіцыйны статус |
Брандэнбург, Саксонія
 Еўрапейскі Саюз |
| Агульная колькасць носьбітаў |
|
| Статус | ёсць пагроза знікнення[d] |
| Класіфікацыя | |
| Катэгорыя | Мовы Еўразіі |
| Пісьменнасць | лацінка |
| Моўныя коды | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 |
hsb (верхнялужыцкая) dsb (ніжнялужыцкая) |
| ISO 639-3 |
hsb (верхнялужыцкая) dsb (ніжнялужыцкая) |
| ISO 639-5 | wen |
| WALS | srb |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 384 |
| IETF | wen |
| Glottolog | sorb1249 |
 Вікіпедыя на гэтай мове | |
Гісторыя правіць
Лужыцкія мовы сфарміраваліся на заходняй мяжы арэалу славянскіх моў у выніку ізаляцыі часткі заходнеславянскага насельніцтва ад суседзяў, чэхаў і палякаў. У IX—X стст. іх землі былі далучаны да Германіі, пазней да Чэхіі. У 1635 г. большая частка Верхняй і Ніжняй Лужыцы была далучана да Саксоніі.
І нямецкія, і чэшскія ўладары стымулявалі перасяленне на землі лужычан нямецкага насельніцтва, абмяжоўвалі моўныя правы тубыльцаў. У 1293 г. была прынята першая афіцыйная забарона карыстання лужыцкімі мовамі ў нямецкіх гарадскіх судах. Рамесныя карпарацыі таксама патрабавалі ад членаў і падмайстраў ведання нямецкай мовы. У выніку, лужыцкія мовы развіваліся ў сельскай мясцовасці адасоблена ад гарадоў.
Сітуацыя змянілася ў XVI ст. у выніку Рэфармацыі, калі з’явіліся лужыцкія пратэстанцкія школы і пераклады свяшчэнных кніг на славянскія гаворкі. Тады ж была складзена лужыцкая пісьмовасць. Найбольш старажытным помнікам верхнялужыцкай мовы з'яўляецца прысяга гараджан Баўцэна, перакладзеная з нямецкай мовы ў 1532 г. У ніжніх лужычан першым пісьмовым тэкстам лічыцца трэбнік 1543 г. Вядомы таксама кароткі запіс у касцёле на ніжнялужыцкай мове, датаваны 1510 г. У XVII—XVIII стст. сфарміравалася арыгінальная лужыцкая рэлігійная літаратура.
Друкаваныя кнігі ў лужыцкіх сербаў з'явіліся ў 1573—1574 гг. Гэта Псалтыр і Катэхізіс А. Молера. Доўгі час лужычане карысталіся гатычным шрыфтам, які на працягу 19 ст. паступова выцесніўся лацінскім з дыякрытычнымі знакамі. У 17 ст. ствараюцца граматыкі ніжнялужыцкай (1640) і верхнялужыцкай (1673) моў. Тады ж пачынаюць складвацца і літаратурныя мовы.
Пісьменства лужычан плённа развіваецца толькі з XIX ст. (галоўным чынам, верхнялужыцкае). Садзейнічалі гэтаму творы класікаў літаратуры (верхнялужыцкай Г. Зэйлера, Я. Барта-Цішынскага, Я. Радысерба-Велі; ніжнялужыцкай М. Косыка), а таксама працы вучоных (Я.-А. Смолера, М. Горніка, К.-Б. Пфуля і інш.). У першай трэці XX ст. вядомасць сербалужыцкай літаратуры прынеслі верхнялужыцкія пісьменнікі Я. Лоранц-Залескі, Ю. Хежка, Я. Скала, а таксама верхнялужыцкія М. Домашкойц, Л. Домашкайц, Ф. Роха. У 1935—38 гг. усе лужыцкія арганізацыі і таварыствы скасаваны, выкарыстанне лужыцкай мовы ў школах забаронена.
Пасля другой сусветнай вайны ў літаратуру прыйшлі Ю. Брэзан, М. Кубашац, К. Лоранц, Ю. Кох (верхнялужыцкая) і М. Віткойц (верхнялужыцкая). У гэты час канчаткова стабілізаваліся нормы верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай моў, якія былі ўдасканалены дзякуючы вывучэнню дыялектаў. У ГДР Лужыца атрымала культурную аўтаномію (1950), лужыцкія мовы ўжываліся ў школах, друку, мастацкай і навуковай літаратуры, у розных галінах культуры, шэрагу ўстаноў і грамадскіх арганізацый.
Пашырэнне правіць
Лужычане жывуць на ўсходзе Германіі ў басейне ракі Шпрэе. Ніжнялужыцкая пісьмовая мова (і дыялекты) выкарыстоўваецца на поўначы Лужыцы (галоўны горад — Котбус, н.-луж.: Chošebuz), верхнялужыцкая — на поўдні (галоўны горад Баўцэн, в.-луж.: Budyšin, ён з'яўляецца культурным цэнтрам усіх лужычан).
У нашы дні лужыцкія мовы маюць афіцыйны статус у Брандэнбургу і Саксоніі, вывучаюцца ў Лейпцыгскім універсітэце.
Лінгвістычныя асаблівасці правіць
Лужыцкія мовы маюць вялікую цікавасць для лінгвістаў. Іх перыферыйнае становішча ў славянскім моўным свеце спрыяе захаванню шэрага архаічных рыс. Вядомым прыкладам у лексіцы з'яўляецца верхнялужыцкае wowka — бабуля, якое, не маючы паралеляў у іншых славянскіх мовах, адпавядае лацінскаму avia, гоцкаму awo. Або на перыферыі паўночнага славянства фіксуецца рускае баган і ніжнялужыцкае bagan — балота каля крыніцы. У фанетыцы, напрыклад, захавалася асаблівае вузкае ě (slěd — след), у марфалогіі — наяўнасць парнага ліку, у сінтаксісе — канструкцыя accusativus cum infinitivo.
Разам з іншымі заходнеславянскімі лужыцкія мовы проціпастаўляюцца ў шэрагу істотных рыс усходнім і паўднёвым мовам. Параўнаем, напрыклад, у фанетыцы:
| верхнялужыцкая | ніжнялужыцкая | польская | харвацкая | беларуская |
| dróha | droga | droga | draga | дарога |
| widły | widły | widły | vile | вілы |
У лужыцкіх мовах націск у словах падае на першы склад, ёсць складаная сістэма мінулых часоў (выкарыстоўваецца аорыст і імперфект).
У беларускай і лужыцкіх мовах можна адзначыць шэраг агульных рыс. Паралелі назіраюцца ў тых выпадках, калі, па-першае, моўныя з'явы ўзыходзяць да агульнаславянскай эпохі (напрыклад, формы з чаргаваннем зычных); па-другое, у адпаведнасці з закладзенымі ў іх падобнымі тэндэнцыямі развіцця ў больш позні перыяд (напрыклад, выпадзенне галоснага пры скланенні, своеасаблівае змяненне ранейшага мяккага т); па-трэцяе, калі гаворка ідзе пра аднолькавыя запазычанні лужыцкімі і беларускай мовамі (напрыклад, нямецкай, а некаторыя паралельныя з'явы ў лексіцы ўзніклі пры пасрэдніцтвае польскай мовы). У лужыцкіх мовах, гэтаксама як і ў беларускай, на пачатку слова перад галоснымі часта ўжываюцца прыстаўныя зычныя, ёсць цалкам ідэнтычныя канчаткі пры скланенні некаторых назоўнікаў. Выяўляецца падабенства ў сінтаксісе: і лужыцкія, і беларуская мовы пазбягаюць канструкцый з незалежнымі дзеепрыметнікамі цяперашняга часу (напрыклад, з суфіксамі бел. -ач-, -уч-, луж. -ac-, -uс-), яны звычайна замяняюцца даданымі сказамі.
| верхнялужыцкая | ніжнялужыцкая | беларуская |
| ruka — ručka — na ruce | рука — ручка — на руцэ | |
| pisać — pišu | pisaś — pišu | пісаць — пішу |
| dźeń — dnja | źeń — dnja | дзень — дня |
| ćichi | śichy | ціхі |
| murja | murja | мур |
| kwet | kwet | кветка |
| woko | woko | вока |
| wuhlo | wugle | вугаль |
| wótřić | wostśić | вастрыць |
| Hana | Hana | Ганна |
| sowa — sowy — sowje — sowu | сава — савы — саве — саву |
Паміж верхнялужыцкай і ніжнялужыцкай мовамі існуюць наступныя фанетычныя адпаведнасці. Сярод галосных верхнялужыцкаму a з папярэдняй мяккасцю адпавядае ніжнялужыцкае ě (галосны пярэдняга рада блізкі да i). Верхнялужыцкаму e з папярэдняй мяккасцю — ніжнялужыцкае a з папярэдняй мяккасцю. Сярод зычных верхнялужыцкаму h адпавядае ніжнялужыцкае g. Верхнялужыцкаму ć адпавядае ніжнялужыцкае ś (суфікс інфінітыву ć — ś); верхнялужыцкаму dź — ніжнялужыцкае ź і г.д.
| верхнялужыцкая | ніжнялужыцкая |
| mjaso | měso |
| mjeza | mjaza |
| noha | noga |
| brać | braś |
| dźowka | źowka |
Генезіс правіць
Выстаўляліся тры пункты погляду на месца лужыцкіх моў у класіфікацыі[1]:
- Яны ўваходзяць у чэшскую групу (выказаны А. Шлейхерам);
- Яны блізкія да ляхіцкіх моў (высказаны Янам Бадуэнам дэ Куртэнэ, падтрымоўваўся В. Ташыцкім, З. Штыберам, Ежы Налепам). Асноўныя доказы: ці амаль ідэнтычныя вынікі метатэзы плаўных, падобны характар развіцця груп *TṛT, пераход *e > *o, *ṛ’ > *ṛ, *ḷ’ > *ḷ перад зубным зычным, моцная палаталізацыя зычных перад галоснымі пярэдняга раду ў ляхіцкіх і лужыцкіх мовах[2];
- Яны складаюць асобную падгрупу заходнеславянскіх моў (высказаны С. Рамултам, падтрыманы Ф. Лоранцам). А. Мука нызываў лужыцкія мовы мостам ад польскай мовы, да якой блізкая ніжнялужыцкая, да чэшскай, з якой больш супольных рысаў мае верхелужыцкая[3].
Сучаснае мовазнаўства трымаецца трэцяга пункту[4].
Спрэчным з’яўляецца пытанне стасункаў ніжне- і верхнялужыцкага ідыёмаў: ці яны — дзве розныя мовы, ці два варыянты адзінай сербалужыцкай?[5] Першы погляд бароніць Г. Шустар-Шэўц[3], іншыя (Г. Фаска і большасць сучасных лужыцкіх лінгвістаў[6]) разглядаюць адзіную сербалужыцкую мову, што раздзяляецца на 2 групы дыялектаў, на базе кожнай з іх склаліся 2 літаратурныя нормы: верхнялужыцкая і ніжнялужыцкая[7].
Адпаведна, дыскусійным застаецца пытанне пралужыцкай мовы, на якое існуюць два адказы[8]:
- Абедзве лужыцкія мовы існавалі незалежна аж да засялення багнаў і пушчаў, што раздзялялі іх носьбітаў (З. Штыбер, А. М. Трубачоў[9]);
- Прамова існавала, бо існуюць шматлікія інавацыі, якія ахапляюць абедзве лужыцкія мовы.
Класіфікацыя правіць
Лужыцкія мовы звычайна падзяляюцца на верхнялужыцкую і ніжнялужыцкую. Акрамя таго, часам вылучаюць непісьменную ўсходнелужыцкую гаворку.
Ніжнялужыцкая мова правіць
Ніжнялужыцкая мова стала пісьмовай у XVI ст. Выкарыстоўваецца пераважна вакол горада Котбуса, дзе працуюць лужыцкая гімназія і музей, вядзецца праца па яе захаванні. Але гутарковая мова зведала значны ўплыў нямецкай мовы, што адлюстроўваецца ў асаблівасцях вымаўлення.
Літаратурная мова развіта значна лепей, чым верхнялужыцкая. Выкарыстоўваецца ў сродках масавай інфармацыі, школьным навучанні, на ёй выдаюцца літаратурныя творы.
Верхнялужыцкая мова правіць
Пісьмовасць на верхнялужыцкай мове з’явілася толькі ў XIX ст. Націск звычайна ставіцца на першы склад. Літары Q, V і X у алфавіце адсутнічаюць і ўжываюцца толькі пры напісанні іншаземных слоў, імёнаў і назваў. Гутарковая верхнялужыцкая мова выкарыстоўваецца рэдка і разглядаецца як выміраючая.
Зноскі
- ↑ Taszycki W. Stanowisko języka łużyckiego // Symbolae grammaticae in honorem J. Rozwadowski. — 1928. — Т. II. — С. 127.
- ↑ Taszycki W. Stanowisko języka łużyckiego // Symbolae grammaticae in honorem J. Rozwadowski. — 1928. — Т. II. — С. 128—135.
- ↑ а б Шустер-Шевц Г. Язык лужицких сербов и его место в семье славянских языков Архівавана 17 чэрвеня 2011. // Вопросы языкознания, № 6. — М.: Наука, 1976. — С. 70.
- ↑ Широкова А. Г. Западнославянские языки // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2
- ↑ Sussex R., Cubberley P. The Slavic Languages. — Cambridge University Press. — Cambridge, 2006. — P. 95—96.
- ↑ Ермакова М. И. Функционирование серболужицкого языка // Язык. Этнос. Культура. — М., 1994. — С. 151—165.
- ↑ Енч Г., Недолужко А. Ю., Скорвид С. С. Серболужицкий язык. — С. 1.
- ↑ Popowska-Taborska H. Wczesne dzieje języków łużyckich w świetle leksyki // Z językowych dziejów Słowiańszczyzny. — 2004. — С. 168—169.
- ↑ Трубачёв О. Н. О праславянских лексических диалектизмах сербо-лужицких языков // Сербо-лужицкий лингвистический сборник. — 1963. — С. 172.
Лтаратура правіць
- Трафімовіч К. К. Лужыцкія мовы // Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9
- Лужыца // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
Спасылкі правіць
- Serbšćina Архівавана 24 жніўня 2012.
- Лужыцкія мовы (Любоў Падпорынава)