Людвік Абрамовіч

Людвік Караль Абрамовіч (5 ліпеня 1879, Масква — 9 сакавіка 1939) — польскі гісторык, грамадскі дзеяч, журналіст, выдавец.

Людвік Абрамовіч
Людвік Абрамовіч (1939, фота Яна Булгака; LMAVB)
Дата нараджэння	5 ліпеня 1879(1879-07-05)
Месца нараджэння	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	9 сакавіка 1939(1939-03-09) (59 гадоў)
Месца смерці	Вільня, Віленскае ваяводства, Польская Рэспубліка
Грамадзянства	Польшча
Род дзейнасці	палітык, гісторык, грамадскі дзеяч, журналіст, выдавец
Альма-матар	Ягелонскі ўніверсітэт

Біяграфія

Людвік Абрамовіч нарадзіўся 5 ліпеня 1879 г. у Маскве ў сям’і юрыста і быў трэцім сынам пасля старэйшых Мар’яна і Вітальда. Бацькі Ян і Марыя з Мрачкоўскіх падтрымлівалі сувязі са сваякамі з беларускіх губерняў. Пасля заканчэння гімназіі Людвік Абрамовіч паступіў у Маскоўскі ўніверсітэт, але не правучыўся там доўга і навучанне працягваў у Харкаўскім універсітэце, адкуль выехаў у Францыю. Там і распачалася яго публіцыстычная і грамадская дзейнасць.

Вядома, што на пачатку ХХ ст. перабраўся ў Галіцыю. Ён вучыўся на гістарычным факультэце Ягелонскага ўніверсітэта і адначасова працягваў дзейнасць публіцыста. У гэты час Абрамовіч далучыўся да польскага руху і падтрымліваў кантакты з польскімі вайсковымі арганізацыямі ў Галіцыі.

Журналісцкая і палітычная дзейнасць у часы Расійскай імперыі

У 1904 г. прыехаў у Вільню, далучыўся да «Клуба аўтанамістаў», у які ўвайшлі прадстаўнікі той часткі мясцовага польскага, літоўскага і беларускага грамадства, якіх яднала ідэя аўтаноміі земляў былога Вялікага Княства Літоўскага.

Якраз у Вільні адбылася сустрэча Людвіка Абрамовіча з будучым лідарам краёвай ідэі ў яе дэмакратычнай версіі Міхалам Піусам Ромерам. Ромер вырашыў распачаць уласны выдавецкі праект у выглядзе штодзённай газеты ліберальна-дэмакратычнага накірунку. Людвік Абрамовіч прапанаваў свае паслугі новастворанай рэдакцыі. 15 (28) лютага 1906 г. выйшаў з друку першы нумар «Gazety Wileńskiej». Гэта выданне стала трыбунай ліберальна-дэмакратычнага асяроддзя Беларусі і Літвы. Адным з вядучых публіцыстаў выдання стаў Людвік Абрамовіч. Ромэр пазней прыгадваў: «Людвік аказаўся добрым журналістам, быў адным з лепшых у газеце. Асабліва добрымі былі яго фельетоны, якія пісаў пад псеўданімам Licza». Галоўнай задачай газеты лічылася спрыянне сужыццю розных нацыянальна-культурных элементаў на падмурку супольнага краёвага грамадзянства. Людвік Абрамовіч стаў гарачым прыхільнікам краёвасці, актыўна ўдзельнічаў у дыскусіях, у якіх выпрацоўваліся асновы краёвай ідэі і абмяркоўваліся практычныя крокі па яе рэалізацыі. Аднак «Gazeta Wileńska» праіснавала толькі паўгода. Судовы пераслед і фінансавыя праблемы прыспешылі яе закрыццё ў ліпені 1906 г.

Улетку 1906 г., калі М. Ромэр і калегі спрабавалі адрадзіць газету, Людвік Абрамовіч падпісаў кантракт з рэдакцыяй найбольш папулярнай у краі польскай штодзённай газеты «Kurier Litewski». Рэдактар і вядомы паэт і публіцыст Чэслаў Янкоўскі запрасіў яго да супрацы. «Kurier Litewski» таксама прэзентаваў краёвую пазіцыю, але ў больш кансерватыўнай версіі. Л. Абрамовіч стаў адным з вядучых публіцыстаў газеты. Якраз яму было даручана асвятленне пасяджэнняў Дзяржаўнай Думы, дзе даволі актыўную ролю адыгрывалі прадстаўнікі «літоўскіх палякаў» дэпутаты-краёўцы з Беларусі і Літвы.

У першай палове 1911 г. пад уплывам актывізацыі велікарускіх шавіністаў пачалося збліжэнне віленскіх краёўцаў-кансерватараў з мясцовымі прыхільнікамі Партыі нацыянальных дэмакратаў. У чэрвені газета, якая ўжо выходзіла пад назвай «Kurier Wileński», аб’ядналася з эндэцкім выданнем «Goniec Codzienny». Абрамовіч не пагадзіўся з гэтым і пакінуў рэдакцыю.

У гэты час ён ізноў зблізіўся з М. Ромэрам. Не апошнюю ролю ўгэтым адыграла спадарожніца жыцця Л. Абрамовіча публіцыстка Алена Ромэр-Ахенькоўска, якая была стрыечнай сястрой Міхала Ромэра. Апошняга звязвалі з ёй не толькі крэўныя сувязі, але таксама блізкасць поглядаў

У лістападзе 1911 г. Людвік Абрамовіч разам з Міхалам Ромэрам заснавалі яшчэ адно выданне краёвага накірунку — штотыднёвы «Przegląd Wileński» (1911—1915). Рэдакцыю ўзначаліў Л. Абрамовіч. Ужо ў першым нумары рэдактар заявіў пра намер працягваць традыцыі «Gazety Wileńskiej». Ён абяцаў, што «Przegląd Wileński» «будзе стаяць на пазіцыях краёвага грамадзянства і, адпаведна, прызнаваць літоўска-беларускія землі за адметны край, які мае агульныя інтарэсы і ўяўляе сабой адзіную тэрыторыю, дзе пражываюць некалькі народаў, раўнапраўных у вызначэнні ўласнага лёсу і лёсу краю»².

Пачатак дзейнасці Абрамовіча як рэдактара быў даволі складаным. Гэтыя складанасці былі абумоўлены не толькі цэнзурнымі прэтэнзіямі і фінансавымі праблемамі, але таксама спрэчкамі і дыскусіямі ў асяроддзі віленскіх краёўцаў як пра сутнасць краёвай ідэі, так і пра метады яе рэалізацыі. Галоўным апанентам Л. Абрамовіча стаў М. Ромэр, якому пазіцыя былога калегі падавалася занадта кансерватыўнай. Ён пагадзіўся на яго рэдактарства толькі па прычыне адсутнасці іншых кандыдатур. «Przegląd Wileński» найбольш увагі надаваў нацыянальнай праблеме. Асабліва шмат месца на яго старонках займаў літоўскі рух і польска-літоўскі канфлікт. Абрамовіч, як зрэшты і Ромэр, быў упэўнены, што працэсы дэмакратызацыі паспрыяюць паразуменню палякаў і літоўцаў. Рэдакцыя надавала шмат увагі «габрэйскаму пытанню», пратэстуючы супраць антысемітызму ва ўсіх яго праявах. Вельмі зычліва рэдакцыя ставілася да беларускага руху, хоць яго праблематыка займала значна менш месца на старонках газеты.

У гэты час Л.Абрамовіч разумеў краёвае грамадства як свайго роду канфедэрацыю самастойных і роўных нацыянальных супольнасцей, кожная зякіх мела права на ўласнае нацыянальна-культурнае развіццё. Для яго краёвасць была метадам суіснавання розных нацый гістарычнай Літвы, прасякнутага міжнацыянальнай і міжканфесійнай талерантнасцю, а таксама сродкам захавання тэрытарыяльнага адзінства Беларуска-Літоўскага краю. У гэтым суіснаванні ён клапаціўся пра права польскай супольнасці развіваць уласную культуру. М. Ромэр у пазіцыі калегі ўбачыў прыхаваны польскі нацыяналізм і пакінуў рэдакцыю

Людвік Абрамовіч выступіў галоўным апанентам беларускіх краёўцаў. У шэрагу артыкулаў на старонках «Przeglądu Wileńskiego» ён рэзка крытыкаваў пазіцыю рэдакцыі «Kuriera Krajowego» і «Вечерней газеты» (выдаваных Антонам і Іванам Луцкевічамі) адносна супольнасці «літоўскіх палякаў» і адстойваў права апошніх на развіццё і пашырэнне польскай культуры. Л. Абрамовіч заяўляў, што краёвасць — гэта не падпарадкаванне польскасці літоўскаму і беларускаму руху, а іх роўнасць і гармонія. Але беларускія краёўцы зразумелі пазіцыю Л. Абрамовіча як імкненне працягваць палітыку паланізацыі. Градус дыскусіі часамі аказваўся вельмі высокім, загучалі ўзаемныя абвінавачанні ў нацыяналізме.

Л. Абрамовіч пакінуў «Przegląd Wileński» ў лютым 1914 г. Газета сціпла паведаміла пра яго пераход на «шырэйшую варшаўскую арэну». Сыход Абрамовіча з заснаванай ім газеты быў абумоўлены фінансавымі праблемамі, з якімі ўвесь час даводзілася змагацца. На пачатку 1914 г. ён перабраўся ў Варшаву, дзе працягваў публіцыстычную дзейнасць і актыўна супрацоўнічаў з коламі прыхільнікаў незалежнасці Польшчы.

У Варшаве ўзначаліў газету «Strażnica», але паспеў выпусціць толькі два нумары, якія цэнзура канфіскавала, пасля чаго газету забаранілі. У першым нумары быў апублікаваны артыкул Л. Абрамовіча, прысвечаны беларускаму руху, у якім таксама закраналася праблема генезы краёвай ідэі і яе важнасці для літоўскіх палякаў. Пасля закрыцця «Strażnicy» Абрамовіч не застаўся без працы. Напярэдадні «Вялікай вайны» ён падмяніў Вінцэнта Жымоўскага на пасадзе рэдактара варшаўскай газеты «Prawda».

Падчас вайны Абрамовіч актыўна працаваў у асяродку прыхільнікаў незалежнасці Польшчы. Ён дзейнічаў у канспіратыўнай арганізацыі «Саюз патрыётаў» (Zwizek Patriotów), быў адным са стваральнікаў Аб’яднання незалежніцкіх арганізацый (Zjednoczenie Organizacji Niepodległościowych), а таксама рэдактарам падпольнага двухтыднёвіка «Wiadomości Wojenne». Рэдактару давялося нават пераадольваць лінію фронту, каб наладзіць кантакты з Галоўным нацыянальным камітэтам (Naczelny Komitet Narodowy), які знаходзіўся ў Вене, атаксама са штабам Польскай вайсковай арганізацыі (Polska Organizacja Wojskowa) у Сасноўцы.

Абрамовіч быў адным з ініцыятараў заснавання ў Варшаве Кола Вялікага Княства Літоўскага, сябры якога разважалі пра будучыню Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў выпадку перамогі Германіі. Рэдактар заставаўся прынцыповым прыхільнікам непадзельнасці зямель Беларуска-Літоўскага краю. Адначасна ён працаваў у Лізе польскай дзяржаўнасці (Liga Państwowości Polskiej), якая ў пытаннях незалежнасці Польшчы арыентавалася на Аўстра-Венгрыю. Абрамовіч выконваў абавязкі сакратара Лігі і рэдагаваў адноўленую газету «Strażnica». Такім чынам, ён актыўна ўдзельнічаў у працэсе адраджэння польскай дзяржаўнасці. Пры гэтым, як адзначалася, ён быў прыхільнікам дзяржаўнасці гістарычнай Літвы, а яе адносіны з Польшчай бачыліся ў форме пэўнай федэрацыі.

Журналісцкая і палітычная дзейнасць у міжваеннай польскай дзяржаве

У 1917—1918 гг. Абрамовіч даволі часта выступаў як вядучы польскі эсперт па «літоўскім пытанні». Урэшце ён апынуўся на пасадзе рэферэнта па літоўска-беларускіх пытаннях пры Часовай дзяржаўнай радзе (Tymczasowa Rada Stanu), утворанай нямецкімі і аўстра-венгерскімі акупацыйнымі ўладамі ў студзені 1917 г. на тэрыторыі былога Каралеўства Польскага. Вывучаў літоўскую мову, кантактаваў з дзеячамі розных нацыянальных рухаў і арганізацыямі літоўскіх палякаў, аналізаваў нямецкую палітыку. Адным з вынікаў гэтай дзейнасці стаў зборнік дакументаў, якія апавядалі пра палітычную інацыянальную сітуацыю на землях гістарычнай Літвы ў перыяд нямецкай акупацыі, а таксама пра спробы літоўскіх і беларускіх дзеячаў ператварыць Край у суб’ект еўрапейскай палітыкі. Увесну 1918 г. Абрамовіч як рэферэнт выехаў у Вільню, якую яшчэ займалі нямецкія войскі. Між іншым ён збіраў інфармацыю пра сітуацыю ў Менску.

1 лістапада 1918 г. у сувязі зпланаваным вывадам нямецкіх войск з Віленшчыны Польскі камітэт стварыў Камітэт грамадскай бяспекі, віцэ-старшынёй якога стаў Л. Абрамовіч. Мясцовая польская грамадскасць імкнулася да пэўнай самаарганізацыі, важным элементам якой павінны былі стаць часткі самааброны. Аднак нямецкая адміністрацыя не дазволіла гэта зрабіць. Напрыканцы снежня 1918 г. Л. Абрамовіч страціў пасаду рэферэнта. Напрыканцы 1918 г. Абрамовіч выехаў у Варшаву. Ён стаў супрацоўнікам Цывільнай управы Усходніх зямель. У красавіку 1919 г., калі Вільню занялі польскія войскі, вярнуўся ў гэты горад (дзе пражыў да канца жыцця).

Л. Абрамовіч вітаў красавіцкі зварот «Да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўскага», у якім Юзаф Пілсудскі абяцаў вырашэнне лёсу гістарычнай Літвы з улікам меркаванняў усіх яе жыхароў. У ліпені 1919 г. у дакладной запісцы кіраўніцтву Цывільнай управы Л. Абрамовіч як кіраўнік аддзела прэсы Віленскай акругі паведамляў, што першапачаткова беларуская, літоўская і габрэйская супольнасці паставіліся да гэтага звароту з недаверам або з іроніяй. Аднак яго практычная рэалізацыя паступова змяніла адносіны да яго, Абрамовіч заўважыў выразны рост антыпольскіх настрояў.

Не пакінуў Вільню нават у ліпені 1920 г., калі горад быў заняты войскамі бальшавікоў. Нейкім цудам пазбег рэпрэсій. Больш таго, ён выступіў апекуном маёмасці адноўленага Віленскага ўніверсітэта. Пасля перадачы Вільні Літоўскай рэспубліцы Л. Абрамовіч вярнуўся да журналісцкай працы, імкнучыся працягваць традыцыі публіцыстыкі краёўцаў, спрабаваў спалучыць падтрымку літоўскай дзяржаўнасці з польскімі нацыянальнымі інтарэсамі. У верасні 1920 г. у Вільні пачала выходзіць «Gazeta Krajowa», рэдактарам якой стаў Л. Абрамовіч. У рэдакцыйным артыкуле першага нумару «Gazety Krajowej» рэдактар пісаў пра нязменнасць краёвай пазіцыі і выступаў супраць расавай, класавай і нацыянальнай нянавісці. Будучыню Беларуска-літоўскіх зямель ён звязваў з Устаноўчым сходам, абраным на аснове ўсеагульных выбараў. Таксама на старонках газеты прысутнічала ідэя польска-літоўскай федэрацыі. Абрамовіч быў рэдактарам да канца мая 1921 г., калі перадаў газету Людвіку Хаміньскаму.

З гэтым адыходам пачыналася праца па аднаўленні выдання «Przegląd Wileński», першы нумар якога выйшаў ужо ў лістападзе. Абрамовіч вітаў «бунт» генерала Жалігоўскага і захоп польскімі войскамі Вільні, бо ўбачыў у гэтым шанс адраджэння краёвай ідэі намаганнямі Польшчы. Але даволі хутка Абрамовіч зразумеў, што паўсталае квазідзяржаўнае ўтварэнне было толькі прыкрыццём польскай улады над спрэчнымі з Літвой тэрыторыямі. «Przegląd Wileński» (двухтыднёвік невялікага фармату) стаўся сапраўднай трыбунай асуджэння польскай дзяржаўнай палітыкі нацыянальнага ціску і прыгнёту ў 1920-30-я гг. Мэтаю газеты стала аб’ектыўнае і крытычнае асвятленне найбольш вострых праблем жыцця Беларуска-Літоўскага краю, супрацьстаянне польскаму нацыяналістычнаму друку. Пры гэтым галоўным апанентам Абрамовіча стала выданне нацыянальных дэмакратаў «Dziennik Wileński» (рэд. Ян Обст, пазней Аляксандр Звяжыньскі).

У лістападзе 1923 г., падводзячы пэўныя вынікі двухгадовага існавання, Л. Абрамовіч заявіў, што асноўнай задачай «Przeglądu» стала барацьба супраць нацыяналізму, які пераўтварае Беларуска-Літоўскі край у «даследчую пляцоўку для розных цэнтралістычна-ўніфікацыйных эксперыментаў». Ён прызнаваў існаванне таксама літоўскага і беларускага нацыяналізмаў, але сцвярджаў іх абарончы характар.

Рэдакцыя і аўтары газеты закраналі вострыя праблемы існавання беларускага і літоўскага школьніцтва, крытыкавалі палітыку каталіцкага празелітызму і пашырэнне ўжывання польскай мовы ў касцёле ў беларускіх мясцовасцях, пратэставалі супраць беспадстаўных абвінавачванняў беларускіх дабрачынных, культурніцкіх і нават рэлігійных арганізацый у вядзенні нібыта прасавецкай прапаганды, асуджалі эканамічны ціск мясцовых улад супраць беларускіх і літоўскіх гаспадарчых арганізацый, абмяркоўвалі русіфікацыйныя тэндэнцыі неауніі і г. д. Вельмі востра выданне рэагавала на праявы антысемітызму ў польскім грамадскім і палітычным жыцці.

Падчас святкавання ў Вільні ў лістападзе 1929 г. 25-годдзя публіцыстычнай дзейнасці Л. Абрамовіча Антон Луцкевіч даслаў ліст з наступным віншаваннем з юбілеем публіцыстычнай працы:

Праца гэта, ведзеная пры вельмі рознародных варунках на працягу чвэрці веку, натуральна, шукала для сябе розных шляхоў, на якіх мы з Вамі, бывала, разыходзіліся. Але з праўдзівай прыемнасьцяй мушу сяньня адзначыць, што ў гэтай працы сваёй Вы — водле сваіх сіл і свайго разуменьня — верна служылі нашаму Краю, стаўляючы інтарэсы яго панад усімі варожымі яму палітычнымі камбінацыямі, незалежна ад таго, скуль яны выходзілі. Хай жа й далей пяро Вашае служыць інтарэсам гэтага многапакутнага Краю, жывое цела якога, парэзанае на кускі гранічнымі межамі, усьцяж сплыве крывёю!

1930-я гг. былі асабліва цяжкімі для газеты. Колькасць падпісчыкаў скарачалася, абвастрылася фінансавая праблема. У снежні 1931 г. Людвік Абрамовіч быў вымушаны перавесці рэдакцыю ва ўласную кватэру на вул. Серакоўскага, 21/6. У сярэдзіне 1930-х гг. у часы кіравання віленскага ваяводы Людвіка Бацянскага распачаўся жорсткі адміністрацыйны і судовы пераслед выдання. Не апошнюю ролю ў гэтым адыграў уплыў «Przeglądu» na нацыянальныя супольнасці рэгіёна. У прыватнасці, улады звярнулі ўвагу на супрацу рэдакцыі з дзеячамі Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, органам якой была газета «Беларуская крыніца».

У кастрычніку 1938 г. з прычыны хваробы рэдактара «Przegląd Wileński» спыніў сваё існаванне. Яго закрыццё выклікала моцны розгалас. Шкадавалі нават тыя, хто змагаўся з ідэямі Л. Абрамовіча. Так, Станіслаў Мацкевіч параўнаў закрыццё «Przeglądu» зпахаваннем усіх «тутэйшых людзей»².

Людвіка Абрамовіча не стала ў сакавіку 1939 г.

М. Ромэр на старонках свайго дзённіка ў дзень смерці Абрамовіча запісаў:

Гэта быў публіцыст незвычайнага таленту, ён меў выдатнае і вострае пяро. Да канца — usque ad finem — заставаўся верным г. зв. краёвасці, якая абапіралася на ідэю дзяржаўнасці Вялікай Літвы, што аб’яднала землі этнаграфічнай Літвы і Літоўскай Русі са сталіцай у Вільні. Меў мужнасць супрацьставіцца польскаму нацыяналізму і польскай дзяржаўнасці на гістарычных літоўскіх землях. Для яго гэта было тым больш складана, бо быў палякам. Але перш за ўсё быў віленчуком і сынам Літвы, а не ўласна Польшчы. Людвік Абрамовіч меў тэмперамент, і адзінота ўласнай ідэйнай пазіцыі і непапулярнасць прамоўленых палітычных меркаванняў яго не палохалі і не схілялі да адступлення, яны хутчэй дадавалі энергіі і ўзмацнялі супраціў. Ён ішоў па жыцці, не адрываючы вачэй ад зоркі сваёй ідэі.

Гістарычныя працы

Менавіта Абрамовіч на пачатку ХХ ст. на старонках «Gazety Wileńskiej» нагадаў чытачам віленскага друку пра асобу Кастуся Каліноўскага. Падобна, што гэта была наогул першая публікацыя пра Каліноўскага ў легальным віленскім друку (1906). Артыкул быў прымеркаваны да 42-й гадавіны смерці К. Каліноўскага. Л. Абрамовіч убачыў у дзейнасці і поглядах Каліноўскага вытокі краёвай ідэі ў яе дэмакратычным варыянце.

З навуковых тэкстаў Людвіка Абрамовіча асобнай увагі заслугоўвае яго гісторыя кнігадруку ў Вільні: «Cztery wieki drukarstwa w Wilnie. Zarys historyczny (1525—1925)». Яна выйшла ў 1925 г. у друкарні «Lux», і мела характар юбілейнага выдання. Даследаванне Л. Абрамовіча ў пэўным сэнсе мела наватарскі характар, бо гэта была першая спроба навуковага нарыса гісторыі кнігадруку ў Вільні.

Пасля нацыяналізацыі Бібліятэкі імя Урублеўскіх у 1926 г. Абрамовіч стаў адным з кіраўнікоў Таварыства дапамогі бібліятэцы і ініцыяваў стварэнне ў яе будынку Віленскага музея іканаграфіі. Таксама ён перадаў у фонд бібліятэкі ўласныя зборы, якія складаліся з гістарычных дакументаў, матэрыялаў перыядычнага друку, рэдкіх выданняў віленскіх друкарань, а таксама незакончанага рукапісу даследавання бібліяграфіі Вялікага Княства Літоўскага. Важнай часткай калекцыі Л. Абрамовіча быў архіў «Przeglądu Wileńskiego».

Беларускія пераклады

• Абрамовіч Л. Два шляхі; Краёвая пазіцыя і нацыянальная ідэя; In Hoc Signo Vinces!; Трыццацігоддзе краёвай ідэалогіі // Краёвая ідэя: канец ХІХ — пачатак ХХ стагоддзя: Анталогія. — Вільня : Палітычная сфера, 2014. — 602 с.

Літаратура

• Мальдзіс, А. Абрамовіч // БЭ : у 18 т. — Т. 1. — Мн., 1996.
• Смалянчук А. Апошні грамадзянін Вялікага Княства Літоўскага, або Уводзіны ў жыццяпіс рэдактара Людвіка Абрамовіча (1879—1939) // Homo Historicus 2022. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. А. Ф. Смаленчука. — Мінск: Выдавец Зміцер Колас, 2022. — С. 143—177.
• Смалянчук, А. Краёвая ідэя і беларускі нацыянальны рух у Заходняй Беларусі ў 1920—1930-я гг. / А. Ф. Смалянчук // Homo Historicus 2012. Гадавiк антрапалагiчнай гiсторыi / пад. рэд. А. Ф. Смаленчука. — Вiльня: ЕГУ, 2012. — С. 380—405.
• Смалянчук, А. Ф. Паміж краёвасцю і нацыянальнай ідэяй. Польскі рух на беларускіх і літоўскіх землях. 1864 — люты 1917 г. / А. Ф. Смалянчук. — СПб. : Неўскі прасцяг, 2004. — 406 с.
• Szpoper, D. Gente Lithuana, Natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851—1934) / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 2009. — 487 s.
• Szpoper, D. Sukcesorzy Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904—1939 / D. Szpoper. — Gdańsk : Arche, 1999. — 357 s.
• Пра Людвіка Абрамовіча. Некралогі.