Лісты з-пад шыбеніцы

Лісты з-пад шыбеніцы (Listy s pad szubienicy) — агульная назва лістоў, дасыланых Кастанцінам Каліноўскім падчас следства перад павешаннем 22 (10) сакавіка 1864 года. Такую назву лісты атрымалі пасля публікацыі кнігі «Да беларускага народу. Ліст з-пад шыбеніцы Канстанціна Каліноўскага» Агатона Гілера ў 1867 годзе.

Другі «ліст з-пад шыбеніцы»

Зянон Пазняк чытае «Лісты з-пад шыбеніцы» Канстанціна Каліноўскага падчас Беларускай дыктоўкі ў Варшаве, 28 лютага 2013 года

Змест

Палітычны запавет К. Каліноўскага, роздум пра як «не цяпер, не позна канец палажыць» расійскаму панаванню — маніфест, дакумент рэвалюцыйнай барацьбы. Каліноўскага хвалявала абуджэнне парыярхальнага народа на сацыяльную рэвалюцыю і лёс рэвалюцыі агулам. «Лісты» — найперш клопат пра палітычную прасвету народных мас, шырокае тлумачэнне яму яго стану, стану рэвалюцыйных сіл у суседніх народаў, роздум пра тактыку і сродкі барацьбы, наказ пра адзінства з рэвалюцыйнай барацьбой суседніх народаў. У «лістах» К. Каліноўскі выкрываў расійскае панаванне, узнімаў на рэвалюцыйную барацьбу, супрацьпастаўляў цяжкае становішча пад расійскай уладай больш светламу мінуламу.

У «Лістах» дакладна размяжоўваецца «польскае паўстанне», «маскалі» і «мужыкі-беларусы». Беларусы мусяць падтрымаць «польскае паўстанне», каб дамагчыся правоў для сябе і ператварыць яго ў сваё паўстанне. Усё ў рэчышчы паўстанцкага закліку «За нашую і вашую свабоду!».

Заклік «ваяваці за сваё чалавечае і народнае права» арганічна перарастае ў лірычныя радкі адзінага вядомага К. Каліноўскага «Марыська чарнаброва, галубка мая», дзе ноты пяшчоты змяняюцца зноў развітальным акордам:

Бывай здаровы, мужыцкі народзе,
Жыві ў шчасці, жыві ў свабодзе
І часам спамяні пра Яську свайго,
Што загінуў за праўду для дабра твайго.

За вобразам Марыські чарнабровай даследчыкі бачаць пэўную асобу — або Марыю Ямант, дачку аднаго з паплечнікаў Каліноўскага па паўстанні, або Марыю Грэгатовіч, дачку гаспадыні адной з кватэр, на якіх нелегальна да арышту ў Вільні жыў Каліноўскі, і адначасова паэтычнае ўвасабленне Айчыны. Верш К. Каліноўскага «Марыська чарнаброва, галубка мая» — яркі ўзор рэвалюцыйнай лірыкі ў публіцыстыцы. У вершы развіваюцца традыцыйна фальклорныя матывы пошукаў шчасця, «яснай долі», дзячыўна ўпадабняецца да галубкі.

Марыська чарнабрэва, галубка мая,
Гдзе ж ся падзела шчасце і ясна доля твая?
Усё прайшло,- прайшло, як бы не бывала,
Адна страшэнна горыч у грудзях застала.
Калі за нашу праўду Бог нас стаў караці
Ды ў прадвечнага саду вялеў прападаці,
То мы прападзем марна, но праўды не кінем,
Хутчэй Неба і шчасце, як праўду, абмінем.
Не наракай, Марыся, на сваю бяздолю,
Но прыймі цяжкую кару Прадвечнага волю,
А калі мяне ўспомніш, шчыра памаліся,
То я з таго свету табе адазвуся.
Бывай здаровы, мужыцкі народзе,
Жыві ў шчасці, жыві ў свабодзе.
І часам спамяні пра Яську твайго,
Што згінуў за праўду для дабра твайго.
А калі слова пяройдзе у дзела,
Тагды за праўду станавіся смела,
Бо адно з праўдай у грамадзе згодна
Дажджэш, Народзе, старасці свабодна.

У сучаснай беларускай літаратуры

Тэма «Лістоў з-пад шыбеніцы» К. Каліноўскага ў сучаснай беларускай літаратуры грунтоўна разглядалася даследчыкамі Яраславай Ананка і Генрыхам Кіршбаўмам. За пункт адліку ў сваіх працах яны бяруць твор Веры Бурлак «Верш пра шыбеніцу», багаты на алюзіі з творам Каліноўскага.

Верш пра шыбеніцу
У двары на вуліцы Каліноўскага
Для дзяцей паставілі шыбеніцу.
Якую сьпісалі з турмы,
Бо яна састарэла маральна.
І адразу прыбеглі дзеці,
Каб гайдацца на ей і падцягвацца,
Каб поўзаць на ей і караскацца
І займацца карыснай гімнастыкай.
А бацькі былі ўжо ня радыя,
Бо забылі дзеці пра мульцікі,
Пра ўрокі і пра кампутары -
Прыляпіліся сэрцам да шыбеніцы.
Мамкі-нянькі грукаюць шыбінамі
І крычаць ім «Хутчэй дахаты!»
І хвалююцца: што зь іх вырасьце? -
Баючыся вымавіць «шыбенікі».
Ды, здаецца мне, лепей шыбенікі,
Так, я думаю — лепей шыбенікі,
Лепей, лепей дакладна шыбенікі,
Лепей шыбенікі, чым каты.

У Андрэя Хадановіча ёсць два вершы, якія не наўпрост, але пэўна вядуць да Каліноўскага, — «Сьпеў аб маім суіцыдзе» і «данс макабр». У «Сьпеў аб маім суіцыдзе» аўтар сцвярджае, што сапраўдныя героі (змагары) самі сябе не забіваюць. Прыкладам ён дае ахвяраў гільяціны і спаленую англічанамі Жанну д’Арк, а потым разважае пра павешанне, быццам перагукваючыся з Верай Бурлак:

Самы цымус —  ня зіркаць углыб:
кожны вечар фіранкі зашморгвай,
бойся, шыбенік, позірку шыб!

Асацыяцыя шыбеніцы—шыбы магла быць падказана сугуччам гэтых словаў, а магла быць пэўнай спасылкай на Бурлак. Некалькімі радкамі вышэй аўтар у сваёй характэрнай іранічнай манеры дзівіцца з колькасці зданяў вайны і міру, захаваных у літаратуры, і гэтым ускосна падкрэслівае трываласць памяці Каліноўскага:

Колькі прывідаў войнаў ды міру
Паўстае з рукапісных папер!..
Што тэатрам было за Шэкспірам,
Мыльнай опэрай стала цяпер!

Чамусьці ў кніжным варыянце гэтага верша няма страфы, якая ёсць у арыгінальным часопісным варыянце, у ёй наўпрост называецца «вяроўка» (пятля), а таксама цытуецца, хоць і не зусім дакладна, апошні радок «Пагоні» Багдановіча, аднаго з найбольш патрыятычных твораў беларускай паэзіі:

Палка прагнуў далёкай вандроўкі -
і знайшоў пуцяводную ніць.
А чароўнасьці мыльнай вяроўкі
не разьбіць, не стрымаць, не спыніць!…

Намёкаў на Каліноўскага багата ў вершы «данс макабр» — «пятля», «павешаны», гульня слоў «вісельня» — «вясельля», повязь паміж складаннем (зацягваннем) песень і пасыланнем і-мэйлаў з-пад шыбеніц:

Мы з табой цудоўныя песьні
Ў паражні парахні і плесьні
Зацягнулі б нібы пятлю
Як павешаны на перадвесьні
Раз памёршы ўжо не ўваскрэсьне
Ды па пальцы камень ня трэсьне:
Спадзяюся помню люблю
Вам з-пад шыбеніц шлём і-мэйлы.

Цяпер цяжка ўявіць час, калі імя Каліноўскага не будзе звязваццца са шляхам Беларусі да незалежнасці і палітычнай свабоды.