Марцін Кухта

Марцін Кухта (літ.: Martynas Kukta; 1875, непадалёк ад горада Анікшчай, Ковенская губ. — 1941 або 1942) — друкар, выдавец кніг на беларускай, рускай, польскай і літоўскай мовах.

Марцін Кухта
Род дзейнасці	друкар, выдавец
Дата нараджэння	1875
Месца нараджэння	Тракіней[d], Вількамірскі павет, Ковенская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	23 снежня 1956(1956-12-23)
Месца пахавання	Пятрашунскія могілкі
Марцін Кухта на Вікісховішчы

Біяграфія

Жыццё і дзейнасць да 1914 г.

Мемарыяльная шыльда ў Вільні на будынку, у якім пасля 1911 г. размяшчалася друкарня М. Кукты (вул. Татарская, 20)

Будынак у Вільні, у якім у 1906—1911 гг. размяшчалася друкарня М. Кукты (вул. Універсітэцкая (былая Дварцовая, 4)

Адукацыя

Паходзіў з шматдзетнай сялянскай сям'і. Атрымаў пачатковую адукацыю (чатырохгадовае прыходскае вучылішча). У 1890-м годзе апынуўся ў Вільні і накіраваўся ў друкарню Віленскай ваеннай акругі. Тут ён здаў экзамен на прадмет адукаванасці і стаў вучнем наборшчыка. За дзесяць гадоў вучобы Кухта здолеў стаць малодшым наборшчыкам, пасля гэтага паступіў на працу ў Віленскую губернскую друкарню, аднак хутка адтуль звольніўся і накіраваўся ў сталіцу імперыі. Пасля вучобы ў Санкт-Пецярбургу там жа працаваў наборшчыкам і метранпажам.

Дзейнасць да 1914 г

Пасля адмены забароны на лацінкавы літоўскі друк вярнуўся на радзіму і пры падтрымцы Пятраса Вілейшыса адкрыў у Вільні першую літоўскую друкарню, у якой выходзіла газета «Vilniaus žinios» (бел.: «Віленскія навіны»). Кухта быў там загадчыкам у 1904—1906 гг.

У сакавіку 1906 года Марцін Кухта заснаваў у Вільні друкарню з правам выпускаць кнігі, газеты і часопісы на еўрапейскіх мовах. Спачатку друкарня месцілася на вуліцы Дварцовай, 4. Колькасць работнікаў друкарні ў розныя гады вагалася ад 15 да 21-го. Былі закупленыя шрыфты ад Лемана і Ольгербранда агульнай вагою больш за 300 пудоў. У маі 1911 года друкарня перамясцілася на вуліцу Татарскую, 20. Да Першай сусветнай вайны гэта была буйнейшая літоўская друкарня.

Пазнака друкарні Кухты на апошняй старонцы «НН»

10(23).11.1906 ў яго друкарні выйшаў першы нумар газеты «Наша ніва». У далейшым друкарня падтрымлівала першую беларускую газету, адкрываючы доўгатэрміновы крэдыт. Нярэдка здараліся выпадкі, калі рэдакцыя за адсутнасцю грошай не магла своечасова плаціць за друк і 5-6 нумароў газеты выходзілі ў крэдыт. Набор газеты каштаваў 45 рублёў за адзін нумар на абодвух шрыфтах. Калі ўжо доўг рэдакцыі падыходзіў да 300 руб., уласнік друкарні пагражаў спыніць друку, але як прыяцель і сімпатык беларускай справы ніколі не рабіў гэтага.

Супрацоўнікі Кухты дапамагалі беларускай газеце і падчас канфіскацый, якія ў 1907 г. былі даволі частымі. Як успамінаў яе супрацоўнік Хведар Імшэнік.:

Жаданне распаўсюдзіць сканфіскаваны нумар было настолькі магутным, што супрацоўнікі "Нашай Нівы" пушчаліся на ўсялякія хітрыкі, каб распаўсюдзіць забаронены нумар газеты. Рознымі праўдамі і няпраўдамі, пры спачуванні рабочых М. Кухты, удавалася удавалася чорнымі ходамі вынесці часам даволі шмат сканфіскаваных нумароў.

У канцы 1907 г. друкарня Кухты была зачынена на два тыдні за друк нелегальнай літаратуры.

Кухта друкаваў творы Ф. Багушэвіча, М. Багдановіча, Я. Коласа, Цёткі, К. Буйло і інш., беларускія календары, зборнікі, спеўнікі. Выпускаў, сярод іншага, забароненыя цэнзурай творы.

У 1914 г. (на вокладцы пазначаны 1913) у друкарні Кухты тыражом 2 000 экз. выйшаў адзіны прыжыццёвы зборнік М. Багдановіча «Вянок».

У сваім апошнім вершы Багдановіч, які паміраў у Ялце напісаў:

У краіне светлай, дзе я уміраю, У белым доме ля сіняй бухты Я не самотны, я кніжку маю З друкарні пана Марціна Кухты.

Маркі пошты Літвы, надрукаваныя Кухтай

Друкар выпускаў таксама выданні на польскай мове. У друкарні Кухты да Першай сусветнай вайны выйшла звыш 300 літоўскіх кніг і брашур, тут жа друкаваліся літоўскія перыядычныя выданні „Balsas“, „Lietuvis“, „Lietuvos aidas“, „Lietuvos žinios“, „Viltis“ і іншыя газеты, а таксама часопісы «Garsas», «Lietuvių tauta», «Šviesa» і іншыя. За сваю дзейнасць Кухта неаднаразова пераследваўся ўладамі.

1-я сусветная вайна.

Першая старонка газеты «Рэха Літвы»(літ.: Lietuvos aidas) з тэкстам Акту незалежнасці Літоўскай дзяржавы, надрукаваным Кухтам

.

Першая сусветная вайна не перарвала дзейнасці прадпрыемства Кухты. Тут працягвала друкавацца «Наша ніва» (да жніўня 1915 г.), выйшла адозва «Да грамадзян Беларусі» Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны.

Пасля акупацыі Вільні немцамі гэты друкар выдаваў сярод іншага газету «Гоман» і часопіс «Крывічанін».

У 1918 годзе за публікацыю Акта незалежнасці Літвы ў газеце „Lietuvos aidas“ Кухта быў арыштаваны акупацыйнымі ўладамі, а друкарня была разгромлена. У сярэдзіне 1918 г. у Кухты выйшла беларуская граматыка для школ Браніслава Тарашкевіча. У снежні 1918 г. у яго друкарні былі надрукаваны першыя літоўскія паштовыя маркі.

Незалежная Літва

З абвяшчэннем незалежнасці Літвы (1918 г.), урад купіў друкарню ў 1919 г. каб публікаваць свой афіцыйны орган «Літва» (літ.: Lietuva). Друкарня Кухты ў Вільні была рэарганізавана ўладальнікам і яго новымі супольнікамі, атрымаўшы новую назву «Маяк» (літ.: Švyturys).

Некаторыя беларускія выданні былі надрукаваныя ў гэтай установе. Гэта быў зборнік «З чаго ліха на свеце: беларускія казкі»(1919), «Элементарная алгебра» А. Кісялёва (1921—1922) ў 2-х частках для беларускіх школ. Таксама там быў надрукаваны першы нумар газеты «Беларускае жыццё», 6 нумароў газеты «Грамадзянін».

Пасляваенны час

Пасля таго, як палякі канчаткова занялі Вільню ў 1920 г. у Кухты пачаліся праблемы. Друкарня «Маяк» пераехала ў Каўнас у 1924 г. і праз чатыры гады злілася з дзяржаўнай установай, змяніўшы сваю назву на «Прамень» (літ.: Spindulys). Большая доля ў новай фірме належала міністэрству фінансаў, таму «Прамень» стала вeльмі сучаснай друкарняй з пераплётнай майстэрняй, цалкам абсталяванай, каб выконваць любыя задачы.

Кухта працягваў займацца выданнем кніг і календароў да 1934 г. У гэты час ён меў дзве плоскадрукавальныя машыны, іншае абсталяванне,7-12 працаўнікоў.

У 2003 годзе заснавальнік віленскай беларускай грамадскай арганізацыі «Сябрына» Валянцін Стэх адшукаў пад Каўнасам роднага ўнука Марціна Кухты — сына дачкі друкара Эдмундаса Манставічуса. Беларуская паэтэса Таццяна Сапач (Дубавец) запрасіла яго да ўдзелу ў адной з перадач на беларускай мове на Літоўскім нацыянальным тэлебачанні «Віленскі сшытак». У інтэрв'ю Таццяне Дубавец Эдмундас Манставічус паведаміў пра дзеда:

Як чалавек ён быў закрыты. Пра сябе ніколі нічога не распавядаў. Калі трэба было пра што даведацца, дык цяжка было з яго тое выцягнуць... Мама мая памерла ў 1929 годзе, а я нарадзіўся ў 27-м. І я пасля мамінай смерці гадаваўся ў дзядулі з бабуняю, жыў з імі, лічыце, да сямі гадоў. Памятаю, што мы жылі на Лясной вуліцы ў Коўне, недалёка ад дзедавай друкарні.

У 2005 г. у Вільні была ўрачыста адкрыта мемарыяльная дошка на літоўскай мове, прысвечаная Марціну Кухце.

Цікавыя факты

Родным братам Марціна быў Язэп Кухта, першы літоўскі пробашч касцёла св. Мікалая ў Вільні.

Літаратура

• Века А. Друкар-першапраходзец Марцін Кухта (1875—?) // Настаўніцкая газета. 2002, 16 лістап.
• Летапіс беларускага друку. Ч. 2. — Мн., 1929.
• Сцепаненка П. Кухта (Kukta) Марцін // Максім Багдановіч:энцыклапедыя.— Мн.:БелЭН, 2011.
• Užtupas V. Kuktos spaustuvė. Visuotinė lietuvių enciklopedija, T. XI (Kremacija-Lenzo taisyklė).— Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2007

Трус М. Культурны ракурс: [Магіла Марціна Кухты] // Літаратура і мастацтва. 2016. 21 кастр.

Трус М. “Я не самотны…”: Месца спачыну Марціна Кухты: дзве спробы пошуку // Роднае слова. 2016. № 11.

Трус М. Невядомы Марцін Кухта: Закладкі ў сямейным альбоме. Полымя. 2019. № 12.

Трус М. Выдавецкая дзейнасць Марціна Кухты: новыя ракурсы асэнсавання // Беларуская думка. 2020. № 3.

Трус М. Друкарня Марціна Кухты і яе ўласнік: На подступах да гістарычнай рэканструкцыі // Роднае слова. 2020. № 4.

Спасылкі

• Марцін Кухта
• Martynas KUKTA (літ.) 
• «Друкар беларускага слова Марцін Кухта» на сайце ЦНБ НАН Беларусі