Марый Эл

	Суб'ект Расійскай Федэрацыі
	Рэспубліка Марый Эл ; руск.: мар.: Марий Эл Республик ; Мары Эл Республик; руск.: Марий Эл
Сцяг	Герб[d]
Сталіца	Яшкар-Ала
Плошча	72-я
- Усяго; - % водн. пав.	23 375 км²; 2,8
Насельніцтва	66-я
- Усяго; - Шчыльнасць	↘685 865 (2016); Expression error: Unexpected < operator. чал./км²
ВРП	71-я
- Усяго, у бягучых коштах; - На душу насельніцтва	144,1 млрд. руб. (2014); 209,5 тыс. руб.
Федэральная акруга	Прыволжская
Эканамічны раён	Волга-Вяцкі
Дзяржаўная мова	марыйская (горная і лугавая), руская
Кіраўнік	Леанід Маркелаў
Старшыня ўрада	Леанід Маркелаў
Старшыня Дзяржаўнага Сходу	Юрый Мінакоў
Гімн	Гімн Марый Эл[d]
Код суб'екта РФ	12
Код па ISO 3166-2	RU-ME
Код АКАТП	88
Часавы пояс	MSK (UTC+3)
Афіцыйны сайт:	mari-el.gov.ru

Рэспубліка Марый Эл (руск.: Республика Марий Эл, лугавамар. Марий Эл Республик, горнамар.: Мары Эл Республик), Марый Эл (руск.: Марий Эл, лугавамар. Марий Эл, горнамар.: Мары Эл) — рэспубліка на ўсходзе еўрапейскай часткі Расіі, суб'ект Расійскай Федэрацыі, уваходзіць у склад Прыволжскай федэральнай акругі. Паводле канстытуцыі Рэспублікі Марый Эл, з'яўляецца рэспублікай (дзяржавай) у складзе Расійскай Федэрацыі.

На поўначы і ўсходзе мяжуе з Кіраўскай вобласцю, на паўднёвым усходзе — з Рэспублікай Татарстан, на паўднёвым захадзе — з Рэспублікай Чувашыя, на захадзе — з Ніжагародскай вобласцю. Сталіца — горад Іашкар-Ала.

Геаграфія Правіць

Рэспубліка Марый Эл

Марый Эл размешчана на ўсходзе Усходне-Еўрапейскай раўніны, у сярэднім цячэнні Волгі. Вялікая частка рэспублікі знаходзіцца на левабярэжжы Волгі. Заходнюю частку левабярэжжа займае багністая Марыйская нізіна.

На захадзе рэспублікі Волга прымае буйны прыток Вятлугу. На ўсход па нізіне працякаюць левыя прытокі Волгі, якія бяруць пачатак на паўднёвых схілах Вяцкага Увала: Малая Какшага з прытокамі Малы Кундыш і Вялікая Ошла, Вялікая Какшага з прытокам Вялікай Кундыш, Рутка. У іх далінах шмат лясных азёр.

Усходняя частка тэрыторыі размешчана ў межах Вяцкіх увалаў (вышыня да 275 м), тут сустракаюцца карставыя формы рэльефу, паверхня пааздзелена далінамі рэк і ярамі. Сярод іх рэкі басейна Вяткі: Немда з прытокамі Лаж, Талмань, Шукшан і інш., Буй, Уржумка, Шошма; левы прыток Волгі Ілець з прытокамі Шора, Іраўка і Юшут.

На правым беразе Волгі размешчаны толькі адзін з 14 раёнаў рэспублікі — Горнамарыйскі, які займае паўночную ўскраіну Прыволжскага ўзвышша. Тут у Волгу ўпадаюць прытокі Сура, Тарба, Юнга, Малая Юнга, Сундыр. На Волзе ў межах рэспублікі размешчаны Чабаксарскае і Куйбышаўскае вадасховішчы.

Клімат умерана кантынентальны з доўгай халоднай зімой і цёплым летам. Сярэдняя тэмпература летам: +18…20 °C. Самае гарачае надвор'е — у сярэдзіне ліпеня. Паветра праграваецца да +34…38 °C. Увосень надвор'е халоднае і вільготнае з перавагай моцных вятроў і дажджоў. Магчымы раннія замаразкі і снег. Лістапад — самы ветраны месяц.

Зіма, як правіла, пачынаецца ў лістападзе. Сярэдняя тэмпература зімы: −18…19 °C. Самы халодны месяц — студзень. Рэспубліка Марый Эл — месца для заняткаў зімовымі відамі спорту: лыжы, канькі. Вясна, праважна, прахалодная і сухая.

Марый Эл размешчана ў падтаёжнай зоне. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя,балотныя, шэрыя лясныя. Змяшаныя лясы (сасна, піхта, елка, бяроза) займаюць звыш 50 % тэрыторыі (у асноўным на захадзе і ў цэнтральных раёнах). Па рачных далінах — дубова-ліпавыя лясы. Захаваліся воўк, буры мядзведзь, лісіца, лось, рысь, бабёр, крот і інш. Баравая і вадаплаўная птушка. На тэрыторыі Марый Эл — нацыянальны парк Марый Чодра, запаведнік Вялікая Какшага.

Карысныя выкапні: торф, гліна, будаўнічы камень, вапнякі, шкляныя і сілікатныя пяскі, мінеральныя крыніцы.

Гісторыя Правіць

Людзі на тэрыторыі Марый Эл пасяліліся 40 — 30 тысяч гадоў назад. З пачатку I-га тысячагоддзя да н.э. развіваліся земляробства і жывёлагадоўля. Да VII ст. да н.э. склаўся старажытна-марыйскі этнас (саманазва мары, іншыя народы называлі іх чарамісы), які з гэтага часу жыў на тэрыторыі сучаснай Марый Эл і суседніх абласцей па левым (лугавым), з XI—XII стст. і правым (горным) берагах Волгі. Вылучаліся 3 асноўныя групы марыйскага этнасу: марыйцы лугавыя (левабярэжныя), горныя (правабярэжныя) і ўсходнія. З XI ст. марыйцы межавалі з рускімі княствамі і Балгарыяй Волжска-Камскай (руск.) (бел.. У 1236 г. яны заваяваны мангола-татарамі і з 1240-х гг. знаходзіліся ў складзе Залатой Арды. З XV ст. прыволжскія марыйцы ўваходзілі ў Казанскае княства, а паўночна-заходнія (пры р. Вятлуга) — у склад Вялікага княства Маскоўскага; у іх з'явіліся і ўласныя князі. У выніку Казанскіх паходаў 1545 — 1552 гг. (руск.) (бел. марыйцы прызналі ўладу расійскага цара. У 2-й палове XVI ст. на марыйскіх землях пабудаваны гарады Какшайск, Казьмадзямьянск, Царовакакшайск і інш. У XVII ст. ў краі ствараліся маёнткі рускіх памешчыкаў, адбывалася рассяленне рускіх сялян, аднак б.ч. зямель належала дзяржаве. Асноўная маса карэннага насельніцтва плаціла ясак (даніну) цару. Марыйцы ўдзельнічалі ў сялянскіх войнах пад кіраўніцтвам І. Балотнікава (1606—1607 гг.), С. Разіна (1670—1671 гг.), Е. Пугачова (1773—1775 гг.). З XVIII ст. ўзмацніўся працэс русіфікацыі і пераводу ў праваслаўе (усходнія марыйцы хрысціянства не прынялі і захавалі традыцыйныя вераванні). У 1779—1782 гг. марыйскія землі падзелены паміж Казанскай, Ніжагародскай, Вяцкай губерняў. Пасля адмены прыгоннага права асноўным заняткам насельніцтва заставаліся земляробства і жывёлагадоўля, аднак з'явіліся буйныя фабрычна-заводскія прадпрыемствы: Звянігаўскі суднамех, Нікалаеўскі хрусталёва-шкланя заводы і інш. Насельніцтва краю ўдзельнічала ў рэвалюцыі 1905—1907 гг.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. у Царовакакшайску, Юрыне, Казьмадзямьянску і інш. узніклі Саветы, у якіх пераважалі меншавікі і эсэры. У чэрвені 1917 г. у г. Бірск (Башкартастан) адбыўся 1-ы Усерасійскі з'езд марыйцаў. Пасля Кастрычніцкага паўстання 1917 г. савецкая ўлада перамагла ў большасці мясцін краю, летам 1918 г. задушаны буйныя антыбальшавіцкія выступленні. У ліпені 1918 г. утвораны аддзел мары Наркамнаца РСФСР. 4 лістапада 1920 г. дэкрэтам ВЦВК і СНК РСФСР утворана Марыйская аўтаномная вобласць (насельніцтва 338,5 тыс. чал., у т.л. марыйцаў 183 тыс.) з цэнтрам у г. Чырвонакакшайск (з 1927 г. Йашкар-Ала). 5 снежня 1936 г. яна пераўтворана ў Марыйскую Аўтаномную Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (Марыйская АССР). У 1920 — 1930-я гг. развівалася дрэваапрацоўчая, цэлюлозна-папяровая прамысловасць. У выніку калектывізацыі сельскай гаспадаркі асабліва пацярпела жывёлагадоўля (у 1941 г. колькасць жывёлы ў Марый Эл была меншая, чым у 1916 г.). У 1944 г. Марыйская АССР накіравала ў дапамогу вызваленай Беларусі 50 трактароў. У кастрычніку 1990 г. Вярхоўны Савет Марыйскай АССР прыняў дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце. У 1992 г. рэспубліка падпісала федэратыўны дагавор з Расіяй і прыняла назву Марыйская Рэспубліка (Марый Эл).

Насельніцтва Правіць

Насельніцтва 716,9 тыс.чалавек (2005, 728,0 тыс. у 2002). Шчыльнасць насельніцтва 30,9 чал./км² (2005), удзельная вага гарадскога насельніцтва 63,1 % (2005). У насельніцтве Іашкар-Алы і Волжску, а таксама шэрагу сёлаў у ваколіцах Іашкар-Алы і на захадзе рэспублікі пераважаюць рускія. У сельскай мясцовасці пераважае марыйскае насельніцтва, у Горнамарыйскім раёне — горныя марыйцы, па мове і культуры якія адрозніваюцца ад лугавых марыйцаў. У Звянігаўскім раёне размешчана некалькі чувашскіх сёлаў. Татарскае насельніцтва сканцэнтравана пераважна ў Іашкар-Але і Волжску.

Нацыянальны склад: рускія — 47,5 %, марыйцы — 42,9 %, татары — 6 %, чувашы 1 %.

Край падзяляецца на 14 раёнаў і 6 гарадскіх акруг. Буйнейшыя гарады Іашкар-Ала, Волжск, Казьмадзямьянск.

Эканоміка Правіць

Прамысловасць Правіць

Асноўныя галіны прамысловасці — машынабудаванне і металаапрацоўка (металарэзныя прылады, прыборы, сродкі аўтаматызацыі, тэхналагічнае абсталяванне для лесанарыхтовак і лесасплава, прадпрыемстваў гандлю і грамадскага харчавання, машыны і абсталяванне для жывёлагадоўлі і кормавытворчасці), лясная, дрэваапрацоўчая і цэлюлоза-папяровая, лёгкая і харчовая (мяса-малочная). Найбуйныя прадпрыемствы: ЗАТ «Іашкар-Алінскі мясакамбінат», Марыйскі машынабудаўнічы завод, Завод паўправадніковых прыбораў, Іашкар-Алінскія заводы ляснога машынабудавання (абсталяванне для лесанарыхтовак) і інструментальны, АТ «Марыйхоладмаш» (халадзільнае абсталяванне), механічны завод (веласіпеды; г. Іашкар-Ала), завод «Электрааўтаматыка» (г. Іашкар-Ала), Марыйскі цэлюлоза-папяровы камбінат (г. Волжск), АТ «Марбіяфарм» (лекавыя сродкі), завод штучных скур. Галоўныя прамысловыя цэнтры — гарады Іашкар-Ала, Волжск, Казьмадзямьянск, Звянігава.

Сельская гаспадарка Правіць

Вядучая галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля (малочная і мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, авечкагадоўля, птушкагадоўля). Вырошчваюць збожавыя (ячмень, авёс, жыта, пшаніца) і кармавыя культуры, лён, хмель, гародніна, бульба.

Транспарт Правіць

На тэрыторыі рэспублікі дзейнічае 1 аэрапорт межрэспубліканскага значэння. У Марый Эл ёсць чыгуначны вакзал і два аўтавакзалы, 14 чыгуначных станцый, 51 пасажырская аўтастанцыя, рачны порт у горадзе Казьмадзямьянску на р. Волга, чатыры парты мясцовага значэння, прыстасаваныя для разгрузкі барж. Суднаходства па Волзе і Вятлузе.

Рэкрэацыйны патэнцыял Правіць

У рэспубліцы застаюцца куткі некранутай таёжнай прыроды, якія выкарыстоўваюцца жыхарамі гарадоў рэспублікі і суседніх рэгіёнаў для адпачынку. Распрацаваны пешыя турыстычныя маршруты, конныя маршруты, рэгулярна праводзяцца водныя паходы на байдарках па рацэ Вялікая Кокшага і на азёрах (Яльчык, Таір), каля рэк пабудаваны базы адпачынку, санаторыі і летнія лагеры.

Вядомыя асобы Правіць

Зноскі

↑ ^а ^б Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2016. Праверана 27 сакавіка 2016.
↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928. Том 9. Таблица I. Населённые места. Наличное городское и сельское население (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 7 лютага 2015. Праверана 7 лютага 2015.
↑ Статистический справочник СССР за 1928 г.
↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 10 кастрычніка 2013. Праверана 10 кастрычніка 2013.
↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2013. Праверана 14 кастрычніка 2013.
↑ Всесоюзная перепись населения 1979 г.
↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет. Юбилейный статистический ежегодник. Финансы и статистика, Москва, 1987 год (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2016. Праверана 28 чэрвеня 2016.
↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012.
↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения городов, районов, городских и сельских населённых пунктов
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2014. Праверана 31 мая 2014.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 16 лістапада 2013. Праверана 16 лістапада 2013.
↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2014 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2014. Праверана 13 красавіка 2014.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2015. Праверана 6 жніўня 2015.
↑ Валавы рэгіянальны прадукт па суб'ектах Расійскай Федэрацыі ў 1998-2014гг. (руск.) (xls). Расстат.
↑ Валавы рэгіянальны прадукт па суб'ектах Расійскай Федэрацыі ў 1998-2014гг. (руск.) (xls). Расстат.
↑ Закон Рэспублікі Марый Эл ад 26 кастрычніка 1995 года № 290-III (рэд. ад 10.03.2011) «Аб мовах у Рэспубліцы Марый Эл».

Літаратура Правіць

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).

Спасылкі Правіць

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Марый Эл
Афіцыйны сайт Архівавана 14 кастрычніка 2008.
Прамысловасьць Марый Эл

[2016AB-1] а ^б Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2016. Праверана 27 сакавіка 2016.

[1926W-2] Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928. Том 9. Таблица I. Населённые места. Наличное городское и сельское население (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 7 лютага 2015. Праверана 7 лютага 2015.

[1928A-3] Статистический справочник СССР за 1928 г.

[1959B-4] Всесоюзная перепись населения 1959 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 10 кастрычніка 2013. Праверана 10 кастрычніка 2013.

[1970B-5] Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 14 кастрычніка 2013. Праверана 14 кастрычніка 2013.

[1979B-6] Всесоюзная перепись населения 1979 г.

[1987B-7] Народное хозяйство СССР за 70 лет. Юбилейный статистический ежегодник. Финансы и статистика, Москва, 1987 год (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 28 чэрвеня 2016. Праверана 28 чэрвеня 2016.

[1989A-8] Всесоюзная перепись населения 1989 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 23 жніўня 2011.

[1990A-9] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і ^к ^л ^м ^н ^о ^п ^р ^с ^т ^у Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года

[2002B-10] Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2012.

[2010X-11] Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения городов, районов, городских и сельских населённых пунктов

[2012A-12] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 31 мая 2014. Праверана 31 мая 2014.

[2013W-13] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 16 лістапада 2013. Праверана 16 лістапада 2013.

[2014AF-14] Оценка численности постоянного населения на 1 января 2014 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 13 красавіка 2014. Праверана 13 красавіка 2014.

[2015DS-15] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2015. Праверана 6 жніўня 2015.

[16] Валавы рэгіянальны прадукт па суб'ектах Расійскай Федэрацыі ў 1998-2014гг. (руск.) (xls). Расстат.

[17] Валавы рэгіянальны прадукт па суб'ектах Расійскай Федэрацыі ў 1998-2014гг. (руск.) (xls). Расстат.

[18] Закон Рэспублікі Марый Эл ад 26 кастрычніка 1995 года № 290-III (рэд. ад 10.03.2011) «Аб мовах у Рэспубліцы Марый Эл».

[1]

[17]

[18]