Мікалай Мікалаевіч Малодшы

расійскі генерал

Вялі́кі князь Мікала́й Мікала́евіч (Мало́дшы), (руск.: Николай Николаевич Младший; 6 (18) лістапада 1856, Санкт-Пецярбург — 5 студзеня 1929, Антыб, Францыя) — першы сын вялікага князя Мікалая Мікалаевіча (старэйшага) і вялікай княгіні Аляксандры Пятроўны (народжанай прынцэсы Альдэнбургскай), унук Мікалая I; генерал-ад'ютант (1904), генерал ад кавалерыі (6 снежня 1900).

Мікалай Мікалаевіч (Малодшы)
руск.: Николай Николаевич (Младший)
Сцяг Старшыня РАВС
16 лістапада 1924 — 5 студзеня 1929
Папярэднік П. М. Урангель
Пераемнік А. П. Куцепаў
Сцяг Намеснік на Каўказе
23 жніўня 1915 — 9 сакавіка 1917
Папярэднік І. І. Варанцоў-Дашкоў
Пераемнік Пасада скасаваная
Сцяг Вярхоўны Галоўнакамандуючы ўсімі сухапутнымі і марскімі сіламі Расійскай Імперыі
20 ліпеня 1914 — 23 жніўня 1915
Папярэднік Пасада заснаваная
Пераемнік Мікалай II
Нараджэнне 18 лістапада 1856(1856-11-18)[1][2][…]
Смерць 5 студзеня 1929(1929-01-05)[3][4] (72 гады)
Месца пахавання 1. Архангела-Міхайлаўская царква, Каны (1929—2015)
2. Капліца Спаса Праабражэння на Брацкіх вайсковых могілках (з 2015)
Род Гальштэйн-Готарп-Раманавы[d]
Бацька Мікалай Мікалаевіч Старэйшы[2]
Маці Аляксандра Пятроўна
Жонка Princess Anastasia of Montenegro[d][5]
Адукацыя
Дзейнасць інжынер, ваенны
Род войскаў Руская імператарская армія
Званне генерал-ад’ютант і Генерал ад кавалерыі
Бітвы
Узнагароды
Георгіеўская зброя || Георгіеўская зброя з дыяментамі
Ордэн Святога Андрэя Першазванага
Ордэн Святога Андрэя Першазванага
Ордэн Святога Георгія II ступені
Ордэн Святога Георгія II ступені
Ордэн Святога Георгія III ступені
Ордэн Святога Георгія III ступені
Ордэн Святога Георгія IV ступені
Ордэн Святога Георгія IV ступені
Ордэн Святога Уладзіміра I ступені
Ордэн Святога Уладзіміра I ступені
Ордэн Святога Уладзіміра II ступені
Ордэн Святога Уладзіміра II ступені
Ордэн Святога Уладзіміра III ступені
Ордэн Святога Уладзіміра III ступені
Ордэн Святога Аляксандра Неўскага
Ордэн Святога Аляксандра Неўскага
Ордэн Белага арла
Ордэн Белага арла
Ордэн Святой Ганны I ступені
Ордэн Святой Ганны I ступені
Ордэн Святога Станіслава I ступені
Ордэн Святога Станіслава I ступені
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вярхоўны галоўнакамандуючы усімі сухапутнымі і марскімі сіламі Расійскай Імперыі ў пачатку Першай сусветнай вайны (1914—1915); з 23 жніўня 1915 года да сакавіка 1917 — намеснік Яго Імператарскай Вялікасці на Каўказе, галоўнакамандуючы Каўказскай арміяй і вайсковы наказны атаман Каўказскіх казачых войскаў.

Яго жонка з 29 красавіка (12 мая) 1907 года — Анастасія (Стана) Чарнагорская, у першым шлюбе княгіня Раманаўская герцагіня Лейхтэнбергская.

Тытулаванні і мянушкі правіць

У арміі атрымаў мянушку «Лукавы» за празмернае славалюбства, прагу ўлады, «абмежаванасць духоўных якасцяў, злы і пагардлівы характар», за тое, што «аддаваў перавагу працу за кулісамі і станавіўся, такім чынам, безадказным перад грамадскай думкай»[6][7].

Лукавы, як празвала Мікалая Мікалаевіча ўся кавалерыя ад генерала да салдата, — запазычаная гэта мянушка з слоў малітвы: «барані нас ад лукавага» …

А. А. Ігнацьеў Пяцьдзесят гадоў у шыхту[8]

Імператарская пара называла дзядзьку Мікалая II «Мікалаша».

Роля ў развіцці псовага палявання правіць

У 1887 годзе Мікалай Мікалаевіч купіў маёнтак, які прыйшоў ў заняпад у вёсцы Пяршына Алексінскага павета Тульскай губерні і заснаваў там Пяршынскае вялікакняжаскае паляванне. У Пяршыне была добра пастаўлена селекцыйная праца. Пяршынскія рускія сабакі харты лічыліся ўзорнымі. Шчанюкоў шырока раскуплялі замежнікі. Лічыцца, што менавіта Пяршынскае паляванне спрыяла папулярызацыі гэтай пароды ў свеце і яе захаванню пасля рэвалюцыі[9][10][11]. Таксама менавіта ў Пяршына была выведзена кіраўніком спраў вялікага князя Д. П. Вальцавым парода «рускі рабы ганчак» [11]. Праіснавала Пяршынскае паляванне да 1914 года.

Ваенная кар’ера правіць

 
У форме лейб-гвардыі гусарскага палка.

Карыстаўся папулярнасцю ў войску.

Удзельнік руска-турэцкай вайны 1877—1878 гадоў, знаходзіўся для асаблівых даручэнняў пры сваім бацьку — галоўнакамандуючым.

З 6 мая 1884 года — камандзір лейб-гвардыі гусарскага палка. З 10 лістапада 1890 года — камандзір 2-й брыгады 2-й гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі, з 11 снежня 1890 года — 2-й гвардзейскай кавалерыйскай дывізіі. З 6 мая 1895 года — генерал-інспектар кавалерыі (па 8 чэрвеня 1905 года).

З 8 чэрвеня 1905 года па 26 ліпеня 1908 года — старшыня Савета дзяржаўнай абароны (СДА: створаны па ініцыятыве М. М. 5 мая 1905 года). Правёў перагляд Палажэння аб палявым кіраванні войскамі і распрацоўку новага статута ў 1908 годзе, пастаянна ўмешваўся ў працу ваеннага і марскога міністраў, што стварала разнабой у кіраванні войскамі.

З 26 кастрычніка 1905 года — адначасова з старшынствам у СДА, Галоўнакамандуючы войскамі Гвардыі і Санкт-Пецярбургскай ваеннай акругі.

C 28 лютага 1909 года — папячыцель Афіцэрскага сходу Арміі і Флота.

Перад Вялікай вайной — генерал-ад'ютант, галоўнакамандуючы войскамі гвардыі і Пецярбургскай ваеннай акругі, генерал ад кавалерыі, Яго Імператарская Высокасць, Вялікі князь.

Першая сусветная вайна правіць

 
Вялікі князь Мікалай Мікалаевіч (справа), Імператар Мікалай Другі (злева), міністр імператарскага двара граф У. Б. Фрэдэрыкс (у цэнтры) у Стаўцы. Верасень 1914 года.

20 ліпеня 1914 года, напярэдадні Першай сусветнай вайны, быў прызначаны Мікалаем Вярхоўным Галоўнакамандуючым усімі сухапутнымі і марскімі сіламі. Пры Мікалаю Мікалаевічу былі створаны Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага і штаб. Месцам Галоўнай кватэры абраныя Баранавічы, начальнікам штаба Стаўкі прызначаны генерал М. М. Янушкевіч, а генерал-кватэрмайстарам генерал Ю. Н. Данілаў.

Быў вядомы тым, што на прастоле Вярхоўнага галоўнакамандуючага назваў «далёка не своечасовымі» словы біскупа Таўрычнага і Сімферопальскага Дзімітрыя ў абарону асоб, якіх несправядліва забівалі за тое, што яны насілі нямецкія прозвішчы [12][13].

10 кастрычніка 1914 года ўзнагароджаны ордэнам Святога Георгія 3-й ступені «у аддзяку мужнасці, рашучасці і непахіснай настойлівасці ў правядзенні планаў ваенных дзеянняў, пакрыўшых неўвядальнай славай рускую зброю».

9 сакавіка 1915 года ўзнагароджаны ордэнам Святога Георгія 2-й ступені за ўзяцце крэпасці Перамышль.

12 красавіка 1915 года ўзнагароджаны Георгіеўскай шабляй, упрыгожанай дыяментамі, з надпісам «За вызваленне Чырвонай Русі».

Пераацэнка вялікім князем сваіх здольнасцяў пацягнула ў выніку шэраг буйных ваенных памылак, а спробы адвесці ад сябе адпаведныя абвінавачванні, пацягнулі раздзіманне германафобіі і шпіёнаманіі. Адным з падобных найбольш значных эпізодаў стала завяршыўшаяся пакараннем смерцю невінаватага справа палкоўніка Мясаедава, дзе Мікалай Мікалаевіч гуляў першую скрыпку разам з А. І. Гучковым [14]. Камандуючы фронтам, з прычыны рознагалосся суддзяў, не зацвердзіў прысуд, аднак лёс Мясаедава вырашыла рэзалюцыя Вярхоўнага галоўнакамандуючага вялікага князя Мікалая Мікалаевіча: «Усё роўна павесіць!».

Гэта справа, у якім вялікі князь гуляў першую ролю, пацягнула ўзмацненне выразна арыентаванай падазронасці грамадства і адыграла сваю ролю ў тым ліку ў майскім 1915 года нямецкім пагроме ў Маскве [14]. Вядомы рускі даследчык праф. Каткоў пісаў:

Упершыню расійская грамадзкая думка як бы атрымала афіцыйнае пацверджанне нямецкага ўплыву ў высокіх урадавых колах. Пазіцыя Гучкова, відавочна, цалкам апраўдвалася. Усё было падрыхтавана для рашучага выказвання недаверу ўраду

Каткоў Г.М. Лютаўская рэвалюцыя

Атрымаўшы ў арміі мянушку «Лукавы» за празмернае славалюбства і прагу ўлады, па сведчанні блізка з ім супрацоўнічага У. А. Сухамлінава, валодаўшы «абмежаванымі духоўнымі якасцямі, злым і напышлівым характарам», за тое, што «аддаваў перавагу працы за кулісамі і станавіўся, такім чынам, безадказным перад грамадскай думкай» [6][15]. Дадзеныя якасці адзначаліся наведвальнікамі Стаўкі, Імператрыцай Аляксандрай Фёдараўнай, «царскім сябрам» Р. Я. Распуціным.

Ваенны міністр У. А. Сухамлінаў сведчыў:

Манія вялікасці вялікага князя дайшла да таго, што ён стаў умешвацца ў справы Савета Міністраў ... Неўзабаве пачалося паломніцтва ў Стаўку асоб, якія ніякай сувязі з задачамі і абавязкамі вярхоўнага камандавання не мелі, але шукалі толькі падставы для паездкі туды. Мікалай Мікалаевіч быў жа ўсясільным чалавекам

Сухамлінаў У.А. Успаміны

Усё ж не гэтыя парушэнні вялікага князя як Вярхоўнага галоўнакамандуючага прымусілі Імператара прыняць рашэнне аб устараненні вялікага князя з гэтай пасады: як піша ваенны гісторык А. А. Кярсноўскі, да лета 1915 года «на Расію насунулася ваенная катастрофа» [16].

Мікалай II, які прыехаў 5 мая 1915 года ў Стаўку, адклаў свой ад’езд дадому [17]:

Ці мог Я з'ехаць адсюль пры такіх цяжкіх абставінах. Гэта было б зразумета так, што Я пазбягаю заставацца з Арміяй у сур'ёзныя моманты. Бедны М[ікалаша], распавядаючы Мне ўсё гэта, плакаў ў Маім кабінеце і нават спытаў Мяне, ці не думаю Я замяніць яго больш здольным чалавекам. Я ніколькі не быў узбуджаны, Я адчуваў, што ён кажа менавіта тое, думае. Ён усё прымаўся мне дзякаваць за тое, што Я застаўся тут, таму што Маё прысутнасць супакойвала яго асабіста

Генерал М. В. Аляксееў, які прыехаў у верасні 1914 года ў Стаўку таксама быў «здзіўлены панавальнай там бязладзіцай, разгубленасцю i засмучэннем. Абодва, і Мікалай Мікалаевіч і Янушкевіч, разгубіліся ад няўдач Паўночна-Заходняга фронту і не ведаюць, што рабіць»[18]

Няўдачы на фронце працягваліся: 22 ліпеня была здадзена Варшава, Коўна, былі ўзарваныя ўмацавання Брэста, немцы набліжаліся да Заходняй Дзвіны, была пачата эвакуацыя Рыгі. У такіх умовах Мікалай II вырашыў адхіліць не спраўляючагася вялікага князя і сам устаць на чале Рускай арміі. Па ацэнцы ваеннага гісторыка А. А. Кярсноўскага такое рашэнне Імператара было адзіным выхадам [16]:

Гэта было адзіным выхадам з цяперашняй крытычнай абстаноўкі. Кожная гадзіна прамаруджання пагражала гібеллю. Вярхоўны галоўнакамандуючы і яго супрацоўнікі не спраўляліся больш з становішчам — іх належала тэрмінова замяніць. А за адсутнасцю ў Расіі палкаводца замяніць Вярхоўнага мог толькі Гасудар

А.А. Кярсноўскі Гісторыя Рускай Арміі.

На Каўказе правіць

 
Імператар Мікалай II і Вярхоўны Галоўнакамандуючы вял. князь Мікалай Мікалаевіч падчас агляду ўмацаванняў крэпасці Перемышль, захопленай рускімі войскамі. Перамышль, 11.04.1915 г.

26 жніўня (8 верасня1915 года М. М. выехаў з Стаўкі ў свой маёнтак Пяршына, дзе затрымаўся на тры тыдні, адкуль прыбыў у Тыфліс. Разам з ім у Тыфліс прыбыў М. М. Янушкевіч.

Заставаўся на Каўказе да 1917 года. Так як грамадзянскае кіраванне краем патрабавала сталага знаходжання вялікага князя ў Тыфлісе, непасрэднае камандаванне ўласна войскамі Каўказскай арміі было даверана генералу М. М. Юдзенічу. У Тыфлісе заставалася арганізацыйна-тылавая частка штаба арміі з начальнікам штаба генералам Балхавіцінавым на чале. Такі парадак усталяваўся яшчэ пры папярэдніку вялікага князя графе І. І. Варанцове-Дашкавым і захаваўся пры Мікалаю Мікалаевічу.

У 1915—1916 гадах Каўказская армія правяла шэраг паспяховых аперацый супраць турак, выдаліўшы іх ад рускіх межаў (гл. Каўказскі тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны). У сувязі з трывожным становішчам у Персіі, у Казвіне быў сфармаваны асобны экспедыцыйны корпус Баратава, які хутка ачысціў ад германска-турэцкага ўплыву паўночную Персію.

У перыяд яго намесніцтва разглядалася пытанне аб увядзенні земства на Каўказе, для чаго ўвясну 1916 года была склікана краявая нарада ў Тыфлісе.

11 мая 1916 года, па хадайніцтве Севастопальскай гарадской думы, Мікалай II зацвердзіў Вялікага князя Мікалая Мікалаевіча ў званні «Ганаровы грамадзянін горада Севастопаля» [19].

У лістападзе 1916 года М. М. выклікаўся ў Стаўку ў Магілёве для размовы з Мікалаем II. У снежні 1916 года ў Маскве адбылася таемная нарада змоўшчыкаў пад старшынствам князя Г. Я. Львова. Меркавалася, што Мікалай II будзе зрынуты, а ўсерасійскі прастол зойме Мікалай Мікалаевіч. Прапанова аб заняцці прастолу была перададзена М. М. 1 студзеня 1917 года праз ўдзельнічага у нарадзе Тыфліскага гарадскога галаву, старшыню Каўказскага аддзела Усерасійскага саюза гарадоў А. І. Хацісава. Па ўспамінах Хацісава, М. М. папрасіў некаторы час на разважанне, а праз два дні адмовіўся ад зробленай прапановы, заявіўшы, што «мужык» і «салдат» не зразумеюць гвалтоўнага перавароту.[20]

Пра падзеі Лютаўскай рэвалюцыі ў Петраградзе вялікі князь даведаўся 1 (14) сакавіка ў Батумі, куды ездзіў на сустрэчу з камандуючым Чарнаморскім флотам адміралам А. В. Калчаком.

Вялікі князь выехаў 7 (20) сакавіка з Тыфліса ў суправаджэнні свайго брата, вялікага князя Пятра Мікалаевіча, і яго сына, князя Рамана Пятровіча, і прыбыў у Стаўку ў Магілёў 11 (24) сакавіка, каб заняць пасаду Вярхоўнага Галоўнакамандуючага. Аднак, атрымаўшы ліст кіраўніка Часовага ўрада князя Г. Я. Львова з рашэннем Часовага ўрада аб немагчымасці для яго быць Вярхоўным Галоўнакамандуючым, пасля нарады з генералам М. В. Аляксеевым, адмовіўся ад гэтай пасады і выйшаў у адстаўку.

 
Палац вялікага князя

Пакінуў ваенную дзейнасць і з’ехаў у крымскі маёнтак Дзюльбер, які належаў яго малодшаму брату Пятру Мікалаевічу. У маёнтку ён жыў у час падзей кастрычніцкага перавароту і падчас германскай акупацыі Крыму ў 1918 годзе, ні з кім не размаўляючы і нікога не прымаючы. Па ўспамінах П. М. Урангеля, які гэтак жа знаходзіўся ў той перыяд у Крыме, на наступны дзень пасля заняцця германцамі Карэіза ў Дзюльбер прыбылі прадстаўнікі германскага камандавання. Мікалай Мікалаевіч перадаў прыехаўшым «што, калі яны жадаюць бачыць яго, як ваеннапалоннага, то ён, вядома, гатовы гэтаму падпарадкавацца, калі ж іх прыезд ёсць просты візіт, то ён не знаходзіць магчымым яго прыняць». Нямецкія афіцэры трымалі сябе карэктна і перадалі, што вялікі князь ні ў чым сціснутым не будзе. На пытанне афіцэраў, ці мае патрэбу ён у германскай ахове, Вялікі князь адказаў, што ён лічыць за лепшае сфармаваць рускую ахову, што і было зроблена[21].

Па ўспамінах Ф. Ф. Юсупава, таксама які знаходзіўся ў Крыме ў той перыяд, у маі 1918 года ў Крым прыбыў ад’ютант германскага імператара, з даручэннем ад апошняга знайсці якога-небудзь з Раманавых, каб той падпісаў Брэст-Літоўскі дагавор ў абмен на расійскі прастол. Усё з тых, да каго ад’ютант звярнуўся з гэтай прапановай яго гнеўна адхілілі, а Вялікі князь Аляксандр Міхайлавіч заявіў, «што ў сям’і яго не было, няма і не будзе здраднікаў».

З пагрозай уступлення ў Крым чырвоных войскаў у канцы сакавіка 1919 года пакінуў рускую зямлю на англійскім дрэдноўце «Мальбара», разам з імператрыцай Марыяй Фёдараўнай і іншымі членамі Расійскага Імператарскага Дома, якія заставаліся ў Крыме.

У эміграцыі правіць

 
Марыя Фёдараўна і Мікалай Мікалаевіч на борце брытанскага лінкара «Мальбара» 11 красавіка 1919 года. На гарызонце бачная Ялта.

У эміграцыі з красавіка 1919 года жыў у Італіі у Генуі ў якасці госця караля Віктара Эмануіла III, свайго сваяка.

З 1922 года — у Францыі. Пражываў пад прозвішчам Барысаў на віле «Тэнар» у Антыбе; з ім жа жыў яго малодшы брат, вялікі князь Пётр Мікалаевіч. З ліпеня 1923 года Мікалай Мікалаевіч і яго жонка Анастасія пасяліліся ў загарадным доме ў Santeny (Валь-дэ-Марн), у замку Шуан (фр.: Choigny), у дваццаці кіламетрах ад Парыжа.

16 лістапада 1924 года прыняў агульнае кіраўніцтва рускай ваеннай арганізацыяй у эміграцыі — Рускім агульнавоінскім Саюзам. Рэальна гэтая арганізацыя кіравалася белагвардзейскім генералітэтам, праантантаўскага кшталту і ніколі не аб’ядноўвала ўсе актыўныя эмігранцкія ваенныя кадры.

Сярод некаторых груп белай эміграцыі лічыўся прэтэндэнтам на расійскі Прастол як старэйшы па ўзросце і самы вядомы член Дынастыі, хоць сам ніякіх манархічных прэтэнзіяў не выказваў. Калі да яго з асаблівым лістом звярнуўся вялікі князь Кірыл Уладзіміравіч пасля таго, як абвясціў сябе Імператарам Усерасійскім, рашуча адхіліў дамаганні Кірыла Уладзіміравіча на Імператарскі тытул, заявіўшы, што пытанне аб манархіі можа вырашацца «рускім народам на роднай зямлі». Спробы некаторых груповак абвясціць яго Імператарам у выгнанні не мелі адназначнай падтрымкі ў рускай эміграцыі і не ўхваляліся царкоўнымі коламі, а таксама сваякамі Імператарскай Дынастыі з іншых валадарных Дамоў.

Смерць правіць

Пасля пагаршэння здароўя, у кастрычніку 1928 года пераехаў у Антыб, дзе зноў арандаваў тую ж вілу «Тэнар». Памёр 5 студзеня 1929 года, у 9 гадзін 30 хвілін вечара на сваёй віле. З прычыны раптоўнага паслаблення дзейнасці сэрца смерць настала амаль імгненна. З вечара смерці ў цела было ўстаноўлена воінскае дзяжурства, якое неслі афіцэры Аховы Яго Імператарскай Высокасці і афіцэры і казакі л.-гв. Атаманскага палка, кадр якога знаходзіўся ў Канах, а таксама некаторыя генералы і афіцэры, якія не належалі да гэтых частак [22].

Адпяванне было здзейснена ў Канскай царквы Святога Архангела Міхаіла арцыбіскупам Серафімам (Лук’янавым) (РПЦЗ) у прысутнасці вышэйшых ваенных чыноў Францыі [23]. У яго труны стаяў ганаровы каравул з чыноў рускай арміі.

Пахаваны ў крыпце таго ж храма. У 1935 годзе побач пахавалі і яго жонку.

Асабістае жыццё і шлюб правіць

У канцы 1880-х у яго ўзнік раман з дачкой дробнага крамніка С. І. Бурэнінай, жонкай купца-футроўшчыка і маці дваіх дзяцей. Прасіў у імператара Аляксандра III згоды на шлюб з ёй. З апублікаванай пасля рэвалюцыі дакладной запіскі обер-пракурора Свяцейшага Сінода К. П. Пабеданосцава імператару ад 7 жніўня 1892 года вынікае, што 6 мая таго ж года імператар вусна даў згоду на іх шлюб, якая, аднак, была пазней адазваная «па змененых абставінах» (сапраўдныя словы рэзалюцыі Аляксандра III на дакладзе [24]).

29 красавіка (12 мая) 1907 года, у Ялце, ўзяў шлюб з Анастасіяй Мікалаеўнай, народжанай прынцэсай Чарнагорскай; ёй было сорак гадоў, жаніху пяцьдзесят. Для яе гэта быў другі шлюб. На цырымоніі прысутнічалі толькі самыя блізкія. Дзяцей у іх не было. Як сведчыў протапрэсвітар рускай арміі і флоту Георгій Шавельскі, знаходзячыся ў час Першай сусветнай вайны ў стаўцы ў Баранавічах Вялікі князь кожны дзень пісаў лісты жонцы ў Кіеў.[25]

Зноскі

  1. Nicholas (Russian Grand Duke) // The Enciclopædia Britannica — 12 — London, NYC: 1922. — Vol. XXXI English History to Oyama, Iwao. — P. 1132–1133.
  2. а б Николай Николаевич // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXI. — С. 129.
  3. Nicholas Russian grand duke // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.
  4. Lundy D. R. Nikolai Nikolaievich Romanov, Grand Duke of Russia // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.
  5. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
  6. а б Фамін С. В. Залаты клінок Імперыі // Граф Келер м: НП «Пасеў», 2007 ISBN 5-85824-170-0, стар. 428
  7. Сухамлінаў В. А. Успаміны, С.315
  8. Ігнацьеў А.А. Пяцьдзясят гадоў у шыхту = Пятьдесят лет в строю. — М.: Ваенвыдат, 1986. — С. 71. — 752 с. — ISBN 5-203-00055-7.
  9. Дар’я Ібрагімава Пяршынскае паляванне. Robb Report № 8 (48) верасня 2008
  10. Рускі псовы хорт. // Мой сябар. Сабака. № 1. 2013. с. 10 — 17.
  11. а б Дзмітрый Кусаў Пяршынскае паляванне. Аб сяле Пяршына і знакамітым Пяршынскім Імператарскім паляванні Архівавана 25 жніўня 2013.
  12. ' С. В. Фамін Залаты клінок Імперыі // Граф Келер М .: НП «Пасеў», 2007 ISBN 5-85824-170-0, стар. 387
  13. Генерал ад інфантэрыі М. М. Янушкевіч: "нямецкую паскудства звольніць, і без пяшчот … ". Дэпартацыі ў Расіі 1914—1918 гг. С.53
  14. а б С. В. Фамін Залаты клінок Імперыі // Граф Келер М .: НП «Пасеў», 2007 ISBN 5-85824-170-0, стар. 420
  15. Сухамлінаў У. А. Успаміны, стар.315
  16. а б А. А. Кярсноўскі Гісторыя Рускай Арміі. Т.3. С.306
  17. С. В. Фамін Залаты клінок Імперыі // Граф Келер М .: НП «Пасеў», 2007 ISBN 5-85824-170-0, стар. 429
  18. Нататкі М. М. Раманава // Чырвоны архіў. Т.47-48. М.1931. С.162
  19. Вялікі князь апынуўся ганаровым грамадзянінам Севастопаля
  20. Спірыдовіч А. І. Вялікая Вайна і Лютаўская Рэвалюцыя 1914—1917 гг.
  21. Зарубін А. Г., Зарубін В. Г. Без пераможцаў. З гісторыі Грамадзянскай вайны ў Крыме. — 1-е. — Сімферопаль: Антыква, 2008. — 728 с. — 800 экз. — ISBN 978 -966-2930-47-4.
  22. «Паведамленне» № 20 Рускага Грамадска-Воінскага Саюза 10/23 лютага 1929
  23. Памяці Вялікага Князя Мікалая Мікалаевіча. // «Церковныя Вѣдомости» (Архірэйскага Сыноду, Каралеўства С. Х. С.). люты — чэрвень 1929, № 3-12 (166—175), стар. 21.
  24. «К. П. Пабеданосцаў і яго карэспандэнты: Лісты і запіскі» / З прадмовай Пакроўскага М. М., Т. 1, М.-Пг., 1923, Палуты 2-й, стар. 966.
  25. [https://web.archive.org/web/20100916042144/http://www.pobeda.ru/content/view/4772 Архівавана 16 верасня 2010. ПОБЕДА.RU — У Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага

Літаратура правіць